حجت‌الاسلام والمسلمین سعیدرضا عاملی، دبیر سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، امروز سه‌شنبه ۴ بهمن‌ماه، در همایش «معنا و مبنای سرمایه اجتماعی» که از سوی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد به سخنرانی پرداخت.
در ادامه گزیده سخنان وی را می‌خوانید:
موضوع سرمایه اجتماعی اهمیت بسیار زیادی در همه جوامع دارد و مطالعات اجتماعی که تا سال ۱۳۹۷ در ایران انجام شده نشان دهنده کاهش این سرمایه است. اخیراً در سال ۱۴۰۰ نیز وزارت کشور پیمایشی در زمینه سرمایه اجتماعی انجام داد که نشان می‌‌دهد سیر نزولی سرمایه اجتماعی در کشور ما وجود دارد. بنده به مفهوم سرمایه اجتماعی اسلامی اشاره می‌کنم و بیشتر به پیوند سرمایه اجتماعی با ایمان می‌پردازم. البته اطلاعات و آمار سرمایه اجتماعی را محرمانه قلمداد می‌کنند اما ما باید بتوانیم چنین مباحثی را در میان افکار عمومی طرح کنیم تا بحث و بررسی ایجاد شده و بتوانیم مشکلات خود را حل کنیم.
وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران
به نظرم مفهوم سرمایه اجتماعی در زیست بوم ایران اهمیت زیادی دارد و نباید صرفا از مفهومی که پیر بوردیو مطرح کرده استفاده کنیم. ما در زمینه فضای مجازی تحقیقی انجام دادیم و گفتیم که یک سری شاخص‌های عمومی در سواد رسانه‌ای همانند سواد مهارتی، حقوقی و تحلیلی داریم که با سایر کشورهای دنیا مشترک هستند اما برخی شاخص‌های اختصاصی داریم که مرتبط با بوم رنگ ما هستند و ما به عنوان یک مسلمان درباره استفاده از فضای مجازی قوانین و مقرراتی داریم که فرد را باید به سمتی ببریم که به این شیوه از آن استفاده کند. در زمینه سرمایه اجتماعی هم ناگزیر هستیم که هم به سمت مشترکات با جهان برویم و هم شاخص‌های اختصاصی را تعریف کنیم.
ما در جهان، زیر متوسط سرمایه اجتماعی هستیم. البته شاخص‌ها در این زمینه دارای جزئیات زیادی است اما باید بدانیم که در این مورد چالش داریم. در تعریف سرمایه اجتماعی باید گفت که الان سرمایه سازمان را هم در نظر می‌گیرند تا مشخص شود اعتماد درون سازمانی وجود دارد یا خیر و آیا اعضا به همدیگر و به مدیریت اعتماد دارند؟ همچنین آیا سازمان توانایی مقابله با بحران‌ها را دارد؟ اما به طور کلی می‌توان گفت که سرمایه اجتماعی حکایت از یک دارایی دارد که ارزش افزوده تولید می‌کند یا می‌تواند از ارزش آن کاسته شود و جنبه اجتماعی همانند فرد با فرد، فرد با جامعه و ملت با ملت، ابعاد ارتباط سرمایه اجتماعی را تشکیل می‌دهد لذا به میزانی که حس همبستگی ملی بیشتر شود چالش‌ها نیز کمتر می‌شود.
رابطه سرمایه اجتماعی و قدرت ملی
سرمایه اجتماعی شاخصی برای قدرت ملی نیز محسوب می‌شود و همانند قدرت دفاعی، جنبه بازدارند هم دارد و اجازه نمی‌دهد هرکسی به حریم ملی کشور تجاوز کند. در این زمینه باید به دو عنصر اعتماد و تراکم ارتباطات اجتماعی تأکید کنیم. سرمایه اجتماعی فقط یک واحد اندازه‌گیری در عرصه ملی نیست بلکه خانواده، شهر، روستا و سازمان هم سرمایه اجتماعی دارند یعنی سرمایه‌ای که حس باهم بودن ایجاد می‌کند. در حوزه اعتماد سه مولف برجسته می‌‌شود که یکی صداقت در گفتار و رفتار و دیگری دگرخواهی و تبادلات موقعیت با دیگران است؛ یعنی خودمان را جای دیگری بگذاریم و ببینیم که وی چه حسی دارد. اگر تاریخ جنگ‌های جهان را نگاه کنید مبنای بسیاری از آنها دیگری هراسی است و این مسئله‌ای است که در کشور خودمان باید توجه زیادی به آن داشته باشیم.
کارآمدی مورد سوم است که سرمایه اجتماعی توجه زیادی به آن دارد. جامعه ایران دو مشخصه دارد که اگر به آنها توجه نکنیم نمی‌توانیم سرمایه را بومی کنیم. خصیصه اول دینداری جامعه ایرانی است که بسیار هم ریشه‌دار است و جامعه ما به لحاظ دینی رشد زیادی هم داشته است. اگر به راهپیمایی اربعین یا جاماندگان اربعین دقت کنیم متوجه می‌شویم که جمعیت بسیار زیادی هستند هرچند که صددرصد جامعه نیستند و در هیچ دوره‌ای و حتی در زمان انبیای الهی هم جامعه‌ صددرصدی نداشته‌ایم اما در پرتو انقلاب اسلامی شاهد دینداری گسترده در جامعه هستیم.
مشخصات جامعه ایرانی
مشخصه دیگر جامعه ایران جنبه نوگرایی آن و توجه به حساسیت‌های فرهنگی و اجتماعی است. این پدیده در غرب به میزان زیادی وجود ندارد ولی جنبه تجسس اجتماعی در ایران بسیار پررنگ است. برخی این عناصر را قربانی کرده و مثلا به جای توجه به تجددگرایی، صرفاً به دینداری توجه می‌کنند و برعکس، در حالی که اگر کسی به آنها به صورت توأمان توجه نکند، در سیاستگذاری دچار مشکل می‌شود. سرمایه ایمان تقویت کننده روابط اجتماعی و امید به آینده است. در قرآن کریم آمده است: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا؛ بگو: جز این نیست که من مانند شما بشری هستم (دعوی احاطه به جهان‌های نامتناهی و کلیه کلمات الهی نکنم، تنها فرق من با شما این است) که به من وحی می‌رسد که خدای شما خدای یکتاست، پس هر کس به لقای (رحمت) پروردگارش امیدوار است باید نیکوکار شود و هرگز در پرستش خدایش احدی را با او شریک نگرداند» (کهف/۱۱۰) کسانی که خودکشی می‌کنند به این علت است که اساساً توجهی به جهان آخرت ندارند اما کسی که باور به معاد دارد در زندگی وی پویایی وجود دارد و یکی از عناصر مهم سرمایه اجتماعی، پویایی و داشتن انگیزه است. در مدل‌سازی برای سرمایه اجتماعی در ایران باید حتماً به این عنصر توجه کنیم چون اگر عنصر ایمان در جامعه را در نظر بگیریم آن وقت شاخص‌های اندازه‌گیری ما متفاوت خواهد شد. سرمایه ایمان به زندگی افق می‌دهد و صبر و زیبا نگری به زندگی را تقویت می‌کند.
سرمایه ایمان دو بعد دارد؛ بعد فردی مشتمل به عناصری است که معنای متفاوتی به زندگی می‌دهند و بعد اجتماعی نیز مواردی همانند اعتماد به دولت و علمای دینی و حاکمیت یا اعتقاد به شخص دیندار در جامعه را شامل می‌شود. چند عامل مخرب برای سرمایه اجتماعی در جامعه ایران را نیز لازم است برجسته کنم. یکی از این عوامل فاصله افتادن بین باورها و عمل دینی است. بنده سال ۱۳۸۹ پیمایشی در استان تهران انجام دادم که کاری منحصر به فرد بود. ما نزدیک به هشت هزار پرسشنامه تهیه و از گروه سنی دبیرستان تا دانشگاهی را مورد سؤال قرار دادیم و نتیجه گرفتیم که اعتقادات بسیار قدرتمند بوده و بالغ بر ۹۹ درصد گفته‌اند که باور به توحید دارند و بالغ بر ۹۸ درصد گفته‌اند که اعتقاد به معاد و نماز دارند. ۸۷ درصد نیز باور به امر به معروف و نهی از منکر داشته‌اند اما در زمینه عمل دینی، آمارها بسیار پائین بوده است.
همچنین جنگ شناختی در شرایط کنونی یک واقعیت است که با هوش مصنوعی و علوم شناختی و عصب شناختی در ارتباط است و کاملاً درک می‌کند که چگونه باید با جامعه رفتار شود و بی‌توجهی به چنین عناصری از جمله هوش مصنوعی هم می‌تواند باعث کاهش سرمایه اجتماعی شود. نکته دیگر اینکه فضای مجازی در عین جهانی‌سازی، محلی بودن را با چالش مواجه کرده و همین امر باعث شده بسیاری از افراد از پایان دولت‌ها سخن بگویند لذا همین فرامحلی شدن عنصری است که سرمایه اجتماعی را به چالش می‌کشد. سلطه مجازی غربی‌ها عاملی دیگر در مواجهه با سرمایه اجتماعی است. امروز فضای مجازی تحت داده‌های بزرگ شکل گرفته و مثلاً گوگل می‌تواند رفتار جامعه ایرانی را به خوبی تحلیل و اولویت‌ها و عقاید آنها را کشف کند. امروزه اکثر جست‌وجوگرهای اینترنتی در اختیار آمریکایی‌ها هستند و از این طریق به اسلام‌‌هراسی و شیعه‌هراسی نیز پرداخته‌اند و این هم می‌تواند چالشی در زمینه سرمایه اجتماعی باشد.