اشاره: دکتر سعیدرضا عاملی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در مقاله‌ای که از نظرتان می‌گذرد؛ با توجه به شیوع بیماری کرونا در کشورمان و لزوم رعایت نکات بهداشتی در مسیر جلوگیری از ابتلای آحاد جامعه به این بیماری، به بررسی ابعاد مختلف موضوع "دورکاری" و نقش فناوری‌های نوین ارتباطی بر تسهیل "دورکاری" پرداخته است.
مقدمه
کار مجازی یا کار فرامحلی و به تعبیر دیگر کار از راه دور
[3] محصول و نتیجه دو تحول بزرگ در عرصه فناوری است. تحول اول مربوط به ظهور صنعت همزمان ارتباطات است که امکان ارتباط با فرامحل را به صورت همزمان فراهم کرد و به نوعی در جهان ارتباطات اهمیت فاصله، مکان و زمان خطی را از بین برد. تحول دوم مربوط به تبدیل ماهیت آنالوگ به ماهیت دیجیتال است. ماهیت آنالوگ محدود به جهان شیئی و فیزیکی بود و تحولات آن در ماده، صدا، تصویر و خدمات محدود به اقدامات شیئی و آنالوگ بود. ماهیت دیجیتال از یک منطق رقومی و الگوریتمی برخوردار است که نظام برنامه و هوش مصنوعی را با انعطاف تغییر، تنوع، عملیات مبتنی بر زمان و موقعیت مجازی فراهم کرده است.
کار مجازی یا کار فرامحلی یک راه حل برای شرایطی است که وضعیت بهتری را برای کیفیت زندگی و سلامت زندگی فراهم کند که با اقدام اولیه تلفن از خانه برای انجام کار شروع شده است. در شهرهای بزرگ که حجم تردد خودرو زیاد است و از مشکل ترافیک و آلودگی هوا رنج می برند و همچنین در شرایطی که بیماری ها و ویروس های سرایت بخش ریسک ارتباطات حضوری و خصوصاً خطر تراکم جمیعت را بالا می برد، کار مجازی راهکاری کارآمد است که می تواند جریان و کار و زندگی را فعال نگه دارد و شرایط منظمی را برای زندگی و کار سالم فراهم کند.
مفهوم کار مجازی
مفهوم کار در جهان فیزیکی، ارتباط معناداری با «عینی و فیزیکی بودن کار» دارد و همینطور در ارتباط مستقیم با زمان فیزیکی است (عاملی، 1392ب). همچنين در جهان فیزیکی و بر اساس منطق «کار شیئی»، دو نوع «کار دستی» و «کار مکانیکی» تجربه می شود. اما در جهان مجازی و با توجه به منطق «کار عددی»، با مفهومی به نام «کار مجازی» مواجه هستیم که اساساً منطق کار فیزیکی و به تبع آن مفهوم «عمل اقتصادی» را تغییر داده است. در واقع تفاوت کار دستی و کار مکانیکی، «سرعت تولید، توزیع و مصرف محصول کار» است. کار فیزیکی اعم از کار دستی و کار مکانیکی، «موضوع کار تک‌تولید، تک‌توزیع و تک‌مصرف است و در فرايندي آنالوگ صورت میگيرد كه برخوردار از طبيعت يك توليد براي يك كار» است (عاملی، 1385الف: 9).
درحالی‌كه در کار مجازی، منطق کار دکرگون میشود و با یک «تلاش منتهی به تولید، متمایل به بینهایت تولید و بینهایت توزیع و امکان متمایل به بینهایت مصرف» تحقق پیدا می‌کند. خدمات ارائه شده تنها يكبار طراحي، فرايندسازي و برنامه‌نويسي مي‌شود و «متمايل به بي‌نهايت قابل مصرف» است؛ درواقع «سودآوری اين فضا تمايل به بي‌نهايت دارد» (عاملي، 1387الف: 16). همين‌طور در منطق كار اقتصادی مجازی، مؤلفه‌هاي اقتصادي سه‌گانه چنين بازتعريف مي‌شوند: »الف. يك كار براي بي‌نهايت توليد (توليد فراگير)؛ ب. يك كار برای بی‌نهايت خدمات (توزيع فراگير)؛ و ج. يك كار براي بي‌نهاي مصرف (مصرف فراگير)» (عاملی، 1392ج). به عبارت دیگر، کار مجازی به معنای یک تولید به مثابه متمایل به بینهایت تولید و ایجاد ظرفیت برای متمایل به بینهایت توزیع و بینهایت مصرف است.
در فضاي مجازی، كار از بستري متصل به مكان مشخص و مركزي، به هويتي مجزا از مكان و در شكلی غيرمركزی شده تغيير شكل مي‌يابد و مفهوم «كار فراگير» را با خصوصياتی چون «نامتمركز بودن، ناپيوسته بودن، براي همگان بودن و از همه جا قابل اجرا بودن» تحقق مي‌بخشد. فشردگي مراحل كار در فرايندهاي مشخص ديجيتالي، زمان انجام كار را به شكلي تصورناپذير كوتاه كرده و تسهيل كار و كاهش ساعات كاري را به همراه دارد. مبتني بر اين رويكرد، مي‌توان «جهان آينده را جهاني طبيعي‌تر و انسان آينده را انساني آزادتر» دانست (عاملی، 1390الف: 293). چنين امري، پيامد «نگاه انسان براي آسان‌سازي و كوتاه‌سازي روندهاست كه نوعي فلسفه تسلط و در عين حال كار بدون زحمت را دنبال مي‌كند» (عاملی، 1387ب: 8). فاصله زماني انجام «كار در فضاي واقعي» و «كار در فضای مجازی» ملاك‌های جديدي را به منظور اندازه‌گيري «همه زمان» انجام يك واحد كار ارائه می‌دهد كه خود به تحول مفهوم «زمان كامل» می‌انجامد. در اين ارزيابی زمان كامل بر اساس ظرفيت‌های فيزيكی كار ارزيابی نمی‌شود، بلكه «ظرفيت‌های مجازی» در اين ارزيابی به عنوان متغير اساسی عمل مي‌كند (عاملی، 1387الف: 28).
كار مجازی مهمترين موضوع مرتبط با «ارزش زمان كار» است و تمايز كار فيزيكی و مجازی، منعكس كننده «زمان كامل انجام كار» و «ارزش كامل زمان» است و توجه به چنين تفاوتی از يك سو و «مسئوليت‌پذيری در قبال آسيب‌ها و فرسودگی مردم در فضای فيزيكی» از سوي ديگر و همچنين «در نظر گرفتن انعطاف كار مجازی در بستر فضا و زمان مجازی، كد اخلاقی جديدی را وارد عرصه تجارت و كار مي‌كند كه می‌توان از آن به بهره‌وري آسان تعبير نمود». بهره‌وری آسان كه امروز در نظام بروكراتيك تجاری و اداري نيز امري مهم است، در عرصه انجام تجارت و كار فيزيكي يا مجازی اهميتی مضاعف می‌يابد (عاملی، 1387ب: 159).
در فضای مجازی، كار از بستري متصل به مكان مشخص و مركزي، به هويتی مجزا از مكان و در شكلي غيرمركزي شده تغيير شكل مي‌يابد و مفهوم «كار فراگير» را با خصوصياتي چون «نامتمركز بودن، ناپيوسته بودن، برای همگان بودن و از همه جا قابل اجرا بودن» تحقق مي‌بخشد. فشردگي مراحل كار در فرايندهاي مشخص ديجيتالي، زمان انجام كار را به شكلي تصورناپذير كوتاه كرده و تسهيل كار و كاهش ساعات كاري را به همراه دارد. مبتني بر اين رويكرد، می‌توان «جهان آينده را جهانی طبيعی‌تر و انسان آينده را انساني آزادتر» دانست (عاملی، 1390الف: 293).
تجربه کار مجازی در کشورهای درگیر کرونا در ماه نخست شیوع اپیدمی
شیوع ویروس کرونا در سطح جهان، بر کسب و کارها اثر زیادی داشته است و برآورد شده که بیش از 5 میلیون شرکت در جهان درآستانه کاهش شدید رشد اقتصادی هستند (وبگاه لدرز، 2020). بر این اساس، توجه به برنامهریزی برای کار مجازی اهمیت زیادی پیدا کرده است.
در کشور چین که مبدأ ویروس کرونا حساب میشود، به منظور جلوگیری از شیوع بیشتر کرونا، دورکاری مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر، در چین تعداد 18 میلیون شرکت از کارکنان خود خواسته‌اند تا از خانه کار کنند و تعداد افرادی که از خانه کار می‌کنند، بالغ بر 300 میلیون نفر است (وبگاه سیجیتیان، 2020).
در چنین شرایطی، رقابت برای تأمین پشتیبانی فنی میان شرکتهای فناوری موبایل مانند Alibaba، Tencent، Huawie و ByteDance وجود دارد که پلتفرم‌های دورکاری خود را عرضه می‌کنند. برای مثال، اپ «weChat Work» که اپلیکیشن کار از راه دور شرکت تنسنت
[4] است، اعلام کرد که تعداد کاربران فعال آن در ماه جاری با گسترش کرونا متجاوز از 60 میلیون نفر است. همچنین بیش از 100 هزار میزبان ابری را اضافه کرده است. DingTalk نیز که پلتفرم مشابه Alibaba است، اعلام کرده در ماه جاری به بیش از 10 میلیون شرکت و 200 میلیون نفر خدمات خود را ارائه کرده است (وبگاه ایان. پیپل.سیان
[5]، 2020). WeLink نیز که تأمین کننده خدمات ابر در چین است، مطرح کرده که تعداد متوسط کاربران سازمانی جدید آن در هفته اول ماه فوریه سال جاری، 50 درصد افزایش داشته و هفته نخست کاری سال جدید در چین، 120 هزار جلسه در این پلتفرم برگزار شده است (اوهرسکی
[6]، 2020).
شیوع ویروس کرونا در سطح جهان، بر کسب و کارها اثر زیادی داشته است و برآورد شده که بیش از 5 میلیون شرکت در جهان درآستانه کاهش شدید رشد اقتصادی هستند (وبگاه لدرز، 2020). بر این اساس، توجه به برنامهریزی برای کار مجازی اهمیت زیادی پیدا کرده است.
در کشور چین که مبدأ ویروس کرونا حساب می شود، به منظور جلوگیری از شیوع بیشتر کرونا، دورکاری مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر، در چین تعداد 18 میلیون شرکت از کارکنان خود خواسته اند تا از خانه کار کنند و تعداد افرادی که از خانه کار می کنند، بالغ بر 300 میلیون نفر است (وبگاه سیجیتیان، 2020).
در کشور ژاپن بسیاری از شرکت ها مانند سونی، فوجیتسو و توشیبا دورکاری را به عنوان روش ایمنی برای حفظ سلامتی کارکنان خود در رأس کار قرار داده اند. در ژاپن به دلیل برگزاری بازی های المپیک تابستانی، جلوگیری از شیوع کرونا اهمیت زیادی دارد و بر این اساس، دورکاری مورد توجه است.
برای مثال، در این کشور، «گروه پاسونا[7]» که پیشتاز راهکارهای اشتغال در این کشور است، 13 هزار نیروی کار قراردادی خود را تشویق کرده تا در زمان شیوع کرونا از خانه فعالیت حرفه ای خود را دنبال کنند (وبگاه نیپون. کام[8]، 2020الف). در مثال دیگری، NEC Crop که یکی از غولهای ژاپنی است که در زمینه الکترونیک فعالیت دارد، از 60 هزار کارمند خود خواست تا دورکاری کنند. این شرکت در سال 2018 سیستمی را معرفی کرد که به کارمندان خود این امکان را میداد تا از خانه کار کنند (وبگاه نیپون. کام، 2020ب). همچنین گروه NTT[9] تعداد 200 هزار نیروی کار خود خواست تا از خانه کار کنند (ایمایی و ایساوا، 2020 ).
تجربه دورکاری در ایران در ماه اخیر با شیوع کرونابا شیوع کرونا در کشور، دورکاری مورد توجه بسیاری از سازمان ها و کسب و کارها قرار گرفته است که در ادامه به نمونه هایی از آن اشاره می شود.
الف) نمونه هایی از دورکاری در استارت آپ ها
برای مثال، استارت آپ نیو
[10] (Nivoapp) که اپلیکیشین حسابداری شخصی رایگان روی گوشی همراه است در ماه گذشته با شیوع کرونا به سمت دورکاری رفته و از طریق پلتفرم هایی مانند اسلک و اسکایپ به فعالیت حرفه ای خود ادامه می دهد. نماتک
[11] (Namatek) نیز که مهارت های کاربردی در صنعت را آموزش می دهد اعلام کرده که پرسنل را به دو بخش کرده اند و «افرادی که در بخش تولید محتوا فعالیت دارند، با نظارت کامل مدیران خود و تسکهای تعریف شده، دورکاری می کنند» و در تلگرام با هم ارتباط دارند و بقیه نیز با رعایت اصول بهداشتی حضور فیزیکی در محل کار دارند. استارت آپ اسپید
[12] (Speed) نیز که در حوزه توزیع مرسولات است، اعلام کرده که تمامی افرادی که قادر به دورکاری هستند را از حضور در شرکت معاف کرده و آنها از طریق پلتفرم های مختلفی در ارتباط هستند. همچنین کافه بازار
[13] دورکاری را به صورت جدی آغاز کرده و نیروی کار خود را از حضور در شرکت معاف کرده است. «در حال حاضر 90 درصد از کارکنان کافه بازار در قالب دورکاری فعالیت دارند و مدیران تیم نیز در حال ارزیابی کیفیت این دورکاری هستند (وبگاه آی چیزها
[14]، 1398).
همچنین در ایران ایسمینار
[15] (Eseminar) که نخستین پلتفرم تخصصی برگزاری وبینار (سمینار و کلاس) است نیز اعلام کرده که در روزهای اخیر فروش آنها سه برابر شده است که تنها بخشی از آن به دلیل کرونا بوده است (وبگاه آی چیزها
[16]، 1398).
برای مثال، در کشور ژاپن، «گروه پاسونا[7]» که پیشتاز راهکارهای اشتغال در این کشور است، 13 هزار نیروی کار قراردادی خود را تشویق کرده تا در زمان شیوع کرونا از خانه فعالیت حرفهای خود را دنبال کنند (وبگاه نیپون. کام[8]، 2020الف). در مثال دیگری، NEC Crop که یکی از غولهای ژاپنی است که در زمینه الکترونیک فعالیت دارد، از 60 هزار کارمند خود خواست تا دورکاری کنند. این شرکت در سال 2018 سیستمی را معرفی کرد که به کارمندان خود این امکان را می داد تا از خانه کار کنند (وبگاه نیپون. کام، 2020ب). همچنین گروه NTT[9] تعداد 200 هزار نیروی کار خود خواست تا از خانه کار کنند (ایمایی و ایساوا، 2020 ).
ب) نمونه هایی از دورکاری در سطح سازمان ها و شرکت ها
نمونهای از دورکاری در سطح سازمانی در ایران، می توان به شرکت مبین نت اشاره کرد که دورکاری حداکثری را در شرکت خود پیاده کرده و تمامی کارکنان ستادی مبین نت می توانند با استفاده از پلتفرم های به روز، وظایف خود را از خانه انجام دهند. واحدهای عملیاتی این شرکت نیز با حفظ قواعد جلوگیری از شیوع بیماری، در قالب شیفت های مشخص و کوتاه خدمت می کنند
[17].
همچنین شهرداری تهران اعلام کرده که «تمام نیروهای شهرداری تهران از جمله پرسنل خدماتی و کارگری علاوه بر کاهش ساعت کاری مطابق ضوابط می توانند از امکان دورکاری استفاده کنند
[18]. شهرداری مشهد نیز برای آن دسته از نیروی کار خود که دارای بیماری خاص هستند و همچنین نیروی کاری که امکان انجام کامل وظیفه شغلی از خانه را دارد، امکان دورکاری را فراهم کرده است
[19]. در رشت نیز کارکنان ستادی شهرداری با نظر مدیران مرتبط می توانند بین 50 تا 80 درصد به صورت غیرحضوری و گردشی دورکاری نمایند
[20].
در استان کرمان نیز شرایط دورکاری بدین شرح است: «دورکاری کارکنان به صورت عدم حضور فرد در محل کار و انجام کار در منزل، با تشخیص و تأیید مدیر دستگاه و تا سقف 30 درصد کل کارکنان، به نحوی که موجب اختلال در کار دستگاه نگردد برای افراد دارای شرایط خاص از جمله بانوان شاغل باردار و یا دارای فرزند خردسال زیر 7 سال، بانوان شاغل دارای فرزند یا همسر معلول، افراد بالای 60 سال، جانبازان معزز شیمیایی، افراد با سابقه پیوند اعضاء و شاغلینی که سابقه بیماری های زمینه ای پرخطر دارند، تا اطلاع ثانوی اختصاص می یابد
[21]».
همینطور در استان قزوین، «
بانوان شاغل باردار، شیرده و دارای فرزند زیر ۶ سال، بانوان شاغل دارای همسر یا فرزند معلول، افراد بالای ۶۰ سال، جانبازان معزز شیمیایی، افراد با سابقه پیوند اعضا (کبد و کلیه) و تمامی شاغلان آسیب پذیر یعنی افرادی که دارای سابقه بیماری زمینه ای قلبی وعروقی، ریوی، دیابت، بیماری کلیوی، بیماری کبدی و بیماری سرطانی شامل
دورکاری می شوند
[22]».
جمع بندی
از چالش ویروس کرونا باید فرصت فراگیر برای امکان دور کاری فراهم کرد تا بازگشت به شرایط عادی از این ظرفیت استفاده شود و شرایط هوای پاک و کاهش تردد ماشین در شهر های بزرگ را فراهم نمود. بر اساس تجربه برخی کشورها در حوزه دورکاری و کار مجازی، می توان برخی پشنهادات را مطرح کرد:
- لازم است دولت محترم و همچنین قوه قضائیه و مجلس و نهادهای حاکمیتی برنامه مشخصی برای دور کاری اعلام کنند. از این چالش به وجود آمده فرصتی را برای ایجاد نظم سیستمی فراهم کنند که در مشاغل مشخص که بعد اداری، مالی، خدماتی و رسانه ای دارد، امکان کار قابل رهگیری از دور فراهم شود. در حال حاضر دستور العمل هایی برای دورکاری وجود دارد که لازم است باز نشر و ابلاغ مجدد شود و بعضی از آنها به روز رسانی شود. سازمان امور اداری و استخدامی در این حوزه باید به صورت جدی فعال باشد.
- لازم است پشتیبانی فنی و زیرساخت های مورد نیاز برای کار مجازی از طریق شبکه ملی اطلاعات و مراکز داده های بزرگ کشور فراهم شود.
- ظرفیت هایی برای بخش خصوصی فراهم شود و حتی تکالیف قطعی برای بخش های خصوصی که از تراکم جمیعیتی برخوردار هستند اعلام و اعمال شود.
- تنظیم دستورالعمل موقت دورکاری در سطح کلان کشور در دوره شیوع کرونا و در نظر گرفتن ملاحظات مربوط به بیمه، حقوق و....
- تشویق کسب و کارها برای تنظیم دستورالعمل ها و برنامه هایی برای دورکاری و در نظر داشتن ملاحظاتی درباره افراد بیمار، افراد آسیب پذیر، افرادی که توانایی انجام کار از راه دور را دارند و امکانات فنی مورد نیاز آنها، توجه به سازمان های دیگری که در فرایند کاری با آنها درگیر هستند و ....
- تنظیم ساعات کاری منعطف برای کسب و کارهایی که امکان دورکاری وجود ندارد.
- بالا بردن سواد مجازی کارمندان برای کار از راه دور و آشنائی به مهارت‌های نرم‌افزاری لازم.
لازم است دولت محترم و همچنین قوه قضائیه و مجلس و نهادهای حاکمیتی برنامه مشخصی برای دور کاری اعلام کنند. از این چالش به وجود آمده فرصتی را برای ایجاد نظم سیستمی فراهم کنند که در مشاغل مشخص که بعد اداری، مالی، خدماتی و رسانه‌ای دارد، امکان کار قابل رهگیری از دور فراهم شود. در حال حاضر دستور العمل هایی برای دورکاری وجود دارد که لازم است باز نشر و ابلاغ مجدد شود و بعضی از آنها به‌روزرسانی شود. سازمان امور اداری و استخدامی در این حوزه باید بصورت جدی فعال باشد.
منابع
[3] با اسامی دیگی مانند کار از خانه، کار موبایل، کار منعطف، کارجایگزین و کار فرامحلی ... نیز نامیده میشود.
[9] Nippon Telegraph & Telephone
