به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ دکتر محمود حاجیلویی؛ قائم مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفتگو با این مرکز به تشریح اقدامات و فعالیت های تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی پرداخت. متن این گفتگو بدین شرح است.

یکی از دغدغه‌های همیشگی نهادهای سیاست‌گذار در کشور، اثرگذاری است. یعنی این مسئله مطرح است که سیاست‌های که در این نهادها مصوب می‌شود، آیا مسیر اجراء را خواهد پیمود؟ یک زمانی نهادهای سیاست‌گذار به این سؤال خیلی اعتنایی نداشتند و وظیفه خودشان را تا مرحله ابلاغ سیاست تعریف می‌کردند، اما امروزه نهاد سیاست‌گذار در پی اثرگذاری است، یعنی در پی آن است که سیاست‌هایی که با سختی و مصائبی در صحن مصوب خود تصویب و ابلاغ کرده است، مسیر اجراء را هم طی کند. از جمله راه‌حل‌های این دغدغه اتصال سیاست‌ها به لایحه برنامه است. حوزه برنامه در ایران در دو لایه تعریف می‌شود یکی برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کشور و یکی هم قانون بودجه سالانه است.
در دوره‌های تدوین برنامه‌های توسعه تلاش‌های قابل توجهی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان یک نهاد سیاست‌گذار و دبیرخانه این شورا صورت گرفته است و مشارکتی مبتنی بر نظامنامه تدوین برنامه‌های توسعه و نقشی که برای دبیرخانه قائل بودند، اتفاق افتاده است. بخشی از مشارکت شورای عالی انقلاب فرهنگی هم در مجلس و در زمان بررسی لایحه برنامه‌های توسعه بوده است. مبتنی بر این تجارب برای برنامه هفتم تدارک ویژه‌ای دیده شد؛ در رایزنی که با سازمان برنامه‌وبودجه کشور در زمان دولت قبل داشتیم، مطلع شدیم که برنامه هفتم توسعه با یک سال تأخیر در حال نگارش است، در کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ که یک ساختار تخصصی برای امتداد برنامه‌ای نقشه مهندسی فرهنگی کشور است، تدبیر بر این شد که از این فرصت یک‌ساله برای تمهید محتوایی بخش فرهنگ برنامه هفتم استفاده شود؛  لذا جلسه به اتفاق آراء، هشت پروژه تمهیدی را تعریف کرد که توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی پیگیری و اجرایی شود و نتایج آن در فصل تدوین برنامه هفتم بکار گرفته شود. تمامی این پروژه‌ها با مشارکت دستگاه‌های عضو کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ به‌جز یک مورد انجام شد و امروز که در فصل تدوین برنامه هفتم هستیم، نتایج این پروژه‌ها در دسترس است که بر اساس آن الگوی همراهی و مشارکت قوی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با سازمان برنامه‌وبودجه کشور تعریف شد.
از آنجا که سازمان برنامه‌وبودجه کشور یک سازمان حرفه‌ایی است، دارای ساختار، فرآیند و فرهنگ سازمانی مختص به خود است و بر اساس قوانین کشور که تدوین برنامه‌های توسعه را جزو اختیارات دولت قرار داده است، تدوین لایحه برنامه‌های توسعه را عهده‌دار است. شورای عالی انقلاب فرهنگی در فصل تحولی خود از سه سال گذشته ارتباط بسیار نزدیکی را با سازمان برنامه‌وبودجه هم در لایه عالی و هم در لایه کارشناسی داشته است. این ارتباط قوی و آشنایی طرفین از ظرفیت‌های یکدیگر، اسباب شکل‌گیری الگوی جدیدی از همراهی و همکاری در تدوین لایحه برنامه‌های پنج‌ساله و بودجه سالانه شده است. امروز یک ارتباط مستمر مبتنی بر اعتماد بر اساس مأموریت‌های ذاتی طرفین با رویکرد همراهی و هم‌افزایی بین دو دستگاه داریم که این همراهی را نویدبخش فصل جدیدی از حکمرانی فرهنگی کشور می‌دانیم.

شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان قرارگاه مرکزی فرهنگی کشور، باید نسبت به هدایت بلندمدت و الگوی تأمین و پشتیبانی دستگاه‌های فرهنگی مبتنی بر اسناد عالی کشور اقداماتی را داشته باشد. در تعاملی که با معاونت امور فرهنگی، علمی و اجتماعی سازمان برنامه‌وبودجه کشور هم در دوره دولت گذشته و هم در دولت مردمی اتفاق افتاد، دو مطالبه جدی از سوی سازمان برنامه‌وبودجه کشور نسبت به دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی وجود داشت: اول با توجه به اینکه برنامه‌های توسعه باید با مشارکت حداکثری دستگاه‌های فرهنگی تدوین شود و این امر به‌واسطه ساخت و فرهنگ خاص سازمان برنامه‌وبودجه کشور به سختی قابل تحقق است، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی به دلیل ارتباط گسترده و صمیمی با دستگاه‌های فرهنگی کشور می‌تواند با سهولت و اثرگذاری بیشتری این زمینه را فراهم کند. مطالبه دوم هم این بود که سازمان برنامه‌وبودجه کشور دغدغه تأمین پشتوانه علمی، فکری و اطلاعاتی برنامه‌های توسعه را دارد و دبیرخانه به واسطه ارتباط گسترده‌ای که با دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و مراکز علمی در کشور دارد این مسیر را هم می‌تواند تأمین و تسهیل کند؛ این دو مطالبه نقطه شروع همکاری نزدیک دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان برنامه‌وبودجه کشور بود.

همان‌طور که گفته شد، هشت پروژه تمهیدی در کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ با هدف مشارکت فعال دبیرخانه در تدوین بخش فرهنگی برنامه هفتم تعریف شد. اولین پروژه وضعیت‌شناسی امور فرهنگ با نگاه آسیب‌شناسانه بود که در این پروژه وضعیت سی و دو امر فرهنگی نظیر سینما، مسجد، امور قرآنی، موسیقی، اوقات فراغت، جوانان، سبک زندگی، امور زن و خانواده و ...  با دو پرونده ویژه اقتصاد فرهنگ و مسائل جنسی جوانان مورد بررسی قرار گرفته است که این پروژه به اتمام رسید و در آن بیش از صد نفر از کارشناسان، خبرگان و مدیران دستگاه‌های فرهنگی درگیر پروژه بودند.
دومین پروژه وضعیت شناسی فرهنگ است، که با تأکید بر روشن شدن موضوعات کلیدی و مسائل اولویت‌دار حوزه فرهنگ توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شد. در این پروژه همه پیمایش‌های اصلی انجام شده در کشور مرور شده است و روندهای داده‌های موجود احصاء شده است. بر اساس این داده‌ها و روندها مسائل و موضوعات اولویت‌دار استخراج شد که مبنای هدف‌گذاری و طراحی احکام قرار بگیرد. در این پروژه بیش از سی مصاحبه عمیق با کارشناسان برای جبران خلاءهای داده‌ای و کشف روندهای مستتر در داده‌ها اتفاق افتاد؛ مستندات این پروژه بیش از هزار صفحه است و گزارش‌های مدیریتی بسیار خوبی از این پروژه آماده شده است.
پروژه سوم آسیب‌شناسی احکام فرهنگی برنامه‌های افق چشم‌انداز شامل برنامه‌های چهارم، پنجم و ششم است. که این پروژه هم به صورت کامل انجام شده است و نتایج آن در قالب اصول و ملاحظات در تدوین احکام جدید مد نظر تهیه‌کنندگان قرار گرفت. بر اساس این پروژه ما شاخص‌های شانزده‌گانه‌ای برای یک حکم فرهنگی معیار طراحی کردیم که این شانزده شاخص در اختیار کارگروه‌ها و مجموعه‌های مشارکت کننده در برنامه هفتم برای تهیه احکام مؤثر قرار گرفت.
پروژه چهارم؛ پروژه توانمندسازی کادر برنامه‌ریزی دستگاه‌های فرهنگی بود که شصت و هفت دستگاهی که از بودجه عمومی کشور استفاده می‌کنند را بررسی کردیم و از این میان تعداد سی دو دستگاه اصلی انتخاب شدند و کادر برنامه‌ریز این دستگاه‌ها در لایه مدیریتی و کارشناسی دعوت شدند و در دو دوره مقدماتی و پیشرفته در سه حوزه نقشه مهندسی فرهنگی کشور، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی و الگوی برنامه‌ریزی فرهنگی دوره‌هایی را طی کردند.
پروژه پنجم؛ طراحی الگوی برنامه‌ریزی راهبردی دستگاه‌های فرهنگی بود که به دانشگاه جامع امام حسین (ع) سپردیم و کار بسیار خوبی انجام شد؛ با توجه به اینکه امروز در کشور الگوی برنامه‌ریزی یا مدل برنامه‌ریزی فرهنگی راهبردی بومی در سطح دستگاهی نداریم این اولین مدل برنامه‌ریزی راهبردی در سطح دستگاه‌های فرهنگی است که توسط دانشکده مدیریت دانشگاه جامع امام حسین (ع) تدوین و مبنای عمل دستگاه‌های فرهنگی قرار خواهد گرفت. ما درصدد آن بودیم که قبل از شروع فرآیند تدوین برنامه هفتم فرصتی برای آموزش این مدل به دستگاه‌های فرهنگی اتفاق بیفتد تا دستگاه‌ها بر اساس این مدل احکام خود را  پیشنهاد بدهند؛ ولی متأسفانه به دلیل محدودیت زمانی که برای برنامه هفتم ایجاد شد، این آموزش و توانمندسازی به بعد از تدوین برنامه هفتم موکول شد.
پروژه ششم؛ سیاست‌های پیشنهادی تدوین سیاست‌های کلی برنامه هفتم بود که در دبیرخانه انجام شد و اواخر سال 1399 تقدیم مجمع تشخیص مصلحت نظام کردیم و در نوع خودش کار بسیار خوبی بود. از نتایج مطالعات پشتیبان آن سیاست‌ها در فرآیند تدوین برنامه هفتم استفاده کردیم.
پروژه هفتم مربوط به جمع‌سپاری بود؛ همواره دغدغه ما در تدوین برنامه‌های توسعه و اسناد ملی تأمین مشارکت ذینفعان و نخبگان در تدوین آن سند یا برنامه بوده است، این تقاضا از سوی سازمان برنامه‌وبودجه هم مطرح بود؛ تأمین مشارکت جامعه فرهنگی کشور، نخبگان و افرادی که در شعاع اثرگذاری برنامه و سیاست‌های فرهنگی هستند، برای شورای عالی انقلاب فرهنگی و دبیرخانه آن یک اصل است و برای تأمین این اصل در تدوین برنامه هفتم سامانه هم‌اندیشی راه‌اندازی و عملیاتی شد. امیدواریم که بتوانیم بخشی از احکام تدوین شده توسط کارگروه‌ها را از طریق این سامانه هم‌اندیشی با بخشی از خبرگان و نخبگان مردمی به جهت بهره‌مندی از نظرات ایشان در میان بگذاریم.
آخرین هم تحت عنوان به‌روزرسانی و تقویت بخش فرهنگی سندهای آمایش استانی و ملی داشتیم که به شدت علاقه‌مند بودیم با کمک امور آمایش سازمان برنامه‌وبودجه کشور بتوانیم بخش فرهنگ برنامه هفتم به شکل آمایش پایه تدوین کنیم؛ ولی متأسفانه به دلیل ضعف داده‌های فرهنگی در جغرافیا و ادبیات دانشی حوزه آمایش فرهنگی در کشور این تنها پروژه از هشت پروژه بود که به ثمر ننشست.

به جهت همراهی و مشارکت این دو نهاد سیاست‌گذار و برنامه‌ریز کشور در نهایت الگویی پیشنهاد شد، که در قالب یک ماده واحده در جلسه سیزدهم ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور با حضور معاون اول محترم رئیس‌جمهور مصوب شد که مبنای همراهی و همکاری دو مجموعه برای تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم شد. در این ماده واحده مقرر شد که کمیسیون مشترکی بین دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان برنامه‌وبودجه کشور برای تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم شکل بگیرد. مسئولیت این کمیسیون به معاون امور علمی، فرهنگی و اجتماعی سازمان برنامه‌وبودجه کشور واگذار شد که در آن دستگاه‌های اصلی فرهنگی کشور به‌اضافه خود سازمان برنامه‌وبودجه، دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، حوزه علمیه قم و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی عضو این کمیسیون هستند. نگاه بر این بوده است که کمیسیون با تشکیل کارگروه‌های تخصصی احکام پیشنهادی خود را بر اساس نتایج آن پروژه‌های تمهیدی و نتایج تحقیقاتی که در حوزه علمیه قم، سازمان برنامه‌وبودجه کشور، دستگاه‌های فرهنگی و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ارائه نمایند. این کارگروه‌ها بر اساس یک منطق موضوعی توافق شده احکامی را آماده می‌کنند و پس از نهایی شدن در کمیسیون مشترک با حضور اعضاء بررسی و خروجی آن در سازمان برنامه‌وبودجه مسیر خود را در شورای تلفیق برنامه و ستاد برنامه طی خواهد کرد.
مبتنی بر این تمهید حقوقی کمیسیون مشترک فرهنگ برنامه هفتم تشکیل شد و تا کنون 9 جلسه آن برگزار شده است. مباحث و دستور جلسات کمیسیون در دو بخش پیگیری شد که شامل بخش ساختاری و بخش محتوایی بوده است. در بخش ساختاری پس از گفتگو با اعضاء کمیسیون 9 کارگروه‌ تخصصی ذیل کمیسیون مشترک با ریاست یکی از دستگاه‌های اصلی در حوزه موضوعی با دبیری سازمان برنامه‌وبودجه کشور و دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در دبیرخانه شکل گرفت، این کارگروه‌ها عبارت‌اند از:
1.کارگروه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی 2. کارگروه ورزش و جوانان 3. کارگروه فرهنگ، هنر، رسانه و فضای مجازی 4. کارگروه زنان و خانواده و نوجوانان 5. کارگروه تبلیغی، فرهنگی و دینی 6. کارگروه دیپلماسی عمومی و فرهنگی 7. کارگروه وقایع جمعیتی شامل مهاجرت، سالمندی، پنجره فرصت جمعیتی 8. کارگروه هویت ملی، همبستگی و سلامت اجتماعی؛ 9. در حوزه رسانه و فضای مجازی هم کارگروهی با تأخیر شکل خواهد گرفت تحت عنوان کارگروه رسانه و فضای مجازی که با مشارکت رسانه ملی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل خواهد شد.
تا امروز که این مصاحبه انجام می‌شود، بیست و پنج جلسه این کارگروه‌ها تشکیل شده است که  متوسط هر کارگروه سه جلسه برگزار کرده‌اند و تعداد 9 جلسه کمیسیون مشترک نیز برگزار شده است که مجموعاً 123 ساعت جلسات کمیسیون و کارگروه‌ها برگزار شده است. با توجه به اینکه بیش از سیصد نفر از مدیران و کارشناسان دستگاه‌های فرهنگی در این جلسات مشارکت داشته‌اند؛ به نظر می‌رسد مشارکت قابل توجه و چشمگیری است و مطالبه سازمان برنامه‌وبودجه کشور مبنی بر تأمین مشارکت دستگاه‌های فرهنگی و تأمین بنیه علمی با مشارکت دانشگاه‌ها و مراکز علمی تا حدود رضایت‌بخشی محقق شده است.

ما در شروع یک کار بزرگ هستیم؛ یک نقد جدی نسبت به برنامه‌های توسعه این است که برنامه‌های توسعه اقتصاد محور هستند؛ حال اینکه امروز هم در ادبیات جهانی و هم در نگاهی که در کشور ما مطرح است، به دنبال آن هستند که برنامه‌های توسعه فرهنگ‌پایه باشد که باید برای رسیدن به این هدف مسیری طی شود و واقعاً نمی‌توان مدعی شد که برنامه هفتم فرهنگ‌پایه خواهد شد. اما برای اینکه حداقل‌هایی از رویکرد فرهنگی در تدوین برنامه هفتم توسعه طی شود ما دو مسیر را طی کردیم، مسیر اول همین تدوین بخش فرهنگ برنامه هفتم در یک سطح کیفی بالاست که با تدابیری که اندیشیده شد به نظر می‌رسد، قدم بلندی در این راستا برداشته شده است. مسیر دوم؛ در ساختار تدوین برنامه هفتم که مشخص می‌کند چه مجموعه‌ها و کنشگرانی در چه سطحی مشارکت کنند با توجه به اینکه در آن ساختار خیلی رویکرد اقتصادی بارز داشته است، پیشنهاد ما این بود که در ستاد برنامه وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیر محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان عضو فرهنگی حضور داشته باشند تا از بخش فرهنگ برنامه هفتم و هویت فرهنگی برنامه‌های توسعه صیانت کنند و همچنین در شورای تلفیق برنامه هم سه نفر از اعضای حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی و دو نفر از اعضای کمیته تلفیق در حوزه فرهنگ حضور داشته باشند تا به نوعی رویکرد فرهنگی مغفول نماند و تقویت شود تا به دنبال شود.
امیدواریم که مجموعه این اقدامات که به‌واسطه همراهی و ارتباط صمیمی سازمان برنامه‌وبودجه کشور با دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ایجاد شده به عنوان یک سنت و فرآیند پایه در نظام برنامه‌ریزی فرهنگی کشور مستقر و تثبیت شود و به مرور بتوانیم این فرآیند را به عنوان یک سنت حسنه برای ارتقای سطح فعالیت‌های فرهنگی و تأمین هوشمندانه فعالیت‌های فرهنگی از بودجه عمومی کشور در نظر بگیریم.

همان‌طور که عرض کردم سازمان برنامه‌وبودجه کشور یک سازمان حرفه‌ای است و فرهنگ سازمانی مختص به خود را دارد؛ سازمان‌های حرفه‌ای به واسطه استقرار ساختار و فرآیندهای تثبیت شده از همراهی‌های دستگاه‌های دیگر بر اساس الگو و دیسیپلین خاص و معمولاً به سختی استفاده می‌کنند. اینکه در دبیرخانه طی این سه سال توانستیم با سازمان برنامه‌وبودجه کشور به یک همراهی برسیم و این فرآیند را طی کنیم؛ بخش جدی آن مرهون همراهی بدنه کارشناسی مخصوصاً مجموعه معاونت امور علمی، فرهنگی و اجتماعی و مدیران این معاونت خاصه خود آقای دکتر علی‌احمدی به‌واسطه نگاه عمیق و اصیل فرهنگی ایشان، جناب آقای حجت‌الاسلام والمسلمین رجایی‌نیا به‌واسطه توجه ویژه‌ای که به مباحث محتوایی فرهنگ دارند و جناب آقای دکتر سعیدی و همه مدیران و کارشناسان این معاونت بوده است، که سهم بالایی در پیشرفت این کار داشته‌اند. این نکته هم لازم است که ذکر کنم، الحمدا... این همراهی و همکاری در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز مد نظر بوده است و بسیاری از اعضای شورای عالی که از این فضا اطلاع داشتند، همراهی کردند، به‌ویژه دبیر محترم شورای عالی انقلاب فرهنگی حمایت جدی از این کار داشته‌اند و بدون این همراهی‌ها و همکاری‌ها، این حجم از کار کارشناسی، گفتگوها، توافقات و ... در بستر جلسات و در زمان محدود اتفاق نمی‌افتاد.
ما قائل به این هستیم که اداره آینده فرهنگی کشور از رهگذر همکاری بین دستگاهای اصلی سیاست‌گذار، برنامه‌ریز، تنظیم‌گر و هماهنگ کننده خواهد گذشت و این نیست مگر به اراده یکایک افرادی که در این سازمان‌ها حضور دارند و حرکتی که در این سازمان‌ها هست، قائم به اراده‌ها و نیات درست این بزرگواران است.