دکتر ناصر باقری‌مقدم، مدیر روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور با اشاره به پیشرفت ۷۵ درصدی به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور، کاهش اولویت‌ها و تضمین ضمانت اجرا را مهمترین تغییر دیده شده در نقشه آینده اعلام کرد.
نقشه جامع علمی کشور، به عنوان مهمترین سند راهبردی علم و فناوری در سال 1389 با هدف دستیابی کشور به چشم‌انداز علمی در افق 1404، به تصویب رسید. این سند از سال گذشته با دو رویکرد دستیابی به «مرجعیت علمی» و «مشارکت علم و فناوری در حل مسائل کلان کشور» طی افق 1414 در حال روزآمدسازی است.
عملیات اجرای این روزآمدسازی، طبق ابلاغ شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به فرهنگستان علوم واگذار شد و دبیرخانه آن نیز در این فرهنگستان کار به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور را دنبال می‌کند.
معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، وزارت علوم، فرهنگستان علوم، فرهنگستان علوم پزشکی، شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری وزارت علوم، موسسه تحقیقات سیاست علمی، شورای عالی آموزش و پرورش، دانشگاههای سراسر کشور، هسته‌های اندیشه ورز در استانهای کشور، انجمن‌های علمی و پژوهشگاههای کشور از جمله نهادهایی هستند که در مطالعات، تحلیل داده‌ها و تدوین پیشنهادات در نقشه نقش‌آفرینی می‌کنند.
در گفت‌وگو با «ناصر باقری‌مقدم مدیر روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور»، آخرین وضعیت به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور را بررسی کردیم.
مشرح این گفتگو را در ذیل می‌خوانید:
با توجه به اینکه فرهنگستان علوم کار به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور را دنبال می‌کند به عنوان اولین سوال آخرین وضعیت به روز رسانی نقشه جامع علمی کشور را تشریح کنید؟
باقری مقدم: برای روز آمد کردن نقشه جامع علمی کشور آن را به 15 قسمت مفهومی شامل؛ حوزه فنی مهندسی، علوم پایه، علوم سلامت، علوم‌انسانی و بخش زیر ساخت‌های حوزه علم و فناوری مثل آموزش و پژوهش، بخش بین‌الملل، اقتصاد دانش‌بنیان، نیروی انسانی و زیرساختارهای فیزیکی مورد نیاز تقسیم کردیم.
از همان ابتدای کار شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در ابلاغیه خود به فرهنگستان اعلام کرده بود، فرهنگستان به عنوان نهاد نخبگانی کار به روز رسانی نقشه جامع علمی کشور را با کمک سایر بخش‌های علمی نظیر دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی انجام دهد. لذا این کار با کمک تعداد قابل توجهی از دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی در حال انجام است.
از چه زمانی کار به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور آغاز شد؟
باقری مقدم: از سال گذشته. بنا بود فرایند کار از ابتدای سال انجام شود اما بعد از اتفاقات تلخ ابتدای سال گذشته، (حادثه بالگرد رئیس جمهور) عملا فرایند به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور از اواخر خردادماه و اوایل تیرماه در فرهنگستان علوم آغاز شد.
در حال حاضر از نظر مشارکت کنندگان نزدیک 30 دستگاه اجرایی متولی علم و فناوری از جمله وزارت علوم، وزارت بهداشت، معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت آموزش و پرورش، شورای عالی عتف، نهادهای حوزه علم و فناوری مانند بنیاد ملی نخبگان، بنیاد ملی علم، موسسات تحقیقاتی و پژوهشی مثل مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و دانشگاههای مختلف کشور درگیر بحث هستند. تنها دانشگاههای متمرکز در تهران درگیر کار نشدند بلکه از ظرفیت همه دانشگاههای کشور در این زمینه بهره گرفتیم؛ البته تعداد قابل توجهی از دانشگاههای تهران درگیر موضوع شدند. در کنار آن در استان ها میز تخصصی روزآمدی نقشه جامع علمی کشور را تهیه کردیم که در هر استان با کمک دانشگاههای اصلی استان تشکیل و مشغول فرایند روزآمد کردن نقشه جامع علمی کشور هستند. تمامی انجمن‌های علمی در سطح الف و ب یعنی بیش از 40 انجمن علمی کشور نیز در این فرایند به ما کمک می کنند.
* آخرین وضعیت به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور
تعدای از این بسته‌های تحقیقاتی توسط بخش‌های مختلف تهیه شده است. در فرهنگستان علوم کمیته‌ها یا کارگروهای تلفیق ایجاد کردیم و از همه کسانی که در این زمینه تولید محتوی کردند، دعوت و در حضور خودشان نتایج را با هم تلفیق می‌کنیم تا از دل آنها نقشه منسجم استخراج شود. نقشه تهیه شده بعد از اینکه در شورای راهبری فرهنگستان به تصویب رسید به شورای عالی انقلاب ارسال می‌شود تا مراحل قانونی کار طی شود.
از لحاظ میزان پیشرفت 75 درصد کار پیش‌رفته و امیداریم مابقی کار طی چند ماه آینده انجام شود تا نسخه کامل را تقدیم شورای‌عالی انقلاب فرهنگی کنیم.
تا اینجای کار نسخه آماده شده چه تغییری با نقشه فعلی دارد؟
باقری مقدم: در دستوری که از شورای عالی انقلاب فرهنگی در این خصوص داشتیم بحث روزآمد کردن نقشه مطرح شده است. اگر بخواهم تصویری از نقشه جامع علمی کشور ارایه دهم این نقشه بخش‌های مختلفی نظیر، اهداف، شاخص‌ها، اولویت‌ها، راهبرها و اقدامات دارد که در همه این بخش‌ها کار روزآمد سازی در جریان است.
طبیعتا اهدافی در بازده 13 و 14 ساله گذشته با نقشه جامع علمی کشور فعلی محقق شده است. علاوه بر آن اهداف جدیدی نیز برای اکوسیستم علمی و فناوری کشور در حال طراحی است. در حوزه شاخص ها نیز همین طور. شاخص‌هایی را محقق کردیم و شاخص‌هایی نیز باید تغییر کند و به‌روز شود. در بخش اولویت‌ها، اولویت‌های جدیدی مانند هوش مصنوعی و کوآنتوم که در دنیا مطرح است باید به اولویت‌ها اضافه شود.
* دنبال کاهش اولویت‌ها در نقشه به روز شده هستیم
دنبال کاهش تعداد اولویت‌ها در نقشه جدید هستیم زیرا بازه زمانی تعریف شده برای این نسخه، 10 ساله است و برای اینکه بتوانیم برآورد خوبی از آن داشته باشیم این تصمیم گرفته شد. یکی از ایراداتی که به نقشه فعلی وارد است تعداد زیاد اولویت‌ها است که باعث شده نقطه تمرکزها از بین رود.
در بخش راهبردها و اقدامات نیز تفاوتهایی در سازمان دهی علم و فناوری کشور ایجاد شده است. به عنوان مثال در حوزه آموزش عالی و بحث تامین منابع مالی آموزش با مسائل مختلفی روبرو شد. با توجه به موضوع تامین مالی که در بخش دانشگاهها داریم اغلب آنها با کمبود اعتبارات در بخش‌های پژوهشی و تحقیقاتی روبرو هستند و غیر از آن بحث مربوط به اتفاقاتی که در حوزه علم و فناوری رخ داده مانند ورود هوش مصنوعی، فضای مجازی و تاثیر آن در بخش آموزش کشور در بخش راهبردها باید مورد توجه قرار گیرد. لذا در این بخش تغییراتی داریم که در بخش اقدامات خود را نشان خواهد داد.
* ضمانت اجرای اسناد، دغدغه اصلی برای طراحی نقشه جدید
بخشی را که می‌خواهیم به نقشه جدید اضافه کنیم این است که تقسیم کار ملی را در نقشه جدید به طور جدی مورد نظر قرار دهیم و بر این اساس قرار است مسئولیت‌ها را در نقشه بین بازیگران اصلی حوزه علم و فناوری تقسیم کنیم.
نکته دیگر درباره ضمانت اجرا است. اینکه کاری کنیم نقشه یک برنامه روی کاغد نباشد و توسط دستگاههای مسئول مورد توجه قرار گیرد و برای این موضوع در حال کار هستیم. از صدر تا ذیل نقشه را روز آمد می‌کنیم اما قالب کلی نقشه حفظ می‌شود. منتهی محتوای هر بخش را با توجه به ملاحظات بیرونی و داخل کشور به روزرسانی می‌کنیم.
* دستاورد 70 درصدی نقشه جامع علمی کشور
آماری وجود دارد که نشان دهد چه میزان از نقشه فعلی جامع علمی کشور طی سالهای گذشته اجرا و محقق شده است؟
باقری مقدم: ستاد علم و فناوری شورای‌عالی انقلاب، میزان تحقق نقشه جامع علمی کشور را بررسی و مشخص شد 40 درصد از سیاستهای نقشه فعلی، عینیت یافته و محقق شده است. غیر از این، 30 درصد از سیاستهای کلان نیز از طریق نقشه فعلی ریل‌گذاری شده به این معنی که اسناد برخی سیاستهای کلان در نقشه، تدوین و تصویب شده و فعالیتهای اجرایی آن آغاز شده است که در سالهای آینده شاهد نتایج آنها خواهیم بود. اگر منظور از تحقق نقشه، دستاورد و اعلام نتایج باشد 40 درصد آن محقق شده است اما اگر منظور این باشد که برای کدام بخش‌ها ریل‌گذاری شده و اسناد آن در فرآیند اجرا است، 30 درصد از این اسناد در حال اجراست. لذا در مجموع به عدد 70 درصد می‌رسیم.
* حوزه علوم انسانی و علوم پایه از تحقق اهداف نقشه جاماندند
در گزارش ستاد اعلام شد که به بخش علوم‌انسانی و علوم پایه کمتر توجه شده است ولی در بخش‌های فنی و مهندسی نسبتا پیشرفت بد نبوده و قابل توجه بوده است. لذا این آمار نشان می‌دهد پیشرفت نقشه یکسان نبوده و در بخشی از حوزهها با پیشرفت روبرو بوده است اما در برخی بخش‌ها پیشرفت مورد نظر را کسب نکرده است.
به نظر شما اینکه در برخی بخش‌ها پیشرفت خوبی نداشتیم چه دلایلی دارد؟ آیا دانشگاههای متولی و موثر در اجرای راهبردها ضعف و کاستی داشتند یا نکات مهم و تاثیرگذار در تدوین نقشه مورد توجه قرار نگرفته است؟
باقری مقدم: اگر بخواهم تحلیل خودم را بیان کنم به نظرم هر دو عامل در این زمینه موثر بودند. به عنوان مثال حوزه علوم‌انسانی حوزه‌ای است که از نظر پیچیدگی‌های درونی، حوزه سختی است چون حوزههای مختلفی را در برمی‌گیرد و بر روی این حوزه اتفاق نظری هم معمولا نیست لذا پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.
از ان طرف دستگاههایی که متولی امر توسعه علوم‌انسانی بودند یا به این بخش نپرداختند یا کمتر پرداختند. به عنوان مثال معاونت علمی به عنوان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شد اما عملا به حوزههای فنی و مهندسی بیشتر توجه کرد و حوزههای علوم انسانی که بخشی از علم است کمتر مورد توجه قرار گرفت.
بنابراین نبود یک متولی مشخص باعث شد که در برخی حوزهها توفیق نداشته باشیم. در برخی حوزهها که یک مقدار توفیق داشتیم شاید به خاطر ساز و کارها و نهادهایی بود که ایجاد کردیم البته ما در حوزه فنی و مهندسی معاونت علمی را داریم که با ایجاد ستادهای مختلف پیگیر اجرایی شدن و تحقق اولویت‌های کشور است. غیر از ستادها سایر نهادهای مالی هم به این حوزه کمک می‌کنند. مثلا بنیاد ملی نخبگان بیشتر توجه‌اش به حوزه فنی و مهندسی است.بنیاد علم بیشترین پژوهانه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی را در حوزه علوم مهندسی تعریف می‌کند.
* علت عقب ماندگی علوم انسانی از اهداف نقشه جامع
با این وجود در حوزه علوم‌انسانی متولی مشخصی نیست و نهادهای تامین کننده اعتبار نیز به این حوزه زیاد نمی‌پردازند و مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد. همین مشکلات را در حوزه علوم پایه داریم. هم پیچیدگی‌های درون پایه داریم و هم از آن طرف متولیان جدی پای کار در این حوزه کم است. دنبال این هستیم این بار در نقشه روز آمد شده به این دو عامل مهم که باعث تضعیف این دو بخش شده بیشتر توجه کنیم و یک رشد نسبی را برای بخش‌های مختلف داشته باشیم.
ستاد علم و فناوری شورای‌عالی انقلاب فرهنگی برخی مسائل دارد نقشه فعلی را دنبال می‌کند از این طرف فرهنگستان به روز شدن نقشه را دنبال می‌کند چه اقداماتی صورت گرفته که شما و ستاد در سیاست‌گذاری علم و فناوری کشور دچار موازی‌کاری در این زمینه نباشید؟
باقری مقدم: بخش‌هایی از نقشه با توجه به اهمیت آنها و مسائل شان حل نشده شان کماکان در نقشه باقی می‌مانند. من دقیقا در جریان هستم که ستاد علم و فناوری به چه مقوله‌هایی می پردازد. ستاد به مواردی از جمله تامین مالی دانشگاهها و حوزه علم و فناوری کشور که موضوع مهمی است و در نقشه آینده نیز باید برای آن تدابیر خاصی صورت گیرد، می‌پردازد. غیر از آن موضوع مهاجرت نخبگان که مسئله مهمی است و با آن درگیر هستیم از اولویت‌های ستاد علم و فناوری است. موضوع حکمرانی علم و فناوری از دیگر مواردی است که ستاد علم و فناوری به آن می‌پردازد. همه این موارد در نقشه فعلی موجود است و در نقشه روزآمد شده هم به احتمال زیاد خواهد بود زیرا این مسائل کماکان موضوع کشور در حوزه علم و فناور است.
علاوه بر این باید به این نکته نیز توجه کرد که ستاد علم و فناوری شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در حال حاضر برای وضعیت یکسال حوزه علم و فناوری برنامه‌ریزی می‌کند و نقشه جامع علمی کشور نیز به ستاد دید بلند مدت می‌دهد تا حداقل برای ده سال آینده خود را جانمایی کند. برای سال 1404 این موارد در دستورکار است. فلسفه حضور من در جلسات ستاد این است که هماهنگی بین فعالیتهای ستاد و نقشه جامع علمی موجود و به روز شده به عمل بیاوریم و انسجام در کار وجود داشته باشد. لذا جای نگرانی نیست.
یکی از مهمترین تفاوتها این است که اعضای ستاد الان مشغول رتق و فتق موضوعات عملیاتی کنکور هستند. این موضوع شاید یک یا دو اقدام از نقشه جامع علمی کشور باشد در صورتیکه ما اقدامات متفاوتی را در حوزه تامین مالی، بین‌الملل، علم و فناوری، اقتصاد دانش‌بنیان، زیرساختها، حوزه فنی مهندسی، حوزه سلامت، علوم انسانی و ... را دنبال می‌کنیم بنابراین مشکل خاصی ایجاد نمی‌شود.
سال گذشته ابتدای سال اتفاقی رخ داد که منجر به تغییر تیم آموزش‌عالی، وزارت بهداشت، علم و فناوری و دانشگاهها در کشور شد. این مسائل چقدر در اجرای به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور تاثیر داشت؟
باقری مقدم: طبیعتا دولت‌های مختلف می‌آیند و می‌روند. برای اینکه ما یک مسیر مشخص و ریل ثابتی را در حوزه سیاستهای کلان علم و فناوری داشته باشیم اسناد بالادستی داریم که مهمترین آن سیاستهای کلی علم و فناوری کشور است که در سال 1393 توسط رهبر انقلاب ابلاغ شد و نه تنها ما به عنوان تهیه‌کنندگان نقشه جامع بلکه همه دستگاهها و وزارتخانه‌ها موظف هستند آن را اجرایی کنند. لذا نقطه اشتراک‌مان همان سیاست‌هاست. اگر این سیاست‌ها مد نظر باشد که در روزآمد کردن این سیاست‌ها و اسناد مد نظر است، هر دولتی که مسئولیت را به دست گیرد این اسناد را به عنوان سیاست اصلی خود در دستورکار قرار می‌دهد. البته تغییرات دولت‌ها در سطح اجرا و عملیات با تغییر افراد ممکن است تغییراتی را ایجاد کند اما جهت‌گیری کلی را تغییر نمی‌دهد.
به عنوان مثال توجه به بحث نخبگان و ایجاد بستر مناسب برای به کارگیری نخبگان، یک سیاست کلی در کشور است و هر دولتی که در مسند قرار گیرد باید این مسئله را در دستورکار خود قرار دهد. ممکن است افرادی که باید این موضوع را اجرا کنند عوض شوند اما این سیاست کلی ثابت است و همه باید آن را دنبال کنند. یا اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان یک استراتژی و سیاست کلی است که مورد تاکید رهبر انقلاب نیز هست. دستگاهها، دولت‌ها و وزارتخانه‌های مختلف باید این مسیر کلی را در دستورکار قرار دهند. البته ممکن است در جزییات و پیشبرد این سیاست‌ها، تفاوتهایی را داشته باشند اما مسیر کلی، ثابت است.
از این نظر مشکلی در روزآمد سازی نقشه نداشتیم. شروع به روز شدن نقشه به صورت غیر ارادی با حضور دولت جدید بود. زمانی که عملا این کار را شروع کردیم با وزارت‌خانه و مدیران فعلی این دولت تعامل کردیم لذا از این جهت هماهنگی کلی وجود دارد. همین الان هم تلفیق را با کمک مدیران حال حاضر سیستم علم و فناوری کشور انجام می‌دهیم.
کمیته‌هایی که در حال حاضر کار تلفیق را در به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور انجام می‌دهد، چه تعداد و در چه بخش‌هایی فعالند؟
باقری مقدم: چون تعداد بخش‌های فعال در به روزرسانی نقشه 15 بخش و کمیته است لذا باید 15 کمیته تلفیق نیز ایجاد کنیم. در این کمیته‌ها ترکیبی از افرادی چون مجریان تحقیقاتی و پژوهشی که کارهای تحقیقاتی روزآمد کردن را انجام دادند، متخصصان و نخبگانی از فرهنگستان علوم و علوم پزشکی، دستگاههای اجرایی مرتبط، دانشگاههایی که در این حوزهها نظر دادند، انجمن‌ها و هسته‌های اندیشه‌ورز که در این حوزهها حضور دارند. این افراد گزارش‌های مختلف و گزارش فرهنگستان علوم را بررسی، مقایسه، تلفیق و نهایتا یکپارچه می‌کنند و یک سند نهایی از آن بخش تهیه می‌شود. لذا 15 بخش مختلف داریم که باید در یک سند گردآوری و نهایتا در فرهنگستان علوم تصویب شود تا برای ادامه کار به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ارسال شود.
* تشکیل کمیسیون تلفیق به روزرسانی در 4 بخش
چه تعداد از بخش‌های 15 گانه در حال حاضر در کمیته‌های تلفیق در حال بررسی است؟
باقری مقدم: در حوزه سلامت، کمیسیون تلفیق تشکیل شده و گا‌م‌های خوبی برای به روزرسانی و نهایی شدن این سیاست‌ها در این بخش برداشتیم. حوزه آموزش عالی، علوم پایه و بین‌الملل یعنی این 4 حوزه از سایر حوزهها در به روزرسانی جلوتر هستند. سایر حوزهها نیز کم و بیش در حال نزدیک شده به این مرحله هستند. کمیته‌های تلفیق به مرور در حوزه فنی و مهندسی و علوم‌انسانی نیز تشکیل می‌شود. امیدواریم هر کدام از این بخش‌ها در چند جلسه کمیسیون تلفیق به یک متن واحد رسند تا بتوانیم هر چه زودتر و به صورت یکپارچه متن نهایی نقشه جامع علمی به روز شده کشور را مورد توجه قرار دهیم.
شما در همه کمیسیون‌های تلفیق حضور دارید؟
باقری مقدم: یکی از وظایف من به عنوان مدیر این پروژه این است که به عنوان نخ تسبیح در این زمینه عمل کنم. البته دبیرخانه داریم و این امورات را پیش می‌برد. بنده به عنوان عضو ثابت همه این کارگروهها و کمیسیون‌ها وظیفه دارم نتایج را بررسی و نهایتا با کمک دوستان یکپارچه کنیم. برای اینکه بتوانیم به یک تصویر کلی برسیم همه جلسات را خودم اداره می‌کنم البته با تیم‌ها در حوزههای مختلف به صورت جداگانه جلساتی را نیز برگزار می‌کنیم.
منبع:تسنیم
