در ابتدا به لحاظ تعاریف بین المللی در حوزه علم سنجی، علم (knowledge) به چند بخش تقسیم می شود؟
مجموعه دانش بشر  (knowledge) شامل سه بخش است. بخش اول علوم (Science) بوده که شامل همه علوم تجربی است و شامل علوم پایه (فیزیک، شیمی، ریاضیات، زیست شناسی و زمین‌شناسی)، علوم فنی مهندسی (مکانیک، عمران، صنایع، برق و الکترونیک، کامپیوتر و ...)، علوم پزشکی و کلیه رشته‌های وابسته، علوم کشورزی و دامی، روانشناسی و علوم رفتاری، جغرافیا می‌باشد. اساس همه این علوم مبتنی بر تجربه است.
علوم اجتماعی (Social Science) بخش دوم دانش بشر است که شامل جامعه شناسی، علوم رسانه و ارتباطات، جغرافیا، مدیریت، تجارت، اقتصاد، علوم رفتاری و روانشناسی، حقوق، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل، علوم اطلاعات و کتابخانه، سلامت عمومی، اخلاق، حمل و نقل، توریسم و ورزش، تاریخ و فلسفه است.
بخش سوم دانش بشر علوم انسانی و هنر (Art & Humanities) است که شامل ادبیات، شعر، فولکلور، فلسفه، دین و مذهب، مطالعات منطقه‌ای، تاریخ، باستان شناسی، معماری، وسایل ارتباط جمعی، رادیو، تلویزیون، فیلم، تئاتر، موسیقی، خط، نقاشی، مجسمه‌سازی است.
البته برخی دانش‌ها ماهیت دو گانه دارند. مانند جغرافیا، علوم رفتاری و روان‌شناسی که هم در حوزه علوم و هم در حوزه علوم اجتماعی مطرح هستند. همچنین، فلسفه و تاریخ مربوط به هر دو حوزه علوم اجتماعی و علوم انسانی و هنر می‌شود.

در بررسی رشد علمی کشورها، تولید اسناد علمی شامل چه مواردی است؟ و چه تفاوتی با واژگان دیگر تولید مقاله ویا اصطلاحاً تولید علم دارد؟
به هر سند علمی (Scientific Document) که در هر کدام از سه حوزه دانش بشری (شامل علوم، علوم اجتماعی، علوم انسانی و هنر) به صورت بین‌المللی منتشر شده و در پایگاه های اطلاعات علمی استنادی (مؤسسه تامسون رویترز یا اسکوپوس) نمایه شده باشد، یک تولید علمی گفته می‌شود. با توجه به سابقه تاریخی بیشتر مؤسسه اطلاعات علمی تامسون رویترز و همچنین استفاده از استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر در گزینش نشریات علمی برای نمایه سازی و استناد سنجی، نسبت به اسکوپوس، در حال حاضر بیشتر از داده‌های پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز(ISI) مستقر در فلادلفیای امریکا در سنجش‌های علمی استفاده می‌شود. یک سند علمی می‌تواند به صورت یک مقاله تحقیقاتی، یک مقاله مروری، یک مقاله کامل ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی، یک خلاصه مقاله ارائه شده در کنفرانس بین‌المللی، یک مقاله کوتاه (نامه، مکاتبه، یادداشت)، یک تصحیح، یک مرور کتاب، یک خبر علمی، یک نوشته سردبیر یا دبیر نشریه، یک زندگینامه علمی و یک فصل از یک کتاب، در یک نشریه یا کتاب دوره‌ای بین‌المللی منتشر شده باشد.

در اعلام آمارهای تولید اسناد علمی کشورها باید چه بازه هایی را دارای اعتبار دانست؟
سند علمی که امروز در یک نشریه علمی بین‌المللی منتشر می‌شود حاصل تلاش حداقل دو سال قبل نویسندگان آن سند است. در برخی اوقات برای تولید یک سند علمی 10 سال تلاش مداوم صورت می‌گیرد. بنابراین، اگر تعداد اسناد علمی یک کشور دستخوش تغییر و تحول می‌شود، مربوط به یک اتفاق جاری و یا اتفاق افتاده در سال های اخیر نیست. اگر امروز برای رشد اسناد علمی کشور برنامه‌ریزی و اقدام کنیم، باید نتیجه آن را از دو سال بعد از این دنبال کنیم. علاوه بر این آمارها مرتب به روز رسانی می‌شوند. مثلآ در مؤسسه تامسون رویترز هفته‌ای یک مرتبه آمارها به روز می‌شوند به طوریکه اسناد جدیدی نمایه می‌شوند و آمارهای قبلی هم بررسی و رفع اشکال می‌شوند. به این طریق، اگرچه ممکن است سه ماه از سال جاری میلادی گذشته شده باشد، اما هنوز آمارهای مربوط به سال گذشته ثابت نشده و گاهی شاهد تغییراتی حتی اندک در آنها هستیم. آمارهای سنجش علم معمولا سالانه و پس از به ثبات رسیدن تقریبی، برداشت می‌شوند. آمارهای هفتگی یا ماهانه و حتی فصلی و آن هم بلافاصله پس از اتمام موعد زمانی خود زیاد قابل اعتماد نیستند. همچنین، سنجش‌های علمی باید توسط خبرگان و صاحب‌نظران که تجربه کافی در امور علم‌سنجی دارند، ارائه شوند و گرنه ممکن است مخدوش باشد.

از سال 2000 میلادی روند تولید اسناد علمی ایران به چه شکل بوده است؟
به لطف پروردگار و همت محققان پرتلاش و ایثارگر نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، سهم ما از تولیدات علمی جهان از 14.0 درصد در سال 2000 (مقام 48 جهانی) به 51.1 درصد در سال 2014 (مقام 20 جهانی) رسیده است.
در سال 2014، رقیب ما در منطقه ترکیه بوده است که با سهم 67.1 درصدی در تولید علم در رتبه هفدهم جهان قرار داشته است. اسرائیل با 85.0 درصد و عربستان سعودی با 65.0 درصد در تولید علم در سال 2014 میلادی به ترتیب در رتبه‌های 26 و 35 جهان قرار داشته‌اند. کشور چین که در سال 2000 میلادی با در اختیار داشتن 13.3 درصد از تولیدات علمی جهان در رتبه هشتم قرار داشت، اکنون در سال 2014 میلادی جایگاه دوم جهان را با سهم 77.13 درصدی تولید علم جهان مقتدرانه بدست آورده است.
در سال 2014 میلادی، امریکا با سهم 21.28 درصدی در مقام نخست و انگلستان با سهم 87.6 درصدی در مقام سوم جهان بوده است. رتبه ایران در طول چهار سال اخیر از سال  2011 تا 2014 میلادی همچنان بیستم دنیا ثابت باقی مانده است.

 

شکل (1): درصد جهانی تولید اسناد علمی ایران در پانزده سال اخیر

 تولید اسناد علمی شامل بخش های مختلف علمی به ویژه در سال 2014 چه روندی را طی کرده است؟
در سال 2014 میلادی، در مجموع 29 هزار و 471 سند علمی به آدرس ایران در مؤسسه تامسون رویترز نمایه شده است که از این میان، تعداد اسناد علمی در حوزه علوم 29 هزار و 91، در حوزه علوم اجتماعی یکهزار و 829 و در حوزه علوم انسانی و هنر 117 سند علمی بوده است. به این ترتیب، 99 درصد اسناد علمی تولیدی ایران در سال 2014 میلادی مربوط به حوزه علوم است. از نظر نوع سند علمی، شکل (2) را ببینید. علوم مهندسی با 6.21 درصد اسناد، شیمی با 4.15 درصد اسناد، مواد با 4.9 درصد اسناد، فیزیک با 3.9 درصد اسناد، ریاضیات با 5.5 درصد اسناد و علوم کامپیوتر با 5.4 درصد اسناد، پرسندسازترین موضوعات بوده‌اند.

شکل (2): تعداد هر نوع سند علمی متشرشده از ایران در سال 2014

در بحث همکاری های علمی بین المللی وضعیت تولید اسناد علمی ایران در بازه 10 ساله یا سال 2014 چگونه بوده است؟
متاسفانه همکاری های علمی در ایران، به خصوص همکاری بین محققان داخلی، ضعیف است. امروزه اسناد علمی در جهان منتشر می‌شوند که صدها و گاهی هزاران نویسنده در آن مشارکت دارد. ما از رفاقت ها و همکاری های علمی زیاد برخوردار نیستیم و نیازمند تقویت در این خصوص هستیم. گاه قوانین ترمزی برای این همکاری ها هم وجود دارد که تقسیم غلط امتیاز اسناد علمی در آینن نامه ارتقاء اعضای هیئت علمی دانشگاه ها از آن جمله است.
افزایش مشارکت نویسندگان در تولید یک سند علمی باعث افزایش کیفیت سند علمی شده و در نتیجه هم زودتر برای انتشار توسط نشریات علمی پذیرش می‌شوند و هم تعداد ارجاعات را به سند علمی افزایش می‌دهد.
با این حال، در سال 2014 میلادی، در بعد همکارهای بین‌المللی، آمریکا همچون سال های گذشته شریک اول ما در تولید اسناد علمی بوده است. در 2.5 درصد اسناد علمی ایران، آدرس حداقل یک نویسنده آمریکایی را داشته است. مالزی، کانادا، آلمان و انگلستان، چهار شریک علمی بعدی ما در همین سال بوده است. بیست کشور اول شریک علمی ایران به همراه تعداد اسناد علمی مشترک تولید شده در سال 2014، در شکل (3) نشان داده شده است.

 شکل (3): بیست کشور اول شریک علمی ایران به همراه تعداد اسناد علمی مشترک تولید شده در سال 2014.

 به نظر شما دلیل اینکه در سال‌های اخیر شیب افزایش تولید اسناد علمی کشور کاهش یافته است چیست؟ و یا اینکه چرا در چند سال اخیر رتبه ایران در تولید اسناد علمی دنیا در مقام بیستم باقی مانده است؟
در طول چهار سال اخیر همواره رتبه جهانی ایران در تولید علم بیستم بوده است. دلیل توقف در رشد سالانه اسناد علمی کشور به ترتیب شامل موضع گیری های چندگانه و ضد و نقیض برخی مسئولان در حمایت و تشویق از تولید علم، عدم رشد بودجه‌های پژوهشی دانشگاه ها با توجه به گرانی های ناشی از تورم و تحریم، بی‌ثباتی در مدیریت نظام پژوهشی کشور و همچنین استفاده از مدیران ناکارآمد در حوزه‌های پژوهشی دانشگاه‌ها و سازمان‌ها و دیپلماسی های سیاسی نظام، ایران‌هراسی‌های نابحق کشورهای غربی، تحریم‌های ظالمانه بیگانه و متاسفانه گاهی هم خودی است.