در آستانه چهلمین سالگرد تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، نخستین همایش ملی الگوی حکمرانی تمدنی علم و فناوری صبح امروز با حضور دکتر محمدرضا مخبردزفولی رئیس فرهنگستان علوم و محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در محل فرهنگستان علوم آغاز به کار کرد.
به گزارش مرکز رسانه و روابط عمومی شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، با اشاره به ساختار علمی جهان و تأثیرات آن بر توسعه جوامع، گفت: امروز علم در جهان به شکلی خاص ساختار یافته است. در نظام‌های علمی مانند سایماگو، علوم پزشکی و روان‌شناسی در رأس، علوم انسانی در میان، و علوم پایه در بخش زیرین این ساختار قرار دارند. این ساختاردهی نه توسط دانشمندان مسلمان، بلکه با هدایت سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران شکل گرفته است.
وی ادامه داد: در طول صد سال گذشته، پیشرفت‌های علمی بزرگی به‌دست آمده، اما در کنار تولید میلیون‌ها مقاله علمی، باید به پیامدهای تلخی مانند ۱۴,۵۷۰ سلاح هسته‌ای و دیگر آثار جانبی نیز توجه کنیم. از نامه انیشتین درباره ساخت سلاح هسته‌ای تا آزمایش‌ها و تولید این سلاح‌ها، نشان‌دهنده نقش سیاست در هدایت علم است.
پیامدهای تلخ علم هدایت‌شده
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی به پیامدهای ناگوار فناوری‌های نوین اشاره کرد و گفت: تولید بمب‌های شیمیایی، ناپالم و حتی ویروس کرونا که جان میلیون‌ها نفر را گرفته است، نشان می‌دهد که علم و فناوری چگونه می‌توانند تأثیرات عمیقی بر بشریت داشته باشند. این پیشرفت‌ها هرچند دستاورد دانشمندان است، اما سیاست‌گذاری علمی نیز در هدایت این مسیر نقش کلیدی داشته است.
او با طرح این سؤال که نقش دانشمند و سیاست‌گذار در این جهان چگونه تعریف می‌شود؟، افزود: علم از مسیری که صرفاً به معرفت‌سازی محدود بود، به ابزاری برای برتری نظامی و توسعه فناوری تبدیل شده است. این تغییر به دلیل دخالت دولت‌ها در پروژه‌های علمی رخ داده و نمونه‌هایی مانند پروژه منهتن و مسابقات فضایی نشان‌دهنده این تعامل است.
نقش هوش مصنوعی و فناوری‌های نوظهور
دکتر طهرانچی تأکید کرد: در دوران جنگ سرد دوم، شاهد شکل‌گیری نسل جدیدی از علم هستیم که هوش مصنوعی و فناوری‌های نوظهور در آن نقشی حیاتی دارند. این نسل از علم، فراتر از نظریه‌پردازی، ابزاری برای قدرت‌سازی و نوآوری است و بدون الگوی دقیق توسعه علمی، ورود به این میدان ممکن نخواهد بود.
وی در ادامه با اشاره به گزارش تاریخی ونیار بوش پس از جنگ جهانی دوم، گفت: در این گزارش، بر هم‌افزایی سیاست و علم تأکید شد. علم باید به سیاست خدمت کند و سیاست نیز باید جهت‌دهنده علم باشد. این رویکرد، اساس حکمرانی علمی در ایالات متحده را برای دهه‌ها تعیین کرد و همچنان نیز ادامه دارد.
تحول از علم برای علم به علم برای توسعه
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به تغییر ماهیت علم در غرب، گفت: این تغییر از علم برای علم به علم برای توسعه، به نظریه‌ای منجر شد که در آن علم برای هدایت سیاستمداران و پاسخ به سوالات توسعه‌ای و نظامی به‌کار گرفته شد. این فرآیند، که به آن سیاست علمی گفته می‌شود، بر مبنای ایجاد قدرت استوار بود و علم به ابزاری برای تقویت قدرت در اروپای جدید بدل شد.
وی افزود: این تحول، فضایی دوگانه ایجاد کرد که هم ابعاد مثبت و هم منفی داشت. آیا علم صرفاً بر اساس سیاست‌گذاران شکل می‌گیرد یا ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی نیز در آن نقش دارند؟ این سوالات، مبنای شکل‌گیری نظریه پیشرفت علم بودند که ترکیبی از علم و ارزش‌ها است.
نظام سیاست‌گذاری علم در ایران
دکتر طهرانچی به نقش نظام سیاست‌گذاری علم در ایران اشاره کرد و گفت: در کشور ما، شورایی فراتر از تغییرات کوتاه‌مدت، سیاست‌گذاری بلندمدت را با مبانی مشخص ترسیم کرده است تا از آفات احتمالی مصون بماند. این سیاست‌ها باید استقلال علمی کشور را حفظ کرده و نیازهای محلی، ملی و بین‌المللی را پاسخگو باشند.
وی در ادامه با اشاره به مقاله‌ای از مجله نیچر در سال ۲۰۰۵ گفت: این مقاله به مرجعیت علمی ایران اشاره کرده و اذعان دارد که نظام علمی ایران الگویی مبتنی بر توسعه درون‌زا است. این مرجعیت علمی باید در برابر آفات جدی مانند القائات بیرونی، مصلحت‌گرایی کوتاه‌مدت و وابستگی به عوامل خارجی مقاوم باشد.
مسیر دستیابی به مرجعیت علمی
دکتر طهرانچی با تأکید بر اهمیت رستاخیز علمی گفت: مقام معظم رهبری بر ضرورت رستاخیز علمی تأکید داشته‌اند. این رستاخیز باید با آزادی بیان، گفت‌وگوی آزاد و تولید نظریه و فکر همراه باشد. هدف نهایی، دستیابی به مرجعیت علمی و تمدن‌سازی علمی است.
وی در پایان اظهار داشت: ایران با پیشینه درخشان علمی خود، میراث‌دار اندیشمندانی همچون زکریا رازی و ابن سینا است. ما باید با حفظ این میراث، به خلق دانش و تولید علم و فناوری توجه کنیم تا در جهانی رقابتی و پیچیده، نقش مؤثری ایفا کنیم.
