به‌مناسبت هشتمین سال هفته جهانی سواد رسانهای و اطلاعاتی، به‌همت کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ: دوفضایی‌شدن جهان، سمینار سواد رسانهای و اطلاعاتی در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران در روز سه‌شنبه 30 مهر 1398 در تالار حنانه برگزار شد.
سخنرانان این سمینار عبارت بودند از: دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان، رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی، رئیس کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، و دبیر شورای انقلاب فرهنگی، دکتر یونس شکرخواه، مدیرگروه مطالعات اروپای دانشکده مطالعات جهان و مشاور عالی و مدیرگروه ارتباطات و رسانة کمیسیون ملی یونسکو، دکتر احسان شاه‌قاسمی، استادیار گروه ارتباطات دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران و عضو کمیته اجرایی کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، علیرضا صالحی‌نژاد، پژوهشگر مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی و عضو کمیته اجرایی کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، و مقاله مشترک دکتر پریسا امیری‌فرد، استادیار فلسفه تکنولوژی دانشگاه پیام نور استان مرکزی، و دکتر عبدالله کریم‌زاده، استاد مدعو گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه تهران و مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی.
دکتر سعیدرضا عاملی، سخنران نخست سمینار سواد رسانهای و اطلاعاتی کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، با موضوع «سواد انسانی و سواد مجازی هوشمند: داده‌های عملکردی و تعاملی بزرگ به‌منزله عرصه سوادهای جایگزین» به سخنرانی پرداخت. دکتر عاملی تاریخچه بحث سواد رسانهای را از دهه 1960 عنوان کرد که 40 سال از عمر رادیو گذشته بود و تلویزیون سیاه‌وسفید در جامعه رواج داشت. در این ایام سواد رسانهای بیشتر «توانایی» استفاده بهینه از رسانه در فضای اجتماعی تعریف می‌شد. با افزایش رسانه‌های واسط و ظهور اینترنت داده‌های گسترده‌ای از اطلاعات عرضه شد. اینترنت تکرار جهان اول در جهان دوم بود. با این تحول انواع تعریف از سواد رسانهای مطرح شد.
این استاد ارتباطات با بیان این مقدمه درباره پیشینه سواد رسانهای، مفهوم «سواد جایگزین» را مطرح کرد و به تبیین آن پرداخت. به بیان او، سواد همواره مقوله‌ای انسانی، نسبی، تعاملی، به لحاظ فلسفی مشکک و دارای تدرج، و مرتبط با توانایی و دانش خواندن و نوشتن بوده است. عملکردهای عمومی، تخصصی و مهارتی سواد نیز به‌دنبال آن مطرح شده است.
رئیس کرسی یونسکو در فضای مجازی و فرهنگ، مقوله سواد را در دامنة توسعه دانش شبیه‌سازی مطرح کرد. او شبیه‌سازی هستی (biomimetic) را پس از شکل‌گیری دانش یکپارچه در دهه 80 و با ابطال‌پذیری دانش بشری عنوان کرد که حرکت به‌سمت دانشی محکم در میان دانشمندان جهان شکل گرفت و افزود: «تمامی ظرفیت‌های فناوری مرتبط با نوعی شبیه سازی توانائی های انسان است.» با این تعبیر، اینترنت نیز ادامه ذهن است: فرازمان، فرامکان و پرواز در دامنه‌های گسترده، غیرمرکزی‌بودن ذهن، امکان فایل‌های موازی، و استقلال همراه با تنوع و تکثر.
سپس، به تبیین عرصه بزرگ و پیچیده سواد صنعتی هوشمند در کنار سواد انسانی پرداخت. رئیس مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی، اصطلاح «سواد جایگزین» را به‌کار برد، و از جمله خصیصه‌های آن را چنین برشمرد: تنوع‌پذیری، استاندارسازی، یکپارچگی، و تأمین یک هدف در همه‌جا، فاقد نفس، و دارای توانایی یادگیری، آموزش، مراجعات هم‌زمان (synchronize)، قدرت محاسباتی هدف‌مند و داده‌کاوی، هوشمندی معطوف به خودکارسازی. دکتر عاملی با طبقه‌بندی هوشمندی به هوشمندی کم، نیمه‌هوشمند و تمام‌هوشمند، آغاز شکل‌گیری تمام‌هوشمند را از سیستم‌های پرداخت خودکار بانکی خواند.
رئیس دانشکدة مطالعات جهان با بیان این مطلب که مغز انسان با 20 میلیارد نرون و 200 تریلیون سیناپس برای اتصال سلسله اعصاب مغز، از ساختارهای بسیار پیچیده‌ای برخوردار است افزود: «ادعا شده است که تا کنون شبیه‌سازی 5/4 درصد از مغز انسان انجام گرفته و تا سال 2025 تا 85 درصد پیش خواهند رفت.»
دکتر عاملی، هوش مصنوعی را محصول تراکم تجارب چندرشته‌ای دانست که میراث تراکم رشته‌های متنوع است؛ از فلسفه و ریاضی و الگوریتم گرفته تا ارتباطات درونی انسان با خود (intra personal communication) و ارتباطات بیرونی او (inter personal communication).
دکتر عاملی به طبقه‌بندی راسل و نورویک (1995) در خصوص هوش مصنوعی اشاره کرد:
1. سیستم‌هایی که شبیه انسان فکر می‌کنند.
2. سیستم‌هایی که شبیه انسان عمل می‌کنند.
3. سیستم‌هایی که به‌طور منطقی فکر می‌کنند.
4. سیستم‌هایی که به‌طور منطقی عمل می‌کنند.
5. سیستم‌هایی که به‌طور منطقی فکر و عمل می‌کنند.
همچنین، در قیاس مغز انسان با هوش مصنوعی، هوش مصنوعی را دارای سرعت، دقت محاسبات و حافظه، سرعت دسترسی به حافظه، طول عمر حافظه، ظرفیت حافظه؛ و مغز انسان را دارای ادراک، بافت و قدرت سازگاری و خودترمیمی، شناخت، خوش‌فکری و نوآوری، انعطاف‌پذیری و توانایی یادگیری بسیار گسترده برشمرد.
دکتر عاملی شرکت ماکروسافت در مونترال را به‌سمت ساخت ماشین‌های باسواد عنوان کرد، با هدف تأمین قدرت یادگیری برای نوشتن، تفکر، برقراری ارتباط در رایانه. لذا، الگوریتم‌های فرایادگیری را برای یادگیری توانایی‌های جدید طراحی کرده‌اند (یادبگیرد که بیاموزد و به‌جای پاسخ دادن صرف، سؤال نیز بپرسد) و افزود: «در این ماشین‌ها نوعی خودآگاهی پدید آمد؛ ربات‌های باسوادی که به‌سمت انسان‌شدن پیش می‌روند.» پس از آن نرم‌افزارهای فوق‌باسواد (super literate software) شکل گرفت. در انسان بر اساس تجربیات و یادگیری سواد شکل می‌گیرد که از فردی به فرد دیگر متفاوت است. منظور از نرم‌افزارهای فوق‌باسواد نرم‌افزارهایی است که سواد همة انسان‌ها و همة داده‌های موجود را شامل می‌شود.
به‌گفتة دکتر عاملی، زمان در هوش مصنوعی به‌سمت تراشه‌های بسیار کوچک‌تر و در نتیجه قدرت طبقه‌بندی جزیی‌تر در حرکت است. ترافیک اینترنت در سال 2014 از مرز 780 (10 به‌توان منفی 18) اگسابایت در سال گذشت. فیس‌بوک واحدی زمانی را به‌نام فیلک مطرح می‌کند که بزرگ‌تر از 1 نانوثانیه و کوچک‌تر از 1 میکروثانیه است. در این کوچک‌سازی‌ها در یک فریم چهار اسلایس تصویر را می‌توان گنجاند و با افزایش ریزتراشه‌ها، قدرت تراکم مراجعه به داده افزایش می‌یابد.
دبیر شورای انقلاب فرهنگی در نتیجه‌گیری سخنان خود گفت: «اگر همه قابلیت‌های مجازیت را به سواد هوشمند بیفزاییم، پیچیدگی این سواد عیان خواهد شد. فضای هوشمند فضایی رقومی، غیرمرکزی، حافظة مجازی، هایپرلینک و شبکه‌ای است. سواد هوشمند در بعضی ابعاد از سواد انسانی قدرت‌مندتر است، اما به‌لحاظ جامعیت از سواد انسانی به‌مراتب ضعیف‌تر است. فناوری مسیر خطی ندارد، بلکه نمایی است.»
نکتة آخر سخنان دکتر عاملی هشدار درباره خطرات این سواد در کنار ظرفیت زیاد آن و قدرت تخریب بالاتر و هوشمندتر آن بود و افزود: «همواره در عمل، هدفِ متعالی است که اهمیت دارد و باید به آرامش انسان منتج شود. که در سواد هوشمند نیز همواره به اهداف متعالی و ارزش های اسلامی باید توجه کرد.»
در بخش پرسش‌وپاسخ دکتر عاملی به کتاب اینترنت و سواد مجازی اشاره کرد که در آن سواد به سه قلمرو طبقه‌بندی شده است: سواد عمومی، سواد اختصاصی با توجه به بوم‌رنگ فضای اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی ایران، و سواد تخصصی. دکتر عاملی در بحث حکمرانی اینترنت، برخی کشورها نظیر چین را مثال زد که به‌دنبال تعریف دو تکه کردن اینترنت و تعریف نظام حکمرانی متفاوت با آیکن هستند. اینترنت به‌سمت چند تکه‌شدن در حال حرکت است. در کشور برای کاهش ریسک داده‌ها، شبکة ملی اطلاعات راه‌اندازی شده است. فناوری قابل تربیت است تا بتوان استفاده بهینه از آن برد. دکتر عاملی به‌نقل از پروفسور اندرو فینبرگ گفت: «خلاقیت قانون است به عبارتی فنآوری ها قانون زندگی تولید می کنند. لذا، در این مسیر باید بتوانیم در بافت، فرهنگ و ویژگی‌های بومی خود به فنآوری های متناسب نرم و سخت تولید کنیم و این از عرصه نوآوری که در پاسخ به مسائل و سئوالات تعیین می یابد، قابل دستیابی است..»
