«تحولات جهانی در عصر کرونا و پساکرونا» عنوان همایشی بین‌المللی است که در روز یک‌شنبه 15 اسفند 1400 به دو زبان فارسی و انگلیسی با ارائه 49 مقاله در دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران برگزار شد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، و بنا به‌گفته دکتر احسان رسولی‌نژاد، دبیر علمی همایش، در مراسم افتتاحیه «از میان 150 چکیده دریافتی به دبیرخانه همایش، 49 چکیده، برای ارائه در روز همایش در سه محور سیاست، اقتصاد و فرهنگ به دو زبان انگلیسی و فارسی (3 نشست فارسی و 3 نشست انگلیسی) پذیرفته شد.»
این همایش نخستین همایشی است که با این موضوع در دانشگاه تهران برگزار می‌شود. سخنرانان این همایش از 14 کشور مختلف حضور داشتند: ایران، آلمان، امریکا، اندونزی، انگلستان، بنگلادش، توگو، روسیه، ژاپن، چین، فرانسه، کره جنوبی، هند، و ویتنام.
سخنران افتتاحیه این همایش دکتر محمد سمیعی، رئیس دانشکده مطالعات جهان و استاد دکتر سعیدرضا عاملی، دبیر شورای انقلاب فرهنگی، بودند.
این نشست به‌طور مجازی و به‌صورت دو نشست فارسی و انگلیسی موازی برگزار شد. در مراسم اختتامیه نیز دو سخنران کلیدی، استاد دکتر محمدرضا فرزانگان، از دانشگاه ماربورگ آلمان، و استاد دکتر ای‌کی جونگ یونگ، از دانشگاه هالیم کره جنوبی، سخنرانی کردند. دکتر شاهو صبار، دبیر اجرایی همایش، نیز در خاتمه همایش به جمع‌بندی آن پرداخت.
این همایش با حمایت انجمن ایرانی مطالعات جهان، و انجمن ژئوپلتیک ایران برگزار شد.
دکتر سعیدرضا عاملی، دبیر شورای انقلاب فرهنگی، سخنران کلیدی مراسم افتتاحیه این همایش بود. دکتر عاملی با اشاره به دامنه مجهولات موجود درباره کرونا، با وجود گذشت بیش از دو سال از پیدایش همه‌گیری، پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سبک زندگی، آموزشی و روابط اجتماعی ناشی از آن را مواردی برشمرد که جای تأمل جدی دارد.
دکتر عاملی با اشاره به آمار بیش از 6 میلیون نفر کشته در سراسر جهان بر اثر ابتلا به کووید 19، و آمار ثبت‌شدة مبتلایان به 415 میلیون نفر، سخنان خود را با ذکر چهار نکته کلیدی و در چهار محور پیامدهای فرهنگی و اجتماعی پی‌گرفت.
هم کار و شغل و هم تمامی امور مرتبط با فضای زندگی با روندی نمایی به فضای مجازی منتقل شد، ازجمله خرید، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، و آموزش. در بستر کرونا و به اقتضای این زندگی جدید، فراجهان(متاورس)، به‌منزله ضرورت زندگی، شکل گرفت و تلاش شد فضای دوم به فضای اول نزدیک شود: حسِ بودن در جهانی دیگر کم شود. در نتیجه زندگی‌ها مجازی‌تر شد و حجم پهنای باند و تعداد کاربران اینترنت افزایش یافت.
تشدیدکننده انتقال زندگی به فضای مجازی، بازگشت انسان به فطرت خود، تغییر معادلات و سبک زندگی، و ظهور مسائل اجتماعی جدید چهار نکته کلیدی سخنان دبیر شورای انقلاب فرهنگی بود. وی با بیان اینکه کرونا تابع نظام اقتصادی و پیشرفتگی یا در حال توسعه‌بودن یا ضعیف‌بودن کشورها نیست، افزود: «بیشترین تعداد کشته‌شدگان کرونا متعلق به امریکاست که از مرز 1 میلیون نفر در حال عبور است و 18 درصد کشته‌شدگان کرونا در جهان را شامل می‌شود. آمار سایر کشورهای پیشرفته نیز چشمگیر است.»
رئیس مرکز مطالعات فضای مجازی، در نخستین نکته کلیدی و عمومی، به تبیین عامل تشدیدکننده انتقال زندگی به فضای مجازی پرداخت و چنین ادامه داد: «هم کار و شغل و هم تمامی امور مرتبط با فضای زندگی با روندی نمایی به فضای مجازی منتقل شد، ازجمله خرید، ارتباطات اجتماعی، ارتباطات خانوادگی، و آموزش. در بستر کرونا و به اقتضای این زندگی جدید، فراجهان (متاورس)، به‌منزله ضرورت زندگی، شکل گرفت و تلاش شد فضای دوم به فضای اول نزدیک شود: حسِ بودن در جهانی دیگر کم شود. در نتیجه زندگی‌ها مجازی‌تر شد و حجم پهنای باند و تعداد کاربران اینترنت افزایش یافت.»
فضای دوم باعث شد باهم‌بودگی‌های صنفی و شغلی و در حوزه علایق فرهنگی و اجتماعی شکل گیرد، که در کنار آن آسیب‌های اجتماعی نیز شکل گرفت، نظیر افزایش آمار طلاق و خشونت خانگی.
بازگشت انسان به فطرت و حرکت به‌سمت زندگی طبیعی، نکته دوم سخنان دبیر شورای انقلاب فرهنگی بود و افزود: «عوامل متعددی زندگی انسان را با تغییر مسیر همراه می‌سازد، اما فرد با مواجهه با مشکل، سرخوردگی، بیماری یا موارد غیرطبیعی، بر پایه مهندسی بافت، به زندگی طبیعی خود بازمی‌گردد.» شاهد مثال خود را با یادداری بر زمین نشستن بیش از40 هزار هواپیما در سراسر جهان با شروع همه‌گیری کرونا، و توقف سیستم حمل‌ونقل منطقه‌ای و جهانی، بیان داشت که کمبود سوخت، مواد غذایی و مایحتاج زندگی، کاهش درآمد، رشد تورم و تعطیلی مشاغل را به‌همراه داشت. با روند رو به ضعیف‌شدن این ویروس، رو به طبیعی‌شدن روند زندگی و بازگشایی مدارس و مراکز آموزشی و از سرگیری فعالیت مشاغل تعطیل‌شده در حال انجام است.
نکته سوم سخنان دکتر عاملی، تغییر سبک زندگی و باقی‌بودن آثار آن و شکل‌گیری الگوهای جدید بود. کاهش ارتباطات در نظام خویشاوندی و افزایش گرایش به دورکاری شاهد مثال این نکته بود که در ادامه و در محورهای سخنان خود بیشتر به بررسی آن پرداخت.
منشأ ظهور مسائل اجتماعی جدید، چه در ظرفیت‌های سرمایه‌های اجتماعی جدید و چه در حوزة علایق فرهنگی و اجتماعی نکته چهارم سخنان این استاد علوم ارتباطات بود. فضای دوم باعث شد باهم‌بودگی‌های صنفی و شغلی و در حوزه علایق فرهنگی و اجتماعی شکل گیرد، که در کنار آن آسیب‌های اجتماعی نیز شکل گرفت، نظیر افزایش آمار طلاق و خشونت خانگی.
دکتر عاملی دین و ایمان دینی قوی را تصحیح‌کننده و تأمین‌کننده ارزش‌های زندگی دانست که افراد را حتی در شرایط دشوار، به‌سمت زندگی متعالی سوق می‌دهد. وی مسئولیت نظام سلامت جامعه، رسانه‌های ملی، و نظام حکمرانی در توجه به بسته‌های حمایتی و دادن مشاوره‌های دینی را نیز یادآور شد.
دکتر عاملی پس از بیان این چهار نکته کلیدی و عمومی به‌دنبال همه‌گیر ویروس کرونا، وارد محورهای سخنان خود شد.
وی در محور نخست، به بررسی پیامدهای کرونا در نظام خانوادگی و اجتماعی پرداخت. فرصت‌های به‌وجودآمده را چنین برشمرد: تقویت روابط خُرد اجتماعی (باهم‌بودن والدین و فرزندان در تمام مدت شبانه‌روز در کنار هم، افزایش نقش والدین در نگهداری و آموزش فرزندان و تقبل نقش مدرسه)، افزایش مسئولیت‌پذیری اعضای خانواده نسبت به هم و به خانه و خانواده (درست مانند هم‌بستگی اجتماعی در زمان جنگ و وقایع ناگوار)، و مستحکم‌ترشدن پیوندهای روانی و عاطفی خانواده (طبق آمار Pure، از هر 10 نفر در امریکا، 4 نفر استحکام پیوندهای خانوادگی را اعلام داشته‌اند).
دکتر عاملی پیامدهای منفی کرونا را بر نظام خانوادگی و اجتماعی چنین برشمرد: کاهش معیشت خانوارها به‌خصوص در دهک‌های پایین و افراد بدون حقوق ثابت؛ افزایش احساس فقر و درماندگی؛ پدیده سوگ ابرازنشده (به‌خصوص به‌دلیل عدم‌امکان برگزاری مراسم سوگواری و تخلیه احساسات)؛ ازهم‌پاشیدگی خانواده (افزایش آمار طلاق که در برخی کشورها به 20 درصد آن هم در میان زوج‌هایی که پنج ماه از ازدواج آنان گذشته بود، و در امریکا به 34 درصد رسید، در سال 2020 در ایتالیا به 60 درصد رسید)؛ در مقایسه با سال 2019، بنا به گزارش زنان سازمان ملل از 13 کشور دنیا، افزایش خشونت خانگی و التهابات روحی و روانی (افزایش تماس با خطوط تلفن اضطراری، 35 درصد در انگلستان، 33 درصد در سنگاپور، افزایش سه برابری تماس همسران با بخش مشاوره بهزیستی در ایران)؛ کم‌شدن روابط خویشاوندی؛ تشدید چالش‌های خانواده‌های هسته‌ای و عدم‌ارتباط با خانوادة گسترده؛ تشدید 30 درصدی مشکلات خانواده‌های دارای تک‌سرپرست (در ایران87 درصد این خانواده‌ها، سرپرست مادران هستند)؛ تأخیر 30 درصدی در ازدواج؛ و تأخیر 24 درصدی در فرزندآوری.
گسترش ارتباطات مجازی یکی از جنبه‌های مهمی بود که در این دوره در روابط انسانی شکل گرفت تا مانع از انزوای اجتماعی بزرگی شود. البته، این ارتباطات هنجارشکنی‌های بزرگ و خطرناکی را نیز شکل داد.
دکتر عاملی دین و ایمان دینی قوی را تصحیح‌کننده و تأمین‌کننده ارزش‌های زندگی دانست که افراد را حتی در شرایط دشوار، به‌سمت زندگی متعالی سوق می‌دهد. وی مسئولیت نظام سلامت جامعه، رسانه‌های ملی، و نظام حکمرانی در توجه به بسته‌های حمایتی و دادن مشاوره‌های دینی را نیز یادآور شد.
در محور دوم، به بررسی پیامدهای کرونا بر روابط انسانی پرداخت. با توجه به ماهیت اجتماعی انسان، حضور در مناجات‌ها و مراسم‌های جمعی در مساجد و مراسم‌های شادی و خانوادگی تسلی‌بخش انسان است، درحالی‌که در شرایط همه‌گیری کرونا و فاصله‌گذاری اجتماعی، و بروز تهدید جدی انزوای اجتماعی به‌دنبال ازدست‌دادن ارتباط اجتماعی پیشین، تمامی این موارد ناممکن شد و بیماری‌های روحی و روانی شدت گرفت. زدن ماسک، استفاده از مواد ضدعفونی، و بسته‌بندی قواعد جدید زندگی اجتماعی شد. گسترش ارتباطات مجازی یکی از جنبه‌های مهمی بود که در این دوره در روابط انسانی شکل گرفت تا مانع از انزوای اجتماعی بزرگی شود. البته، این ارتباطات هنجارشکنی‌های بزرگ و خطرناکی را نیز شکل داد.
به‌نظر می‌رسد با تغییر نگرش به کار و شغل و اولویت‌ها مواجه شده‌ایم. برقراری توازن میان کار و زندگی به‌خصوص درباره مشاغل پردامنه اهمیت یافت و دورکاری این تعادل را میسر کرد. در سال 2020، گرایش به دورکاری افزایش 60 درصدی داشته است. در سال اول فاصله‌گذاری اجتماعی، تمایل به دورکاری 36 درصد افزایش یافت و امروز به 44 درصد رسیده است.»
پیامدهای کرونا بر مشاغل محور سوم سخنان دکتر عاملی بود. کاهش توجه افراد در دورکاری و کاهش بهره‌وری، امکان افزایش رصد عدم‌انجام کار یا انجام آن، افزایش مسئولیت‌پذیری، افزایشتنبلی یا بی‌عاری در حین کار، احساس لنگرانداختن روحی و روانی در محیط مجازی، و افزایش تمایل به دورکاری، ظهور مشاغل جدید و خاص نظیر توزیع نیازهای خانوارها توسط پیک یا شرکت‌های بزرگ و خدمات سلامت در شرایط قرنطینه، رونق‌گرفتن برخی مشاغل و از رونق‌افتادن مشاغل دیگر، سهولت برگزاری برخی رویدادها (نظیر برگزاری همایش‌های مجازی به‌جای حضوری، دوره‌های آموزشی مجازی و مهارت‌آموزی، و زبان‌آموزی)، و تغییر مهارت‌های شغلی مواردی بود که وی برشمرد و افزود: «به‌نظر می‌رسد با تغییر نگرش به کار و شغل و اولویت‌ها مواجه شده‌ایم. برقراری توازن میان کار و زندگی به‌خصوص دربارة مشاغل پردامنه اهمیت یافت و دورکاری این تعادل را میسر کرد. در سال 2020، گرایش به دورکاری افزایش 60 درصدی داشته است. در سال اول فاصله‌گذاری اجتماعی، تمایل به دورکاری 36 درصد افزایش یافت و امروز به 44 درصد رسیده است.» دکتر عاملی انجام پژوهش‌های اجتماعی برای بررسی افزایش این تمایل را ضروری دانست.
این سبک زندگی جدیدی است که به ما تحمیل شده است. لازم است نگاهی جامع‌نگر به شرایط جدید داشت، به‌طوری که سلامت و تعالی فرد، جامعه، انسان و خانواده تأمین شود. این امر در پیوند با خدای متعال و مسئولیت‌پذیری نهادهای فرهنگی و نهادهای دینی همچنین نهادهای مرتبط با سلامت روحی، روانی و اجتماعی جامعه تقویت شود.
تأثیر کرونا بر آموزش و تعلیم و تربیت محور چهارمی بود که دکتر عاملی به تبیین آن با ذکر این موارد پرداخت: کاهش تحصیل در مقطع دیپلم و مقاطع پایین‌تر، کاهش 25 درصدی در مقطع دکتری و افزایش در مقاطع میانه، افت کیفیت آموزش، افزایش جعل و تقلب و استفاده از فناوری‌های رصد حرکت چشم، ازدست‌رفتن آرمان‌ها و آرزوهای جوانان برای حضور در محیط دانشگاهی، بحران نگهداری و آموزش فرزندان در خانه، استفاده تمامی اعضای خانواده به‌طور هم‌زمان از فضای مجازی و تداخل‌ها و پهنای باند ضعیف.
نکتة پایانی سخنان دکتر عاملی تأکید بر ورود به دوره جدید زندگی به‌دلیل این بیماری فراگیر بود و افزود: «این سبک زندگی جدیدی است که به ما تحمیل شده است. لازم است نگاهی جامع‌نگر به شرایط جدید داشت، به‌طوری که سلامت و تعالی فرد، جامعه، انسان و خانواده تأمین شود. این امر در پیوند با خدای متعال و مسئولیت‌پذیری نهادهای فرهنگی و نهادهای دینی همچنین نهادهای مرتبط با سلامت روحی، روانی و اجتماعی جامعه تقویت شود.»
