به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، این کتاب شامل چهار بخش «آموزش عالی و تحولات آن»، «مسئولیت اجتماعی دانشگاه»، «آموزش مجازی در دانشگاه‌ها» و «حال و آینده علم» و ۴۵۶ صفحه است.
در این مجموعه، سی و نه استاد و محقق حوزه آموزش عالی، علم و فناوری دیدگاه‌های خود را درباره تحولات علم و آموزش عالی جهان و ایران و راه‌های برون رفت از بحران کرونا بیان داشته‌اند.
این مجموعه، با مقدمه دکتر منصور غلامی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و  سی و هفت جستار دیگر از اساتید و محقق حوزه آموزش عالی در کنار جستاری از دکتر سعیدرضا عاملی، استاد گروه ارتباطات دانشگاه تهران نگاشته شده است.
دکتر عاملی در جستار زیر به بررسی ظرفیت‌های کرونا برای بازمهندسی اجتماعی و تقویت نظام یادگیری در فضای مجازی پرداخته است:

 
 مقدمه و بحث
این نوشتار نیم‌نگاهی است به مفهوم ارتباطات در جهان اول- فیزیکی/ طبیعی و جهان دوم-  مجازی/صنعتی که بین کرونا به عنوان پدیده‌ای همه‌جاگیر و فضای مجازی به عنوان بسـتری همه جاحاضر تقاطع ایجاد می‌کند و ضمن تبیین مفهوم و ماهیت عملکردی کرونا پیامـدهای اجتماعی و امور مرتبط با کار و زندگی، نتایج شش‌گانه آن را در حوزه یادگیری از راه دور یا یادگیری واقعی- مجازی شده مورد بحث و تحلیل قرار می‌دهد. پایـان‌بخش ایـن نوشـتار نیـز تأکید بر این معناست که نظام یادگیری الکترونیک در شرایط کرونایی به‌عنوان یک مکانیزم جبران خلأ به‌وجودآمده ناشی از شیوع بیماری کرونا مطرح می‌شود، اما تنها شرایط کرونـایی نیسـت کـه جمعیـت را وادار بـه عـدم جابجایی بین شهری و درون شـهری و درخانه مانـدن و نیامدن به محیط طبیعی می‌کند. زلزله، سیل، خطرزایی‌های امنیتی، آلوده بودن هـوا بـه دلیل وجود انواع آلاینده‌ها، باران‌های اسیدی، کاهش لایه ازن، ریزگردها و ده‌ها عامل آلاینده محیط زیست دیگر ممکن است شرایط دورکاری (عاملی، ۱۳۹۹) و یادگیری از راه دور را یک الزام گریزناپذیر بدل کند. تاکنون هیچ عاملی همچون کرونا، این الزام و اجبار را برای خانه‌نشینی و کار از راه دور به وجود نیاورده بود. در همین دوره، کاستی‌های نظام یادگیری از راه دور به وضوح خود را نشان داد که از دو این خلأ و نیازها، نظام آموزشی جایگزین یا نظام آموزشی هوشمند و از راه دور تولدی دوباره پیدا می‌کند و ضرورت تقویت کیفیت این نظام آموزشی برای همه دولت‌ها خصوصاً دولت‌های پیشرفته جهان آشکار می‌شود و اقدامات و روندهای جدیدی را به وجود می‌آورد.
طبیعت زندگی و هویت فردی و اجتماعی، مبتنی بر ارتباطات است و بدون ارتباطات با خود[2] و دیگری[3] امکان‌پذیر نیست. درواقع، در یک تعامل درونفردی و بیرونفردی، باهم بودن‌ها و تمایزها معنادار می‌شود. بـا ظهـور صـنعت ارتباطی غیرهم‎زمان از طریق نامه، بازنمایی‌های هنری و رسانه‌ای و همچنین صنعت هم‌زمان ارتباطات[4] از طریق تلکس، تلفن، فاکس و... عرصه ارتباطی دوفضایی شد (عاملی، ۱۳۸۲الـف،ب،ج؛ عـاملی، ۱۳۸۳؛ عـاملی، ۱۳۹۴) و با ظهور اینترنت از یک فضای شبیه‌سازی ارتباطی که از آن تعبیر به واقعیت مجازی و در وب ۰.۵ که یک فضای یکپارچه ادامه‌داری فضای فیزیکی و مجازی را ایجاد می‌کند (عاملی، ۱۳۹۱)، عرصه فضای دوم اهمیتی کانونی‌تر پیدا کرده است.
ویروس کرونا شرایطی را به وجود آورده است که فاصله با انسان‌ها، فاصله با طبیعت و فاصله بـا اشیا به الزامی اجتماعی تبدیل شده و ارتباطات در فضای واقعی یا به تعبیری فضای فیزیکی- طبیعی دارای اختلال و مشکل شده است. به تبع چنـین الزامی، نظام حمل ونقل بـه حداقل ظرفیت خـود رسیده است. در نظر بگیرید که تعداد مسافرانی که در سال توسط بیش از ۳۹هزار[5] هواپیما جابجا می‌شدند که جمعیتی بیش از چهار میلیارد مسافر را جابجا می‌کردند، دچار مشکل و اختلال جدی شده است. کرونا یک‌مرتبه توقفی در پرواز هواپیماها به وجود آورده است که بـا مشکل و بحران پارکینگ هواپیما مواجه شده‌اند. ارزش سهام بورس در هفته‌های نخست شیوع کرونا، ۲تریلیـون دلار کاهش پیدا کرد.[6] حجم تبدیل سرمایه به نقدینگی طی چند هفته تحت تـأثیر نگرانی‌های ناشی از کرونا به ۳۵۰میلیارد دلار رسید[7] که در گذشته تاریخی سابقه نداشته است.
نمونه دیگر، صنعت گردشگری است. این صنعت فراگیر ۱۰درصد تولید ناخالص داخلی جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. با شیوع ویروس کرونا، صنعت گردشگری آسیب زیادی متحمل شده است و گردشگری داخلی و خارجی، هتل‌ها، آژانس‌های گردشگری، حمل‌ونقل هوایی، راهنماهای محلی، اسـتارتآپ‌های حوزه گردشگری و... همـه بـه‌نوعی متضرر شده‌اند. در اروپا، کمیسیون اروپا اعلام کرده است کـه ۱۰درصد از تولید ناخالص داخلی اروپا از صنعت گردشگری است که این بخش با انتشار ایـن ویـروس ۱۰۰میلیارد یـورو ضربه خورده است.[8] شورای توریسم و مسافرت جهان[9] اعلام می‌کند کـه حدود ۵۰میلیون شغل مرتبط با کرونا تحت تأثیرکرونا از بین خواهد رفت. از این مقدار ۳۰میلیون شغل مربوط به آسیا، ۷میلیون در اروپا، ۵میلیون در آمریکا و مابقی در سایر نقاط جهان خواهدبود.[10]
 احساس نگرانی نسبت به ادامه زندگی، اضطراب‌های ناشی از ارتباط با دیگران و حتی اشیا، تعطیل شدن فراگیر عبادتگاه‌ها اعم از مساجد، کلیساها و کنیسه و تعطیل شدن نمازهای جمعه و حتی حرم معصومین علیهم‌السلام که در گذشته تـاریخ بـه جز شرایط سیاسی سـابقه نداشته است و همچنین تعطیل شدن فراگیر کودکستان‌ها، دبستان‌ها، دبیرستان‌ها و دانشـگاه‌ها و اساساً تعطیل شدن هر نوع اجتماع بشری، نمونه‌هایی از پیامدهای انسانی حین کرونایی است که اتفاق افتاده است.
در همین دوره، دولت‌های جهان، مکانیسم‌های جبران بسیار متنوعی را بـرای جبران تعطیل شدن کسب وکارها، کاهش خیره کننده اشتغال و حمایت‎های فردی و اجتماعی و ادامه یادگیری‌های رسمی، حرفه‌ای و مهارتی بـه کار برده‌اند کـه البته جبران‌ها به صورت نسبی کارساز است و مواردی که نهایتاً بـه حضور افراد در محیط طبیعی، کارخانه‌های صنعتی برمی‌گردد و نیازمند خدمات حمل و نقل و ارتباطات بین‌المللی است، تحت تأثیر جدی ایـن شرایط قرار گرفته‌اند و پیامدهایی سنگین به دنبال آن خواهد آمد.
سؤال اینجاست که این فشار جهان کرونایی بـه عزیمت بـه فضای دوم زندگی یعنی فضای مجازی و گرفتن انتخاب از دانش آمـوزان و دانشجویان بـرای آمـوزش حضوری و غیرحضوری و نوعی تک‌انتخابی شدن یادگیری الکترونیک و یادگیری از طریق فضای مجازی، ما را بـا چه نظام تعلیم و تربیت جدیدی مواجه می‌کند؟ سؤال زمینه‌ای که مطرح است کـه اساساً کرونا در یک نگاه اولیه چه پیامدهای اجتماعی به دنبال خواهد داشت. در این نوشتار ابتـدا بـه ابعـاد زمینه‌ای حین کرونا و پساکرونا به لحاظ اجتماعی پرداخته می‌شود و در پایان ملاحظاتی در خصوص نظام یادگیری جدید را خواهد شد.
پیامدهای اجتماعی و نظام‌های کار و زندگی کووید-19 و زمینه‌های تغییر در نظام یادگیری
انتشار ویروس کرونا را می‌توان به عنوان یک «ابربحران» در نظر گرفت که پیامدهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را برای جهان پساکرونا بـه همراه خواهد داشت (میرزائـی، ۱۳۹۹) پیش‌بینی‌هایی مانند قطبی شدن بیشتر و افزایش تضادهای اجتماعی و تقویت ملی‌گرایی و اهمیت یافتن مرزهای ملی، کم شـدن شـتاب ESG، شکسته شدن حباب فناوری، توسعه سیستم‌های سازمانی با ظرفیت دورکاری، توسعه شهرهای هوشمند، اصلاح نظام دیوانسالاری، تقویت پیوندهای خانوادگی، بازسازی سـرمایه اجتماعی و تقویت همبستگی پایدار و تغییر برنامه‌ریزی و طراحی شهری، از سوی محققان و اندیشمندان این حوزه مطـرح شده است که اساساً می‌تواند نگاه به نظام آموزشی و توقعات از آن را تغییر دهد.

1. افزایش تضادهای اجتماعی و تقویات ملی‌گرایی: افزایش تضاد طبقاتی بـه عنوان یکی از پیامدهای شیوع ویروس کرونا در جهان پساکرونا در نظر گرفته شده است. در دوره فراگیری کرونا، بسیاری از کارگران از کار بی کار شده‌اند و پس از فروکش کردن کرونا نیـز تـا پیداکردن کار جدید باید دوره بی‌کاری را طی کنند. چنین وضعیتی می‌تواند تبعات اجتماعی، فرهنگی و روانی زیادی برای فرد و خانواده وی در سطح جامعه داشته باشد. براساس گزارش گروه اوراسیا (2020Kapadia) پس از کرونا، کارگران یقه آبی (کارگران فنی و نیمه فنی که کارهای یدی انجام می‌دهند) مانند کارگران یقه سفید (کارکنان حقوق بگیری که کار تخصصی یـا نیمه تخصصی دفتری انجام می‌دهند) نمی‌توانند به راحتی از خانه کار کنند. همچنین تعطیلی مدارس، فشار بیشتری را بر خانواده‌های فقیر یا تک‌والدی وارد می‌کند؛ لذا انتظار می‌رود که تضاد طبقاتی پس از کرونا افزایش یابد. در یک افق بزرگتر، مشکلات پیش آمده و کشته‌ها و مبتلایان فراگیر، برای بعضی از دولت‌های عضو اتحادیه اروپـا مثل ایتالیا، اسپانیا و فرانسه، اهمیت مرز ملی و تکیه بر منابع ملی را افزایش می‌دهد و به نوعی تأکید بـر ملی‌گرایی بـه جای منطقه‌گرایی و جهانی شدن را جایگزین خواهد کرد و به نظر می‌رسد که اروپای یکپارچه در این مسیر دچار مشکلات اساسی خواهد شد.
2. کم شدن شتاب عوامل زیست محیطی، اجتماعی و حکمرانی(ESG): همان طور کـه روشن است، عوامـل زیست محیطی، اجتماعی و حکمرانی[11] در اندازه‌گیری پایداربودن و اثرات اجتماعی سرمایه‌گذاری در یک کسب وکار یا سازمان اهمیت محوری داشته‌اند. به نظر می‌رسد کـه پس از فروکش کردن بحران کرونا،  ESG  شتاب خود را از دست دهد. براساس گزارش گروه اوراسیا (2020Kapadia) با شیوع کرونا، ESG ممکن است شتاب خود را از دست بدهد. تلاش کشورها برای جلوگیری از بحران اقتصادی می‌تواند به قیمت تغییر آب و هوا باشد.
3. شکسته شدن حباب فناوری: ازجمله سناریوهایی که برای جهـان پساکرونا مطرح شده است، تعدیل شدن میل و اشتیاق به فناوری به ویژه در میان نسل Y یا هزاره که متولدین ۱۹۹۵- ۱۹۸۰ هستند و «بومیان دیجیتال» نیز نامیده می‌شوند و همچنین نسل Z است کـه متولدین ۱۹۹۶ به بعد هستند. جاستین لورنز (مدیر ارشد در اینوسکو[12]) معتقد است کـه حباب فناوری شکسته می‌شود و بحران کرونا می‌تواند اشتیاق و علاقه‌مندی شدید جهان بـه فناوری را پایان دهد (2020Kapadia) درواقع، انسان موجودی است که توانایی بالایی برای خوداصلاحی دارد. افراط‌ها و اغراب‌ها جای خود را به بازگشت به شرایط متناسب با حقیقت انسان می‌دهد. تمایل انسان به طبیعت و زندگی طبیعی، عنصری حقیقی در وجود انسان است که ممکن است با نوآوری‌های جدید خصوصاً در حوزه فناوری‌های جدید، نوعی عمل افراطی را فراهم کند. شرایط کرونایی، انتقال به فضای فناوری‌های جدید را تشدید می‌کند و فاصله اجتماعی و فاصله با طبیعت و زندگی طبیعی را نیز به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ لذا این شرایط، افزایش حسرت یا ناستالژیا نسبت به زندگی طبیعی را فراهم می‌کند.
4. فعال شدن سیستم‌های سازمانی با ظرفیت دورکاری: در جهان مجازی و با توجه بـه منطق «کار عددی»، با مفهومی به نام «کار مجازی» مواجهیم. در این فضای جدید، کار از بسـتري متصل به مکان مشخص و مرکزي، به هویت مجزا از مکان و در شکل غیرمرکزي شده تغییر شکل می‌یابد و مفهوم «کار فراگیر» را با خصوصیات همچون «نامتمرکزبودن، ناپیوسـته بودن، براي همگان بودن و از همه جا قابل اجرا بودن» تحقق می‌بخشد (عاملی، ۱۳۹۲) براساس تغییر در مفهوم کار، به نظر می‌رسد که پس از فروکش‌کردن ویروس کرونا، سازمان‌ها بـه بـاز طراحی سیستم‌های خود در راستای استفاده از ظرفیت‌های فناوری‌های جدید بپردازند. کارن هریس[13] (مدیرعامل برین ماکروترند گروپ[14]) بر این موضوع تأکید می‌کند که «احتمالاً کاهش هزینه فاصله» درنتیجه بحران ویروس کرونا تسریع می‌شود و شرکت‌های زیادی، سیستم‌هایی را بـه وجود می‌آورند که به کارمندان خود اجازه می‌دهد تا از خانه کار کنند و کارمندان بیشتری بـه آن عادت می‌کنند و تبدیل به «عاداتی می‌شوند کـه ادامه خواهند یافت» (Guardian The 2020). شایان ذکر است که نظام یادگیری نیز به لحاظ فرآیند ارتباط استاد و دانشجو و رابطه کارمند با دانشجو و دانشجو با دانشجو، موضوع محوری دورکاری است.
5. توسعه شهرهای هوشمند: شهر هوشمند بخشی از زبان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی شهری است که به دنبال استفاده از قدرت فناوری‌های جدید برای «دنبال کردن پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی» است (2011 Hodgkinson,  ) . در رویکرد خدمات شهری، «شهر هوشمند از فناوري‌هاي ارتباطات و اطلاعات براي ایجاد اجزای زیرساخت‌هاي حیات و خدمات شهري (سرپرستی[15]، یادگیری، سلامت، امنیت عمومی ، املاك و مستغلات، حمل ونقل و آب و برق) به شکل آگاهانه‌تر، تعـاملی‌تر و کارآمدتر استفاده می‌کند» (450: 2010 al et, Belissent ) . در رویکرد «برنامه‌اي» نیـز شهر هوشمند شهري است که بتواند فناوري، اطلاعات و چشم‌انداز سیاسی را درون یك برنامه منسجم به‌سازي شهري و خدمات گرد هم آورد (2011Correia, ). با توجه به ظرفیت‌های فناوری‌های جدید، انتظار می‌رود در جهان پساکرونا، دولت‌ها به استفاده از چنین ظرفیت‌هایی در سطح ساختاری و کارکردی در جهت پایداری شهری و بهزیستی و احترام و شادی شهروندان توجه کنند. گاردین (2020): از دیگر تأثیرات بالقوه ویروس کرونا، تشدیدشدن زیرساخت‌های دیجیتال در شهرهاست. شهرهای هوشمند، شهرهای ایمن‌تری از منظر سلامت عمومی‌اند ولذا انتظار می‌رود که تلاش بیشتری برای دیجیتالی شدن شهرها به وجود آید.
6. اصلاح نظام دیوانسالاری: با توجه بـه اینکه در دوره شیوع کرونا و بـه طورکلی در دوره بحران، ساختارهای بوروکراتیک بر اقدامات مؤثر و به موقع اثرگذاری منفی دارند، لذا انتظار می‌رود که پـس از دوره کرونا بازنگری در نظام دیوانسالاری مالی و اداری و فرهنگ سازمانی صورت گیرد و همه اقدامات قابل دیجیتال شدن، موضوع تحول دیجیتال و به نوعی تبدیل محتوا و فرایندهای آنالوگ و فیزیکی به محتوا و فرآیند دیجیتال و الگوریتمی محقق شود.
7. تقویت پیوندهای عاطفی و روانی اعضای خانواده: اسلام بـه عنوان مکتب انسان‌ساز، اهمیت زیادي براي «والایی خانواده» قائل است و خوشبخت و بدبخت جامعه انسان را منوط به «فساد» و «صلاح» این نهاد می‌داند و از آن به عنوان محل تسکین[16] یاد شده است. انتشار ویروس کرونا و شرایط گریزناپذیر ماندن در خانه، فرصتی برای تحکیم بنیان‌های خانوادگی، باهم‌بودگی بیشتر، ارتباط روحی عمیق‌تر، تقسیم کار مشارکتی، همکاری و توجه، آرامش و امنیت (رحمانی، ۱۳۹۹) و مراقبت جدی‌تر اعضای خانواده فراهم کرده است. می‌توان انتظار داشت که این روابط، در دوره پساکرونا به تقویت نهاد مقدس خانواده و شناخت بهتر اعضای آن از یکدیگر و ملاحظات و روحیات هم منتهی شود. حسین ابراهیمی[17]، روانشناس در این زمینه معتقد است که «در ایـن دورهم‌بودن‌ها، افکار منفی و تعارضات و فرصت بروز و بیان پیدا نمی‌کردند مشکلاتی که قبلاً مطرح و کدورت‌ها برطرف می‌شود. همین‌طور فرصتی برای خود و رسیدگی به کارهایی است که همیشه تلنبار و فراموش شده است. همه این‌ها سبک زندگی آینده ما را تغییر خواهد داد».
8. بازسازی سرمایه اجتماعی و تقویت همبستگی پایدار: جامعه‌ای که کرونا در آن فروکش کرده، از ظرفیت بازسازی سرمایه اجتماعی برخوردار است (فاضلی، ۱۳۹۹). بوردیو (به نقل از شیانی و دیگران، ۱۳۸۸) در تعریف سرمایه اجتماعی، بر «پیوندهای اجتماعی و عضویت کنشگران در گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی» تأکید دارد و رابـرت پاتنـام (۱۳۸۰ :۲۸۵ ) نیـز سرمایه اجتماعی را به عنوان «سازمانی اجتماعی متشکل از شبکه روابط و کنش‌های آگاهانه و اعتماد اجتماعی» می‌داند.
9. تنش میان تراکم و جداسازی: گاردین (۲۰۲۰ ) در مطلبی با عنوان «شهرها پس از ویروس کرونا: چگونه کووید-۱۹ می‌تواند به طور بنیادی زندگی شهری را تغییر دهد»، بـه تأثیرات شیوع ویروس کرونا بر برنامه‌ریزی و طراحی شهری پرداخته است؛ براین اساس، پندمی‌هایی[18] مانند کرونا همواره موقعیت‌های جدید شهری را شکل می‌دهند و تأثیرات زیادی را در ابعاد متفاوت شهرها مانند تراکم و جداسازی شهرها خواهند داشت. در طراحی و برنامه‌ریزی شهری، به نظر می‌رسد که در جهان پساکرونا تنش میان تراکم و جداسازی به وجود خواهد آمد. شهرهای متراکم‌تر، بـه لحاظ مصرف انرژی مقرون به صرفه‌اند و کارآمدی بیشتری دارند. ازسوی دیگر، جداسازی نیاز بـه زمین بیشتری دارد. انتخاب هریک از این دو مدل طراحی شهری، بر هویـت شهری و روابط اجتماعی اثرگذار خواهد بود. به نظر می‌رسد که کرونا و تأکید بـر «فاصله فیزیکی»، برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر جداسازی را بیش از پیش مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران حوزه شهری قرار خواهد داد. ریچارد سنت[19] (استاد مطالعات شهری در ام‌آی‌تی) دراین زمینه معتقد است که «در حال حاضر، ما در حال کاهش تراکم در هر جایی که می‌توانیم و به دلیل خوبی هستیم». ازنظر سنت، در آینده‌ روی پیداکردن راهکارهای طراحی برای ساختمان‌های انفرادی و محلات گسترده‌تر تمرکز می‌شود که افراد را قادر می‌کند تا بدون اینکه در محل‌هایی فشرده میل رستوران‌ها و کافـه‌ها باشند، بـاهم معاشرت داشته باشند (2020The Guardian, ) در این مسیر، دانشگاه‌ها و مراکز علمی متراکم، جای خود را به دانشگاه‌هایی با ظرفیت پراکنده و با فاصله‌گذاری بین دانشکده‌ای در پهنه جغرافیایی تخت می‌دهند.

جمع‌بندی: کرونا و پیامدهای بنیادین در نظام یادگیری
همان طور که ملاحظه شد، ویروس کرونا موجب یک انتقال بزرگ جهانی شده و به طور حتم، در دوره کوتاه مدت یک بی‌نظمی جهانی را به وجود می‌آورد و ممکن است نظام‌ها یا نظمی جدید بـه دنبال آن محقق شود. ویروس کواک با مقیاس نانویی کووید-۱۹ قدرت نفوذ جهشی و همه‌جاگیر[20] دارد که بـا سرعتی خیره‌کننده از مسیر رابطه انسان با انسان، انسان با طبیعت و انسان با اشیا، جامعه انسانی را گرفتار بیماری می‌کند. علی‌رغم اینکه در گذشته نیز فضای مجازی، قلمروی بزرگی از ارتباطات انسان با انسان، انسان با ماشین، ماشین با ماشین و اتصال دیوایس‌های هوشمند بـه انسان‌ها، اشیا، اطلاعات و فرآیندها بوده است اما با توجه به شرایط پیش (اینترنت همه پدیده‌ها)[21] آمده و اقتضائات جدید، انتقال بسیاری از امور به فضای مجازی به عنوان یک امر قطعی و به نوعی تابع منطق استبداد مجازی و یا تجربه خطرهای بزرگ در فضای فیزیکی، از اهمیت برخوردار است. در اینجا بر چند نکته تأکید می‌شود:

1. ویروس کرونا بـه جهان طبیعی مربـوط است و نفوذی در جهان مجازی ندارد اما پیامدهای زیادی را برای جهان مجازی به وجود آورده است. براین مبنا جهان مجازی، محیطی امن و به‌عنوان جهان جایگزین و به‌نوعی جهان مکمل برای جهان فیزیکی- طبیعی محسوب می‌شود. البته این محیط به لحاظ نظام جهانی حکمرانی تهدیـدهای جدی دارد که بـا تدبیر شبکه ملی اطلاعات، می‌توان جلوی بسیاری از تهدیدهای محیطی را گرفت و همچنین به از طریق محیط مجازی به لحاظ کاربر، زندگی و کار صرفاً هیچ وجـه سلامت متعادل و نیازهای طبیعی انسانی را تأمین نمی‌کند.
2. ویروس کرونا از یک توانش جهشی و پاندومیک (همه‌جابودن) برخوردار است، غیرمرکـزی، فضای مجازی نیز خصیصه همه جاحاضر[22]، شبکه‌ای[23]، موژولاربـودن[24]، به مشارکت درآوردن همگان و از همه مهم‌تر یک ماهیت رقومی (دیجیتال) دارد که انعطاف عملکرد کوانتومی، الگوریتمی و محاسـباتی بسـیار قدرتمند بـه آن می‌دهد (عـاملی، ۱۳۹۶). ازسوی دیگر، این جهان به قول ون‌دایک، ما را وارد عصر انفجار اتصالات و ارتباطات کرده  است که از آن بــه اتصال‌گرایی[25] تعبیر شده است (عاملی و محسنی آهویی، ۱۳۹۸). خصیصه‌های جهان دوم، ظرفیت‌های بسیار زیادی برای کار از راه دور فراهم کرده است کـه همه عرصه‌ها را تحت‌الشعاع خود قرار داده است. یکی از دایره‌های بزرگ مرتبط با کار از راه دور، یادگیری از راه دور یا به تعبیر دقیق‌تر، یادگیری از طریق فضای مجازی یـا فضای دوم است. این یادگیری به یک معنا یادگیری از راه دور نیست و یک نوع یادگیری با خصیصـه‌های 1-یادگیری همه‌جاحاضر و غیرمرکزی، 2- یادگیری تعاملی، 3- یادگیری شبکه‌ای و موژولار، 4-  یادگیری یکپارچه، 5- یادگیری لایـه‌ای و 6- یادگیری بـا ماهیت رقـومی (دیجیتال) و 7- یادگیری با داده‌های بزرگ (حافظه مجازی) یادگیری است.
3. در گذشته، در ارتباط انسان با فضای بازنمایی، از مخاطب صحبت می‌شد. در فضای تعاملی جدید، در رابطه انسان با فضای دوم از کاربر صحبت می‌شود که صرفاً یک دریافت‌کننده نیست، بلکه بازخورددهنده نیز است. در اینجا منطق آموزش جای خود را بـه توانمندسازی کاربر می‌دهد و رابطه معلم و شاگرد را به رابطه متن و یادگیرنده و تقویت توانایی‌های یادگیری تبدیل می‌کند.
4. پیشرفت عدالت‌گرای نظام یادگیری مجازی، مسیر جدیدی از رابطه عادلانه در نظام آموزشی را رقم خواهد زد. در رویکردی کلی، یادگیری مجازی است استفاده از ظرفیت‌های فناوری‌های جدید برای یادگیری و آموزش است. در چنین رویکردی، منابع درسی می‌توانند در قالب‌هایی مختلف ارائه شوند و امکان مرور مستمر وجود دارد، یادگیری می‌تواند از هر جایی باشد، منابع از هر جا و هر زمان در دسترس است و امکان ارتباط گسترده و متقابل با دیگران وجود دارد و لذا رفع ابهام سریع و در زمان انجام می‌شود. ازسوی دیگر، در رابطه معلم با دانش‌آموز و دانشجو و یا رقابت‌های تحصیلی بین دانشجویان، ملاحظات اخلاقی و رعایت عدالت، جهت‌گیری‌های متنوعی برای نظام‌های آموزشی برای پرهیز از تبعیر به وجود آورده که در نظام هوشمند جدید آموزشی، قضاوت بعد الگوریتمی و هوشمند پیدا می‌کند و میزان خطای انسانی را کاهش می‌دهد.
5. تقویت فراگیر نظام یادگیری و پژوهش الکترونیک و هوشمند به عنوان یک امکان جایگزین و مکمل نظام‌های آموزشی و پژوهشی، ضرورتی قطعی است. بحران کرونا، لزوم توجه به توسعه زیرساخت‌ها، سطح سواد دیجیتال کاربران، مقررات‌گذاری‌های مربوطه، تولید برنامه‌های یادگیری، پلتفرم‌های یادگیری کارآمد و همچنین سـازوکارهای پیگیری وضعیت یادگیری افراد را به وجود آورده است و انتظار می‌رود که پس از این شوک جهانی، موضوعاتی همچون تقویت و توسعه دسترسی متوازن به محتوای یادگیری مکان محور، کنتـرل بـر محتوای اطلاعات، استفاده از درس‌های چندرسانه‌ای و کاهش شـکاف مهارتی بین نسلی (معلمان و والدین) مورد توجه قرار گیرد.
6. فضای مجازی، تابع قانون کار مجازی است و برخلاف کار دستی و کار مکانیکی که تابع قانون تک تولید، تک توزیع و تک مصرف است، کار مجازی از منطق یک تلاش و یک ساختار و یک برنامه و نرم‌افزار به‌مثابه متمایل به بی‌نهایت تولید، توزیع و مصرف برخوردار است؛ لذا اینکه هر دانشگاهی به ور مستقل نرم‌افزارهایی خاص برای آموزش و یادگیری از راه دور درست کند یـا کتابخانه دیجیتال مستقل داشته باشد و یا حافظه مجازی خاص ایجاد کند، یک خطای راهبردی ناشی از سواد ناقص یا قومیت‌گرایی دانشگاهی است که از امکان اشتراک‌گذاری یا بهره‌برداری از ظرفیت به اشتراک گذاشته شده پرهیز می‌کند. پیشنهاد تأسیس شهر مجازی علم ایرانی که در سال ۱۳۸۸ در قالب سه جلد کتاب متن مجازی (عاملی، ۱۳۸۸الف)، شبکه‌های علمی مجازی (۱۳۸۸ب) و پژوهش مجازی (۱۳۸۸ج) پیشنهاد شد، اگر تاکنون عملیاتی شده بود امروز از یک ظرفیت قدرتمند و تأمین کننده همه نیازهای مرتبط بـا علم و دانش اعم از منابع علمی مجازی، آزمایشگاه‌های مجازی و هوشمند، داده‌های بزرگ تولیدات علمی ایران در قالب مقاله، کتاب، رساله‌های کارشناسی ارشد و دکتری و یا ثبت اختراعات برخوردار بود. از همه مهم‌تر، شـهر مجازی علم ایرانی، یک دانشگاه بزرگ مجازی است کـه امکـان یادگیری الکترونیک و اشـتراک‌گذاری دروس دانشگاه‌های برترکشور برای سایر دانشگاه و بهره‌مندی از نوآوری‌های پراکنده در سرزمین ایران و حتی جامعه ایرانی پراکنده در جهان را فراهم می‌کند. اینکه گفته می‌شود علم ایرانی نـه علـم ایران، ناظر بر همین معناست که همه ایرانیان را به عنوان ظرفیت هم‌افزایی ببینیم که شامل بـیش از هشتادمیلیون جمعیت حاضر در ایران و شش میلیون جمعیت ایرانیان خارج از کشور است کـه البته همه آنها در شرایط سنی و علمی کنش‌گری علمی نیستند ولی ظرفیت فعال «سرمایه بـزرگ علمی» برای ایران و جهان محسوب می‌شوند.
7. در نگاه به آینده و پساکرونا، دانش‌های جهان به صورت فراگیرتر و محوری‌تر در جهت توسعه دانش سلامت و درمان حرکت می‌کنند. فناوری‌های نوین نیز جهت‌گیری قوی‌تری بـه تشخیص، درمان و نگهداری هوشمند خواهند داشت. گفتمان و رویکرد فناوری سبز، نگاهی است که در همه عرصه‌ها حتی توسعه نظام آموزشی، برمبنای مسئولیت اجتماعی و مسئولیت در قبال انسان و محیط زیست بوده و توسعه فناوری‌های آموزشی را با رویکرد کاهش تخریب محیط زیست اعم از هوا، آب‌ها و محیط طبیعی زندگی دنبال می‌کند. درواقع، با توجه بـه بیماری کووید-۱۹ و حجم شیوع ویروس کرونا، حساسیت‌های بیشـتری بـه سمت امر هوشمندسازی سلامت به وجود خواهد آمد، به‌گونه‌ای که نظام اخطار سلامت از طریق دیوایس‌های متصل به انسان، اشیا، اطلاعات و فرایندها فراگیرخواهد شد.

نظام یادگیری الکترونیک در شرایط کرونایی به عنوان یک مکانیزم جبران خلأ به وجودآمده ناشی از شیوع بیماری کرونا مطرح است اما تنها شرایط کرونایی نیست که جمعیت را به عدم جابجایی، درخانه نشستن و نیامدن بــه محیط طبیعی وادار می‌کند. زلزله، سیل، خطرزایی‌های امنیتی، آلوده بودن هوا به دلیل وجود انواع آلاینده‌ها، باران‌های اسیدی، کاهش لایه ازن، ریزگردها و ده‌ها عامل دیگر آلاینده محیط زیست ممکن است شرایط دورکاری و یادگیری از راه دور را به یک الزام گریزناپذیر تبدیل کند. تاکنون هیچ عاملی همچون کرونا، این الزام و اجبار را برای خانه‌نشینی و کار از راه دور به وجود نیاورده بود. در همین دوره، کاستی‌های نظام یادگیری از راه دور به وضوح خود را نشان داد که از دو این خلأ و نیازها، نظام آموزشی جایگزین یا نظام آموزشی هوشمند و از راه دور تولدی دوباره پیدا می‌کند و ضرورت تقویت کیفیت این نظام آموزشی برای همه دولت‌ها خصوصاً دولت‌های پیشرفته جهان آشکار می‌شود و اقدامات و روندهای جدیدی را به وجود می آورد.
بدیهی است که ۹ محور زمینه‌ای ذکرشده همراه بـا ۷ محور راهبردی بخش جمع‌بندی، محمل تدوین سیاست‌های راهبردی در حوزه علم و فناوری در فضای دوم و شرایط امکان بهره‌مندی از محیط تکمیلی و جایگزین در شرایط عادی و شرایط اضطرار و فوریت‌های محیط زیستی است. در پایان بر دو الزام کلان تأکید می‌شود که ابعاد اثرگذاری بزرگ دارد:

1. فضای مجازی یک ظرفیت دوم برای علم و نوآوری فناورانه و همچنین فضای کار و زندگی است که لازم است همواره برای خدمات تکمیلی و یا خدمات مستقل و الزامی به عنوان جایگزین فضای فیزیکی- طبیعی آماده باشد تا خصوصاً در صورت الزامات طبیعی مثل زلزله، هوای بسیار ناسالم و خطرزا، سیل، غلبه ریزگردها و باران‌های اسیدی و سایر تهدیدهای محیط زیستی بتواند کار و قلمروهای یادگیری الکترونیک و پژوهش‌های داده مبنای دیجیتال و حتی آزمایشگاه‌های نیمه هوشمند و هوشمند را در دسترس قرار دهد و امکان عملیات علمی را فراهم آورد.
2. برای دست یافتن به ظرفیت بالا لازم است وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با همکاری وزارت بهداشت و درمان و معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری، اقدام به ارائه لایحه‌ای جهت تصویب در ستاد نقشه جامع علمی کشور نماید. این لایحه می‌تواند در خصوص متراکم ساختن ظرفیت‌های حوزه یادگیری و آموزش الکترونیک، شبکه‌سازی قطب‌ها و گروه‌های علمی، ذخیره‌سازی و امکان بازخوانی ابرداده‌های ملی در حوزه منابع علمی، دروس آموزشی و کارهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی در بستر «شهر هوشمند علم ایرانی» باشد.

منابع
 پاتنام، ر (۱۳۸۰)، دموکراسی و سنت‌های مدنی، ترجمه محمدعلی دلفروز، تهران: وزارت کشور.
رحمانی، ج (۱۳۹۹)، سفرهای کرونایی؛ چرا مردم به سفر میروند، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
 شیانی، م و دیگران (۱۳۸۸)، «سرمایه اجتماعی جوانان در ایران»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره ۱۰ ، شماره3.
عاملی، س. ر (۱۳۸۲الف)، «دوجهانی‌شدن‌ها و آیندۀ جهان»، کتاب ماه علوم اجتماعی، ۶۹ ،ص ۲۸-۱۵.
 عاملی، س. ر (۱۳۸۲ب) . «دوجهانی‌شدن‌ها و جامعه جهانی اضطراب»، نامه علوم اجتماعی، ۱۱ (۱)، ص ۱۷۴-۱۴۳.
 عاملی، س. ر د۱۳۸۲ج . دوجهانی‌شدن‌ها و هویت‌های همزمان آینده، بازیابی از وبگاه جامعه اطلاعاتی ایرانی: www.iranwsis.org
عاملی، س. ر (۱۳۸۳)، فناوري همزمان ارتباطات و دوفضای شدن فرهنگ. دیدگا ، ۱.
 عاملی، س. ر (۱۳۸۷الف)، روابط عمومي دوفضایي: مفاهیم، نظریه‌ها و برنامه عمل. تهران: شرکت روابط عمومی و تبلیغات هفت تبلیغ.
 عاملی، س. ر(۱۳۸۸الـف)، متن مجازی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوري
 عاملی، س. ر د۱۳۸۸ب ، شبکه‌هاي علمي مجازي. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوري
عاملی، س. ر (۱۳۸۸ج)، پژوهش مجازی. تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوري.
عاملی، س. ر (1389)، مطالعات انتقادي استعمار مجازي آمریکا: قدرت نرم و امپراتوري‌هاي مجازي. تهـران: امیرکبیر.
عاملی، س. ر (۱۳۹۰)، مطالعات جهانی شدن: دوفضایي شدن‌ها و دوجهاني شدن‌ها، تهـران: سـازمان مطالعـه و تدوین کتب علوم انسان دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
 عـاملی، س. ر (1391)، مقدمه‌ای در باب دوفضایی شدن محتـوا و مفاهیم: مسائل کلیدی محتـوای مجازی، در: محتوای ملی در فضای مجازی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
عـاملی، س. ر (۱۳۹۲)، کار مجازي و اقتصادي بی‌نهایت بازده، دنیاي اقتصاد، شـمارۀ ۳۱۳۸ ،بازیـابی از http://www.donya-e-eqtesad.com/news/785858
عاملی، س. ر (۱۳۹۶الف)، اینترنت و دوفضایی‌شدن علوم. تهران: ریاست جمهوری: معاونت علمی و فناوری، مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی، دانش‌بنیان فناور.
عاملی، س. ر (۱۳۹۶ب)، فلسفه فضای مجازی، تهران: امیرکبیر.
عاملی، س. (د۱۳۹۸)، اینترنت و سواد مجازی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
عاملی، س. ر (۱۳۹۹)، کار مجازی یا کار از راه دور راه حل کاهش خطرات کرونا همـراه بـا تأمین نظم و انسجام کاری، بازیابی از وبگاه شورای عالی انقالب فرهنگی: https://sccr.ir/News/10393/1
عاملی، س. ر. و دیگران (۱۳۸۷ب)،. مطالعات تلفن همراه: زندگی در حال حرکات. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسان دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
عاملی، س. ر. و محسنی آهویی، ا (۱۳۹۸) اینترنت و سواد مجازی. تهـران: پژوهشگاه فرهنگ، هنـر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
عـاملی، س. ر (۱۳۹۴)، پرتال ملی خانواده  مسلمان. تهـران: بنیـاد ارشاد و رفاه امام صادق (ع)، مرکز پـژوهش سیاست‌هاي فضاي مجازي
 عاملی، س. ر (۱۳۹۴الف)، مطالعات دوفضایي شدن بازي‌هاي رایانه‌اي. تهران: امیرکبیر.
فاضلی، م (۱۳۹۹)، ضرورت توجـه بـه ابعاد اجتماعی اپیدمی کرونا، بازیابی از  https://www.irna.ir/news/83728506/
میرزائی، ح (۱۳۹۹)، مقدمه: ضرورت مدیریت اجتماعی بحران کرونا، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.