شورای عالی انقلاب فرهنگی در میان نهادها و سازمان های حکومتی جمهوری اسلامی به عنوان یک مرکز قانونگذاری شناخته می شود که به فرمان حضرت امام خمینی(ره) تشکیل شد اما در متن قانون اساسی پیش بینی نشده و حتی در بازنگری قانون اساسی در ۱۳۶۸ خورشیدی نیز از آن نامی به میان نیامده است. با وجود گذشت سه دهه از تشکیل این نهاد، جایگاه حقوقی آن مورد توجه جدی قرار نگرفته به طوری که حتی در منابع حقوق اساسی کشور نیز به دلیل ذکر نشدن نام آن در قانون اساسی مورد بحث قرار نگرفته است. چندی پیش نیز بحث هایی پیرامون این شورا و نیز ارتباط مصوبات آن با قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی تشدید شده بود.
پیشینه و صبغه تاریخی شورای عالی انقلاب فرهنگی
همزمان با سقوط رژیم پهلوی، نهادهای مختلف یکی پس از دیگری در کشور پا گرفتند اما فرهنگ حاکم بر نهادهای جامعه به خصوص نهادهای فراگیری مانند آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها، مسأله ساده‌ای نبود که بتوان در کوتاه مدت، تحولات لازم را در آنها بوجود آورد. از طرف دیگر ادامه کار آنها به ویژه دانشگاه‌ها به همان شکل سابق به صلاح جامعه نبود. در نتیجه، با توجه به فضای حاکم بر دانشگاه‌ها، مدتی تمام دانشگاه‌های کشور تعطیل شد. پس از تعطیلی دانشگاه‌ها به منظور ساماندهی به امور فرهنگی مدارس و دانشگاه‌ها به فرمان امام خمینی(ره) نخستین ترکیب شورای انقلاب فرهنگی با عنوان ستاد انقلاب فرهنگی شکل گرفت. با تشکیل این ستاد، با وجود کارشکنی‌های برخی اشخاص و گروه‌های سیاسی، حضرت امام(ره) در ۱۳۶۰ خورشیدی از این ستاد خواستند که هرچه سریع تر بستر بازگشایی دانشگاه‌ها را فراهم آورند.
 انعکاس خبر تشکیل شورای عالی انقلاب فرهنگی به فرمان امام(ره) در مطبوعات
با بازگشایی دانشگاه ها و توسعه مراکز آموزشی و گستردگی فعالیت ستاد انقلاب فرهنگی ضرورت تقویت این نهاد بیش از پیش احساس شد به طوری که در ۱۹ آذر ۱۳۶۳ خورشیدی دومین ترمیم عمده ستاد انقلاب فرهنگی به وسیله امام خمینی (ره) انجام گرفت و به این ترتیب شورای عالی انقلاب فرهنگی با ترکیبی جدید تشکیل شد. در بخشی از این فرمان آمده است: خروج از فرهنگ بدآموز غربی و نفوذ و جایگزین شدن فرهنگ آموزنده اسلامی، ملی و انقلاب فرهنگی در تمام زمینه ها در سطح کشور آن چنان محتاج تلاش و کوشش است که برای تحقق آن سالیان دراز باید زحمت کشید و با نفوذ عمیق ریشه دار غرب مبارزه کرد. اینک با تشکر از زحمات ستاد انقلاب فرهنگی برای هر چه بارورتر شدن انقلاب در سطح کشور، تقویت این نهاد را لازم دیدم بدین جهت علاوه بر تمام افراد ستاد انقلاب فرهنگی و رؤسای محترم سه قوه، حجج اسلام آقای خامنه ‌ای، آقای اردبیلی و آقای رفسنجانی و همچنین جناب حجه الاسلام آقای مهدوی کنی و آقایان سیدکاظم اکرمی وزیر آموزش و پرورش و رضا داوری و نصرالله پورجوادی و محمدرضا هاشمی را به آنان اضافه کردم.
حجت الاسلام والمسلمین مهدوی نژاد امام جمعه موقت سمنان و مسوول نهاد رهبری دانشگاه های استان سمنان درباره شروع به کار شورا اظهار داشت: این شورا نخست با حضور اعضایی مانند آقایان شریعت مداری، باهنر، املشی و حبیبی کار خود را آغاز کرد و در راستای حرکت های خود روز به روز نیاز بیشتری به وجود آن حس شد و نیز کار آن گسترش یافت از این رو در ۱۳۶۹خورشیدی امام (ره) افرادی را به این شورا اضافه کردند و این ستاد به نام شورای عالی انقلاب فرهنگی تغییر نام داد.
وی درباره فلسفه تشکیل این شورا افزود: امام (ره) فلسفه تشکیل و تاسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی را بر مبنای اصل فرهنگی می دانستند و تاکید داشتند که فرهنگ مردم باید به سمت فرهنگ اصیل اسلامی تغییر جهت داده شود. لازم به گفتن است که شورای عالی انقلاب فرهنگی نمی تواند به تنهایی این حرکت عظیم را انجام بدهد و باید همه افرادی که به نحوی دست اندر کار امورات فرهنگی هستند با انسجام و یکپارچگی برای این مهم اقدام نمایند. اگر در جامعه کنونی مسایل و معضلات اجتماعی و فرهنگی پدیدار شده است، فقدان فرهنگ اصیلی است که از ابتدای انقلاب به دنبال آن بوده ایم و با مرور به گذشته کشور و با وجود آنکه پیشرفت های خوبی در زمینه های بهداشتی، اقتصادی و بسیاری از مسایل به شکل کنونی وجود نداشت اما وابستگی فرهنگی به بیگانگان و تفکرات آنان به این اندازه نبود و خیلی از مشکلات فرهنگی و اجتماعی وجود نداشت.
اهداف و وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی
با این مقدمات ستاد انقلاب فرهنگی با ترکیب جدید خود و با عنوان شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیت خود را آغاز کرد. برخی از وظایف مصوب این شورا عبارتند از:
۱ـ تدوین اصول سیاست فرهنگی نظام جمهوری اسلامی در تعیین اهداف و جهت برنامه‌های فرهنگی، آموزشی، پژوهشی و علمی. ۲ـ تعیین مراجع برای طرح و تدوین برنامه‌های فرهنگی، آموزشی، علمی و تحقیقاتی ۳ـ تصویب آیین‌نامه‌های مهم و اساس مراکز علمی و فرهنگی، آموزش و پژوهشی کشور ۴ـ تصویب ضوابط تأسیس مؤسسه‌ها مراکز علمی و فرهنگی و تحقیقاتی و فرهنگستان‌ها و دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌ عالی ۵ـ تهیه طرح و تدوین آیین‌نامه‌ها برای ایجاد زمینه‌های لازم جهت بسیج و مشارکت همه جانبه مردم ۶ـ تدوین ضوابط برای گزینش استادان و معلمان دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی ۷ـ نظارت بر تمام مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی ۸ـ تأیید نامزدهایی که وزیر فرهنگ و آموزش عالی به عنوان رییس دانشگاه‌ها پیشنهاد می‌کند ۹ـ تدوین ضوابط و اصول کلی و سیاست‌های مربوط به توسعه روابط علمی و فرهنگی با کشورهای دیگر ۱۰ـ نظارت بر امور کتاب‌های درسی.
وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی را می‌توان در سه حوزه سیاست‌گذاری، تدوین ضوابط و نظارت تقسیم‌بندی کرد. تهیه و تدوین سیاست‌ها و طرح‌های راهبردی کشور در زمینه‌های مختلف فرهنگی از جمله در حوزه‌های زنان، تبلیغات، اطلاع‌رسانی، چاپ و نشر، بیسوادی، دانشگاه‌ها، برقراری روابط علمی و پژوهشی و فرهنگی با دیگر کشورها، همکاری حوزه و دانشگاه، فعالیت‌های دینی و معنوی، تهاجم فرهنگی و سایر حوزه‌های فرهنگی مربوطه از جمله وظایف سیاست‌گذاری این شورا محسوب می‌شود. همچنین تعیین ضوابط تأسیس مراکز علمی و آموزشی و نیز ضوابط گزینش مدیران، استادان و دانشجویان از جمله وظایف این شورا به شمار می آید. بررسی و تحلیل شرایط فرهنگی ایران و جهان، بررسی الگوهای توسعه و پیامدهای فرهنگی آن، بررسی وضع فرهنگ و آموزش کشور و نیز نظارت بر اجرای مصوبات شورا از دیگر وظایف نظارتی شورای عالی انقلاب فرهنگی محسوب می شود.
هدایت الله خیاطیان عضو شبکه بینش مطهر و مسوول امور فرهنگی دانشگاه شهید بهشتی وظایف این شورا را اینگونه تبیین کرد و گفت: عمده ماموریت این ستاد در آن زمان، بررسی وضعیت دانشگاه ها از جهت اساتید بود که وابستگی به غرب و مبانی فکری چه از نظر سیاسی و چه از نظر فکری نداشته باشند و نیز نظارت بر محتوای کتب دانشگاهی از دیگر وظایف بزرگ و مهم این شورا به حساب می آمد. بعد از  ۱۳۶۳ خورشیدی سیاست گذاری، برنامه ریزی و نظارت و ارزیابی بر ۲ موضوع کلان کشور در حوزه های فرهنگ و حوزه آموزش (هم آموزش و پرورش و هم آموزش عالی) در دستور کار این شورا قرار گرفت. همچنین ۲ هدف کلان دیگر مقرر شد که به وسیله این شورا پیگیری و اجرا شود یکی تعمیق و گسترش فرهنگ اسلامی و دیگری انطباق آموزش با مبانی و جهان بینی اسلام و اهداف انقلاب.
مدیر امور فرهنگی دانشگاه شهید بهشتی در بیان اهمیت این شورا و تاکیدات رهبر معظم انقلاب پس از سال های شروع به کار آن ابراز داشت: بعد از آن سال ها هم توسط رهبر معظم انقلاب اعضای این تشکیلات با تغییراتی همراه شد تا با قوت بیشتری به اجرا و تدوین مسایل فرهنگی بپردازد. باید گفت مصوبات بسیار ارزشمندی در این شورا و در طول این سال ها به تصویب رسیده است و با توجه به تعبیری که رهبر معظم انقلاب در بیان فرهنگ و اهیمت آن داشته اند که فرهنگ به مثابه هوایی است که انسان تنفس می کند وظیفه این شورا را بیش از پیش سنگین تر و مهم تر کرد و در واقع دکترین فرهنگی و آموزشی نظام جمهوری اسلامی توسط این شورا تدوین، برنامه ریزی و اجرا و نظارت می گردد.
رهبری آیت الله خامنه ای و دوره جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی
شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیت خود را در این دوران همانند پیش استمرار بخشید و اعضای خود را کمابیش با همان ترکیب پیشین حفظ کرد. حضرت ‌آیت ‌الله ‌خامنه ‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در ۱۴ آذر ۱۳۷۵ خورشیدی با صدور پیامی با تعیین ترکیب جدید اعضای شورای عالی بر اهمیت جایگاه و وظایف خطیر آن نیز تأکید کردند، در این پیام آمده است: شورای عالی انقلاب فرهنگی که با تدبیر حکیمانه امام راحل عظیم الشان به جای ستاد انقلاب فرهنگی پدید آمد، نقش فعال و مؤثری را در عرصه های امور فرهنگی کشور به خصوص دانشگاه‌ ها ایفا کرد و برکات زیادی از خود به جای گذارد. اکنون با پیشرفت کشور در کار سازندگی و گسترش دامنه نیاز به دانش، تخصص و لزوم فراگیری علوم و فنون و پرورش محققان، نوآوران، استادان و متخصصان کارآمد، اهمیت این بخش از مسایل فرهنگی تأکید مضاعف یافته است. توسعه دانشگاه‌ ها و پژوهشگاه‌ ها و دیگر مراکز آموزش و آموزش عالی که پاسخ طبیعی به آن نیاز است و افزایش چشمگیر کمیت دانشجویی به نوبه خود تکالیف تازه‌ ای را بر عهده مسوولان امور فرهنگی کشور می‌گذارد که برتر از همه آنها اولاً کیفیت بخشیدن به مایه های علم و تحقیق در این مراکز و ثانیاً پرداختن به تربیت معنوی دانشجویان و هدایت فکر و عمل آنان است. در این مرحله شورای عالی انقلاب فرهنگی موظف شد در صدر فعالیت های خود به مدیریت فرهنگی جامعه در عرصه های مختلف بپردازد و با سیاستگذاری‌های اصولی خود زمینه را برای پیدایش جامعه‌ای بهره ‌مند از حیات طیبه الهی فراهم سازد.
در ۱۷ خرداد ۱۳۹۰ خورشیدی آیت الله خامنه‌ای اعضای شورا را منصوب کرد. در این فهرست ۲ عضو افتخاری احمد جنتی و حسن حبیبی و ۲ عضو تازه نیز حضور داشتند. در بخش حقوقی نیز تغییراتی اعمال شد از جمله وزارت ورزش و جوانان افزوده شد.
آخرین بار در ۲۶ مهر ۱۳۹۳ خورشیدی اعضا حقوقی و حقیقی این شورا همچون دوره گذشته با افزوده شدن معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهوری و معاون ایشان در امور زنان و خانواده و رییس دفتر تبلیغات اسلامی به اعضای حقوقی برای یک دوره ۳ ساله دیگر منصوب شدند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی از نظر چگونگی شکل‌گیری و اعتباری که برای مصوبات خود قایل است و همچنین چگونگی برخورداری مصوبات آن از اعتبار، نهادی بی‌نظیر است و به همین لحاظ پرداختن به آن از نظر مطالعه تطبیقی امری بسیار مهم و مفید به نظر می رسد.
منابع:
۱.مقاله پژوهشی «جایگاه قانونی شواری عالی انقلاب فرهنگی و مرتبه مصوبات آن»؛محمد شریف.
۲.سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی https://sccr.ir/
۳.پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری. https://www.leader.ir/fa
۴.سایت جامع امام خمینی.
۵.مقاله «نگاهی به جایگاه قانونی شورای عالی انقلاب فرهنگی»؛حامد کاویانی.