در جلسه اخیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی کلیات شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی تصویب شد. با توجه به این که طراحی شاخص در موضوعات فرهنگی دشوار و نیازمند به مقدمات علمی است، قطعاً این شاخصها هم قبل از ارائه در شورا مراحل پژوهشی و تدوین را طی کرده است لذا درباره سوابق طراحی و تنظیم این شاخصهای قرآنی توضیح دهید.
بسم الله الرحمن الرحیم. اساسی‌ترین منبع اطلاعات برای ارزشیابی، تحلیل و برنامهریزی، شاخص و معیار است. در یکی دو دهه اخیر چند مطالعه و طرح شاخص‌پژوهی در حوزه امور قرآنی و عمدتاً با محوریت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی انجام شده است.
طرح پژوهشی بررسى نگرش‌ها و آگاهی‌هاى دانشجويان دانشگاه‌هاى شهر تبريز نسبت به قرآن در سال 1380 و طرح پژوهشی بررسي وضعيت قرآني دانشجويان دانشگاههاي دولتي شهر تهران در سال1382 و به طور خاص طرح پژوهشی شاخصهای مطلوب قرآنی با رویکرد طراحی سیاستهای توسعه فرهنگ قرآنی در سال 1386 توسط حجت الاسلام سعید بهمنی
اجرا شده است.
در پژوهش حجت الاسلام بهمنی مجموعاً 41 شاخص براى سنجش وضعيت موجود نگرش جامعه به قرآن كريم و جهت‌دهی برنامه‌ريزى و تصميم گيرى براى رسيدن به وضعيت مطلوب قرآنی در پنج حیطه‌های شناختی، عاطفی و حيطة رفتاری به دست آمد
و خلاصه نتایج این تحقیق ارزنده با عنوان شاخصهای مطلوب قرآنی توسط دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی در سال 1395 بازتدوین و منتشر شد.
با توجه به اینکه تهیه و تصویب شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی و تصویب شاخصهای ارزیابی و نظارت بر فعالیت‌های قرآنی در اولین بند وظایف شورا در منشور تصریح شده است لذا در سال 1390 طرح پژوهشی شناسایی شاخصهای ارزیابی موفقیت نظام قرآنی کشور با توجه به اهداف، سیاستها و راهبردهای منشور صورت گرفت و در این تحقیق بالغ بر 700 شاخص برای ارزیابی هر یک از اهداف و نیز سیاستهای منشور بر اساس مدل کارکردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی ارائه شد.
در این مسیر مجموعه‌ای از مطالعات کارشناسی و استخراج و تدوین نظرات خبرگانی هم صورت گرفت مانند: پیشنویس کمیّت‌های مطلوب فرهنگی کشور در بخش انس و تمسک به قرآن و عترت در نقشه مهندسی فرهنگی در سال 1391 و تدوین جدول طبقه‌بندی شاخصهای دانشی و مهارتی پیامد انس با قرآن کریم در سال1393 و پیشنویس اهداف و شاخصهای انس با قرآن در نقشه مهندسی فرهنگی در سال 1393 و تدوین پیشنویس شاخصهای ارزیابی آموزش عالی قرآنی کمیسیون پژوهش و آموزش عالی قرآنی در سال 1393 و همچنین تصویب شاخصهای تبلیغی ترویجی قرآنی دبیرخانه کمیسیون توسعه تبلیغ و ترویج قرآن در سال 1396؛ پس ملاحظه میکنید که سعی شد این مسیر عالمانه و با طمأنینه طی شود و الحمدلله حوزه قرآنی از بسیاری از جهات از سایر حوزه های فرهنگی پیشتر و محکمتر گام نهاده است. میزان مشارکت کمیسیون‌های شورای توسعه در طراحی و تنظیم شاخصها چگونه بود؟
در سال 93 از کمیسیونها خواسته شد تا شاخصهای حوزههای تخصصی خودشان را تدوین و اعلام کنند. این مطالبه منجر به تهیه پیشنویس‌هایی در دبیرخانه کمیسیون پژوهش و تبلیغ وترویج شد. علاوه بر اینها کمیسیونها در فرایندهای تکمیل و گزینش شاخصهای ملی در جلسات و نشست‌های چندروزهای که در سال 94 برگزار شد مشارکت داشتند.
در خصوص فرایند تدوین پیشنویس شاخص ها هم توضیح میدهید؟
در دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی از ابتدای شهریورماه سال 94 چند گروه مطالعاتی برای نهایی‌سازی شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی شکل گرفتند. از یک سو کمیت‌های برای تدوین نظام نامه شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی تأسیس شد و از سوی دیگر مجموعه سوابق مطالعات پژوهشی و کارشناسی و سایر منابع در حدود دویست مأخذ اعمِّ از کتاب، طرح پژوهشی، مقاله، گزارش و نمونه شاخصهای طراحی‌شده در حوزههای دیگر گردآوری شد و بر اساس شیوه‌های موجود مانند الگوی تبدیل مفهوم به شاخص کیوی-کامپنهود و نظرات خبرگانی و بر اساس مدل کارکردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی و نگاشت‌های زیرنظامهای آن، مدل مفهومی طبقه‌بندی شاخصها تنظیم شد.
در نهایت ذیل 3 شاخص راهبردی، 9 شاخص هدف یا بُعد و 31 شاخص عملیاتی یا مؤلفه و 360 معرّف یاسنجه طبقه‌بندی شد. و نتایج بصورت پرسشنامه برای تعدادی از اهل فن ارسال شد و در نشست‌هایی با حضور صاحبنظران و مدیران امور قرآنی در کنار متخصصانی از حوزه مدیریت این سنجه‌ها مورد پالایش و سرند قرار گرفته و تعداد آنها به 200 مورد در مهر 94 کاهش یافت. سپس نتایج در دو جلسه گروه کارشناسی مجمع مشورتی برای بررسی و تکمیل شاخصها، به 80 مورد تقلیل یافت. در مرحله بعد با موازینی 8 شاخص مهمتر و پردامنه از بین آنها انتخاب و در نهایت با بررسی‌های تکمیلی به 12 شاخص نسبتاً جامع افزایش یافت.
خلاصه آنکه در مسیری که آغاز کردیم ابتدا با احصای حدود 700 شاخص به 12 شاخص رسیدیم.
گویا بحث شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی یکبار در سال 1394 هم در دستور شورای توسعه قرار گرفت و اکنون بار دوم است که مطرح میشود؟
کاملاً درست است، ما یک بار نتیجه پژوهش‌ها و کارهای کارشناسی انجام شده که خلاصه‌ای از آن را گفتم، را در قالب پیشنویس شاخصهای توسعه فرهنگ قرآنی در صحن شورا ارائه کردیم که با برخی ملاحظات مقرر شد تا مجدداً بعد از تصویب اسناد راهبردی سه‌گانه ذیل منشور توسعه در شورا طرح شود که این خود حدود سه سال به طول کشید و در جلسه اخیر شورا پیشنویس نهایی طرح و کلیات آن به تصویب رسد.
در حال حاضر شاخصهای دوازدهگانهای که اشاره کردید کدامند؟
قبل از اینکه شاخص ها را اعلام کنم بیان دو نکته لازم است؛ نخست اینکه فروتنانه بگویم این شاخصها هنوز جای تدقیق و تصحیح دارد و نکته دوم اینکه از همین‌جا از ظرفیت این خبرگزاری بهره میگیرم و از عموم صاحبنظران که دغدغه اتقان کار را دارند دعوت می کنم تا ما را از نظرات اصلاحیشان بهرهمند سازند.
اما این شاخصهای دوازدهگانه اینها هستند:
سرانه زمان تلاوت قرآن روزانه/ سرانه زمان تدبر قرآن روزانه/ سرانه حفظ قرآن/ نسبت افراد توانمند در سواد پایه قرآنی یعنی روخوانی و درک معنای قرآن و در سواد عمومی قرآنی یعنی تدبر، حفظ و استفاده از قرآن در جمعیت بالای دوازده سال و بالای پانزده سال کشور/ سرانه زمان استفاده روزانه از رسانه‌های نوین دیجیتال قرآنی/ نسبت افراد معتقد به ضرورت و امکان استفاده مستقیم از قرآن در تدبیر زندگی فردی و جمعی به جمعیت بالای پانزده سال کشور/ میزان نظریه‌پردازی علمی قرآن‌بنیان/ نسبت اعتبارات قرآنی تخصیص‌یافته به کل اعتبارات تخصیص‌یافته کشور/ میانگین بهره‌وری فعالیت قرآنی دستگاه‌ها و نهادهای دولتی، عمومی و مردمی/ میزان رشد اقبال جهانی به فعالیت قرآنی جمهوری اسلامی ایران/ میزان رشد فضائل قرآنی و مکارم اخلاقی.
البته برای هر کدام از این شاخصها واحد و فرمول محاسبه و نحوه سنجش نیز پیشنهاد شده است.
منتها باید توجه داشت که هدف از طراحی شاخص ایجاد امکان سنجش میزان دستیابی به اهداف است نه رفع همه موانع یا تعیین اهداف. لذا شاخصهای فعلی با توجه به کارکردهای غایی نظام توسعه فرهنگ قرآنی یعنی تقویت ایمان به قرآن و عترت، تعمیق معرفت و تعمیم فهم قرآن، تقویت و گسترش انس با قرآن و ارتقای التزام عملی به قرآن در ابعاد فردی و اجتماعی، تنظیم شده است.
از سوی دیگر با توجه به هزینه‌بر بودن فرایند سنجش شاخصها به اهمِّ شاخصها اکتفا شده و شاخصهای مستقیم و غیرمستقیم و جایگزین با توجه به نتایج مطالعات و پژوهش‌ها و با تلاش برای پایبندی به اصول علمی از غربال بیش از هفتصد شاخص انتخاب شده است.
شاخصهای فعلی از چه روشی به دست آمدهاند؟
در این مجال شاید نتوانیم تفصیل روش‌شناسی تدوین این شاخصها را عرض کنم ولی به اجمال اینکه در علوم اجتماعی، سیاستگذاری عمومی و همچنین در مباحث ارزیابی سازمانی و ارزیابی فردی، مبحث شاخصسازی، سطوح، مفاهیم، روشها و ابزارهای آن مورد توجه قرار گرفته است
و روش‌های متعددی برای شاخصسازی وجود دارد. در تدوین و گزینش این شاخصهای ملی با روش فراترکیب از شیوه مدلسازي عملكرد، روش الگوبرداری، الگوی تبدیل مفهوم به شاخص کیوی-کامپنهود، روش OECD و GQM همچنین سیستم‌های جاذب اطلاعات و استفاده از نظر خبرگان استفاده شد و همچنین شاخص های موجود در حوزه فرهنگ و علم و فناوری نیز مورد مطالعه ما قرار گرفت.
از جمله ویژگی‌های شاخص مطلوب، علمي بودن، بيان واقعيتها، عدم نياز به تحليل، و اعتبار و روايي است. همچنین برای طراحی شاخص، روش‌هایی مانند مفهوم‌یابی، تعیین روابط علّی معلولی، الگویابی و کارت امتیازی متوازن نیز به کار گرفته میشود.
به نظر شما آیا این شاخصها کامل هستند؟
از ابن عماد کاتب منقول است که هیچ متن بشری نیست که پس از نگارش کاتب آن نگوید اگر این را پاک میکردم و یا آن را میافزودم بهتر بود. لذا با همه وسواس و دقتی که مجموعه‌ای از دانشمندان و صاحبنظران در تدوین این شاخص ها داشتند هنوز ما در ابتدای راه پر نشیب و فراز تدوین علمی شاخص نگاری آنهم در حوزه امور قرآنی هستیم.
شاخصسازی نوعی مدلسازی است و در مدلسازی، آگاهانه بخشی از واقعیت کنار گذاشته می شود. اگر شاخصهای فعلی درصد مطلوبی از واقعیت را منعکس کنند مکفی است. لذا ادعای جامعیت در خصوص شاخصهای انتخابی وجود ندارد و این کار به عنوان نقطه عزیمت ماست با این تأکید که تا حدِّ وسع در اتقان آن کوشش کردیم و به هر روی شاخصهای فعلی منتخب تعداد زیادی از شاخصهاست که با توجه به محدودیت‌ها با نظر و سلیقه تعداد قابل قبولی از خبرگان صاحبنظر اعتبارسنجی شده است.
مدل مفهومی نهایی شاخصهای ملی توسعه فرهنگ قرآنی را توضیح دهید.
تا کنون مدل پذیرفته‌شدهای براي اندازه‌گيري میزان توسعه فرهنگ قرآنی جامعه طراحی نشده است. لکن با استفاده از مدل کارکردی نظام توسعه فرهنگ قرآنی، نگاشت توصیفی نظام پژوهش‌های قرآنی، نگاشت توصیفی نظام آموزش عالی قرآنی و با طراحی نگاشت توصیفی نظام آموزش عمومی قرآن و نگاشت توصیفی نظام تبلیغ و ترویج قرآن در چارچوب شیوه روش‌های تحقیق علوم اجتماعی مانند الگوی تبدیل مفهوم به شاخص کیوی-کامپنهود، مدل مفهومی خود را در دو سطح محورها و اهداف بر پایه مفهوم توسعه فرهنگ قرآنی تنظیم شد که در اسناد پشتیبان موجود است.
در خصوص تعداد شاخصها، به نظر شما آیا 12 شاخص برای ارزیابی وضعیت قرآنی یک کشور کم نیست؟
اگر بتوان چیزی را با یک شاخص سنجید، تعیین دو شاخص اشتباه است. از طرفی ارزیابی فرایندی هم پیچیده و هم هزینه‌بر است. لذا تعداد شاخصها بایستی تا حد امکان کمتر باشد. در شاخص توسعه انسانی که هر سال بانک جهانی و سازمان ملل آن را منتشر می‌کنند تعداد سنجههایی که استفاده شده کمتر از پنج مورد است مانند متوسط زندگی سالم و طولانی، درآمد سرانه و دسترسی به دانش.
در جلسات بررسی شاخصها در شورا چه مطالبی مطرح شد؟
در جلسه 27 شورا در سال 94 پیشنهاد شد شاخصها پس از تصویب اسناد راهبردی اجرای منشور به صحن شورا ارائه شود. لذا اکنون که این اسناد تصویب‌شده و در حال اجرایی‌سازی است موضوع در دستور جلسه 46 شورا قرار گرفت و کلیات آن تصویب و مقرر شد ظرف مدت کوتاهی با فراخوان لازم، جزئیات غنابخشی و تکمیل شود.
در پایان اگر نکته تکمیلی دارید بفرمایید.
فکر کنم که طولانی و ملال انگیز صحبت کردم ولی باید در نظر بگیریم که برای تدوین این شاخصها مجموعه ای از شخصیت‌های مبرز علمی و مدیریتی و گروهی ازکارشناسان نقش داشتند که در کتابچه‌ای که در جلسه شورا ارائه کردیم، نامشان را آوردیم و حقشناسی نمودیم.
در پایان باید تأکید کنم که بایستی به شاخصسازی به عنوان امری تدریجی نگریست که با یادگیری همراه است. شاخصهایی که هماکنون در دنیا جاافتاده و پذیرفتهشده است در ابتدا به صورت ساده و محدود عرضه شده و بعداً تکمیل شدهاند.
بنابراین هیچ شاخصی کامل نیست و برای رسیدن به شاخصهای کاملتر نیاز به شروع عملیات سنجش است تا پس از طی زمان و گرفتن بازخورد شاخصها اصلاح شود. لذا در این مرحله، در عین تلاش برای طراحی شاخصهای کامل، زمینه‌سازی برای ترویج فرهنگ سنجش و ارزیابی در امور قرآنی هدفی جدّی است.
شاخصهای فعلی مقدمه‌ساز دستیابی به سطح علمی و مطلوب شاخص است و برای اصلاح، تکمیل و بهروزرسانی نیازمند اجرای آزمایشی، تحلیل بازخوردها است.
مجدداً هم از بخش‌های مختلف فعال در عرصه قرآنی کشور، مجامع دانشگاهی و حوزوی، مؤسسات علمی و آموزشی کشور، صاحبنظران، پژوهشگران، دانشجویان، طلاب و مدرسان رشته های مختلف به ویژه متخصصان حوزه مدیریت و سیاستگذاری که همگی الحمدلله از دوستداران قرآن هستند میخواهیم با تأمل و بررسی کارشناسی موجبات غنابخشی به این شاخصها را فراهم کرده و شورا و کمیسیونها را در این موضوع یاری رسانند.
همچنین ما آمادگی داریم که کتابچه مستندات پشتیبان این فعالیت را در اختیار خبرگزاریها بگذاریم تا با با انتشار آن امکان دستیابی به سوابق و جزئیات برای علاقمندان فراهم بشود.
متن این اسناد را اینجا دریافت کنید.
