حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه‌ علمیه‌ قم، ضمن تبیین عناصر و کارکِردهای گوناگون حوزه به بیان الزامات تحقق یک «حوزه پیشرو و سرآمد» که نوآور، بالنده، به‌روز، پاسخگوی مسائل نوپدید، مهذّب، دارای روحیه پیشرفت و مجاهدت و هویت انقلابی و همچنین مستعد برای طراحی نظامات اداره جامعه است، پرداخته و تأکید کردند: مهمترین وظیفه حوزه «بلاغ مبین» است که از برترین مصادیق آن ترسیم خطوط اصلی و فرعی تمدّن نوین اسلامی و تبیین و ترویج و فرهنگ‌سازی آن در جامعه است.
حجت الاسلام محمدمهدی ایمانی‌پور رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی درباره نقش آفرینی حوزه های علمیه در خلق و تثبیت تمدن نوین اسلامی گفت: حوزه علمیه، بستر، خاستگاه و مصدری جهت تربیت و رشد علمایی تاثیرگذار، نهضت ساز و مبارز در طول تاریخ معاصر بوده که هر یک از آنها ملجاء و پناه یک ملت محسوب می شدند و حضرت امام خمینی(ره) یکی از پرورش یافتگان حوزه های علمیه بودند؛ بزرگمردی که کارکرد حوزه را به معنای واقعی درک نموده و این درک عمیق را به مخاطبان حوزوی و غیرحوزوی خود نیز منتقل ساختند.
ضرورت درک ماهوی از حوزه های علمیه و کارکردهای آن
ایمانی‌پور با گرامی داشت خدمات شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه علمیه قم افزود: فقه شیعه، ذاتا پویاست و اصل اجتهاد بر اساس شرایط و خصائص مکانی و زمانی، این پویایی را دوچندان می سازد اما در نگاه مُضیق به حوزه، مجتهدین صرفا می بایست در احکام فردی غور نمایند. اگر حوزه های علمیه وارد مرحله ارائه راهکار در خصوص معضلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شوند از ماهیت خود فاصله گرفته اند.
وی افزود: بنابراین، نخستین گام در راستای درک فرمایشات رهبر معظم انقلاب، اصلاح درک ماهوی ما از حوزه های علمیه و کارکردهای آن است. ما از کانون و نقطه ثقلی سخن می گوییم که می تواند پاسخگوی معضلات جهانی بوده و راهکار ارائه نماید. حوزه های علمیه نمی توانند منفعل باشند. زیرا فقه پویای شیعه اساسا سنخیتی با انفعال و تحجر ندارد.
حوزه علمیه امت‌ساز است
ایمانی پور درباره نقش حوزه در تدوین نظام های جامعه گفت: زمانی که جایگاه والا و مسئولیت حوزه های علمیه در حیات فردی، اجتماعی و فکری انسان ها درک شود، به وضوح متوجه می شویم که کارکرد حوزه علمیه را نمی توان محصور و محدود در امور حسبیه و شخصیه کرد. تدوین نظامات جامعه به مراتب فراتر از امور شخصیه بوده و اهداف میانی و غایی و مسیر حرکت یک جامعه به سوی آن اهداف را ترسیم می کند.
وی اضافه کرد: حوزه های علمیه، بالنده و زنده هستند. هزاران عالم در این مجموعه عظیم وجود دارند که از یک سو نسبت به مقتضیات زمان و مکان و نیازهای جامعه اشراف داشته و از سوی دیگر، به مسیر تامین آنها آگاه هستند. انتشار هزاران مقاله تخصصی و علمی -پژوهشی از سوی علمای حوزه علمیه قم و دیگر حوزه های علمیه، نشان دهنده تسلط آنها بر مبانی و مصادیق نیازهای جامعه دینی و متعاقبا، قدرت آنها در تدوین منظومه و نقشه راهی جهت رسیدن به این نیازهاست.
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی افزود: ما از ظرفیتی عظیم سخن می گوییم که امت ساز است. مراکز آموزش علوم نقلی و عقلی تنها در صورتی کاربرد واقعی خود را پیدا می کنند که در چارچوب امت سازی و با نگاه به آینده بر مبنای آینده نگاری و آینده پژوهی وارد عرصه علم آموزی شوند. از سوی دیگر، نباید فراموش کنیم که ما در عصر ارتباطات قرار داریم. انحصار حوزه های علمیه در مرزهای فکری و جغرافیایی محدود، در عصر کنونی اساسا امکانپذیر نیست.
رئیس دستگاه دیپلماسی فرهنگی کشور افزود: پس از سال های پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، شاهد تربیت هزاران طلبه از کشورهای گوناگون در داخل و خارج از کشور بوده ایم. این طلاب، هر یک به مثابه ظرفیت های عظیمی هستند که پیام پویایی حوزه های علمیه و نگاه امت ساز آن را می توانند به جای جای دنیا منتقل سازند.
میوه شیرین وحدت اسلامی
ایمانی پور درباره نحوه تجلی پیداکردن امت سازی در حوزه علمیه گفت: امت واحده برگرفته از وحدت عملی جامعه اسلامی است. ما در تعالیم و آموزه های دینی خود که دارای اطلاق است، بارها با کلمه وحدت مواجه می شویم. قرآن و سنت هر دو بارها بر این مقوله تاکید کرده اند. اجماع علمای مسلمان نیز به تقریب و هم افزایی مذاهب تاکید دارد. عقل نیز وحدت را نه تنها تکریم، بلکه آن را به مثابه شرط لازم جهت بقای یک جامعه یا منظومه انسانی و دینی در نظر می گیرد.
وی افزود: تقریب اسلامی، خمیرمایه شکل گیری امت واحده اسلامی است. امت واحده اسلامی، خروجی وحدت نظری و عملی مسلمانان در مواجهه با دشمنان مشترک از یک سو و منافع مشترک از سوی دیگر است. واژه امت در قرآن به معنای همسانی در دین، آیین، رفتار و زمان و مکان به کار رفته است. این واژه در قرآن کریم ۶۵ بار ذکر شده است که ۵۲ بار به صورت مفرد و ۱۳ بار به صورت جمع آمده است.
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی افزود: این شکل گیری امت واحده، یک هدف است نه مطلوبیت! به عبارت بهتر، اگر وحدت اسلامی منجر به شکل گیری امت واحده اسلامی نشود، کارویژه خود را از دست داده است. وحدت اسلامی، مقوله ای گریزناپذیر و امت واحده اسلامی میوه شیرین آن است. نباید تصور کرد وحدت اسلامی به خودی خود منتج به شکل گیری امت واحده اسلامی می شود.
وی تاکید کرد: امت سازی، مبتنی بر ویژگی ها و اصول خاصی است که اگر مسلمانان به آنها پایبند باشند به امت واحده دست می‌یابند. اولین ویژگی امت قرآنی اعتقاد به خداوند متعال است و این اصل مهم می بایست در همه زمینه های اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.
این پژوهشگر مذهبی افزود: پیروی واقعی و جمعی از تعالیم پیامبر اعظم (ص) ویژگی دوم است. امت واحده همواره از پیامبر اکرم و سیره ایشان پیروی می کنند. سیره نبوی، هم حکم مبنا و هم حکم تضمین کننده حیات امت واحده اسلامی را دارد. سومین ویژگی نیز، محوریت قرار دادن قرآن کریم است. قرآن باید در تمام ابعاد زندگی مسلمانان پیاده سازی شود.
رئیس دستگاه دیپلماسی فرهنگی کشور افزود: در این میان، عامل مهم دیگری تحت عنوان اخوت دینی نیز موضوعیت دارد. امت واحده در ابعاد زیربنایی چه تئوریک (نظری) و چه بنیادین بر اساس یکتاپرستی، پیروی از سیره نبوی و قرآن‌محوری شکل می گیرد اما آنچه در نهایت آن را عینیت تام می بخشد، تبلور روح برادری در ابعاد فردی و اجتماعی حیات مسلمانان است.
نقش کلیدی جهاد تبیین در گفتمان سازی امت واحده اسلامی
ایمانی پور گفت: این چهار عامل و ویژگی باید در کنار یکدیگر قرار گیرند تا ما از وحدت اسلامی به امت واحده اسلامی برسیم اما در اینجا نکته مهم دیگری مطرح است و آن این که راهکارهای چینش این چهار ویژگی و مولفه و اتصال آنها به یکدیگر در مسیر شکل گیری منظومه امت واحده اسلامی کدامند که نخستین راهکار را در این خصوص جهاد تبیین می دانیم.
وی افزود: جهاد تبیین نقش کلیدی در گفتمان سازی در امت واحده اسلامی دارد. این تبیین باید در دو سطح صورت گیرد؛ یکی در میان مخاطبان خاص و دیگری در قبال مخاطبان عام. مخاطبان خاص شامل دانشمندان و چهره های تاثیرگذار و جریان ساز در جهان اسلام است که برخی از این چهره ها نسبت به وجود وحدت اسلامی و ارزش ذاتی آن آگاهند اما اهمیت تبدیل این وحدت اسلامی به امت واحده اسلامی را درک نکرده اند. وجوب شکل گیری امت واحده اسلامی، باید برای این مخاطبان خاص و متعاقبا کلیه مسلمانان تبیین شود.
جایگاه دیپلماسی قرآنی در شکل گیری امت واحد اسلامی
ایمانی پور ادامه داد: تبیین یک مقوله نخبگانی است و دو خصلت دغدغه مندی و گفتمان سازی در آن مستتر است. در کنار اصل جهاد تبیین، ما باید بر روی مقوله دیگری تحت عنوان دیپلماسی قرآنی تکیه کنیم. قرآن‌محوری یکی از بایسته های شکل گیری امت واحد اسلامی است. قرآن کریم، نقطه پیوند تعداد بی‌شمار مسلمانان در سرتاسر دنیاست.
وی با طرح این سوال که «آیا نمی توان از این ظرفیت الهی و بی همتا در مسیر ایجاد ساختاری بر مبنای نقش آفرینی قرآن در خلق فرصت های مشترک اسلامی و دفع تهدیدات مشترک علیه جهان اسلام استفاده کرد؟» اظهار داشت: دیپلماسی بر مبنای سنجش فرصت ها، احصاء تهدیدات و نسبت سنجی میان این دو بنا نهاده می شود.
این استاد حوزه افزود: قرآن کریم در هر سه مقوله برای مسلمانان دارای سخن، راهکار و چشم انداز است. اخیرا پیشنهادی را در خصوص شکل گیری مجلس قرآنی جهان اسلام ارائه کردیم که می تواند تسهیل کننده روابط و تجربیات برای همکاری میان مسلمان باشد. ایجاد شبکه ای برای تقویت دیپلماسی دینی مسلمانان در سطح موثر، از جمله اهداف شکل گیری چنین مجلسی است. پس ما در مسیر ایجاد امت واحده اسلامی، از یک سو باید وجوب آن و از سوی دیگر، مبانی و بایسته های شکل گیری و در نهایت ویژگی های این امت واحده را مورد توجه قرار دهیم.
آخرین و کامل ترین هدف مسلمانان در عصر کنونی چیست؟
ایمانی پور با اشاره به پیام رهبر معظم انقلاب به مناسبت صد سالگی بازتاسیس حوزه علمیه قم و تاکید معظم له بر مقوله تمدن سازی نوین اسلامی گفت: در راستای درک اهمیت فرمایشات رهبر معظم انقلاب، باید نسبت میان وحدت اسلامی، امت واحده اسلامی و تمدن نوین اسلامی با یکدیگر مشخص و تبیین شود. اگر بخواهم خلاصه بگویم، وحدت اسلامی خمیرمایه شکل گیری امت واحده اسلامی و تحقق امت واحده اسلامی، پیش شرط شکل گیری تمدن نوین اسلامی است.
وی تاکید کرد: تمدن نوین اسلامی آخرین و کامل ترین هدفی است که مسلمانان در عصرکنونی باید به آن دست یابند. هر اقدام، اندیشه، تفکر و روشی که دارای پیوستی تمدنی در جهان اسلام نباشد، عملا ابتر است. باید برای ساخت تمدن نوین اسلامی به یک شبکه سازی از اندیشمندان جهان اسلام بپردازیم تا بتوانیم محتوای علوم انسانی اسلامی را تولید و به جهان عرضه کنیم. این شبکه سازی، فراتر از تجمیع ظرفیت تبیینی علما و اندیشمندان مسلمان در مرحله قبل یعنی تشکیل امت واحده اسلامی است.
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی افزود: ساخت تمدن نوین اسلامی، پیچیده و در عین حال مستلرم تمرکز بر یک رابطه علی معلولی میان سه مقوله ذکر شده یعنی وحدت اسلامی، امت واحده اسلامی و تمدن نوین اسلامی است. نهضت ترجمه با هدف تولید آثار اندیشمندان مسلمان در عصر کنونی در بطن همین تمدن نوین اسلامی قابلیت اجرایی شدن خواهد یافت. همچنین تدوین علوم انسانی اسلامی، در بطن همین نگاه تمدنی قابلیت اجرا دارد.
وی افزود: متأسفانه، بسیاری از منابع علمی در این حوزه‌ها از غرب نشأت می‌گیرد. ما باید تلاش کنیم تا مبانی علوم انسانی را بر اساس اصول اسلامی بنا کنیم و از وابستگی به منابع غربی فاصله بگیریم. این مهم،صرفا در صورت تبدیل شدن تمدن نوین اسلامی به یک چارچوب مشترک و فرامتن واحد در جهان اسلام صورت می گیرد. در اینجا دوباره تاکید می کنیم که تبلور امت اسلامی شرط لازم شکل گیری تمدن نوین اسلامی است.
خیزش جهانی در حمایت از فلسطین نمادی برای گذار از نظم غربی
ایمانی پور درباره نقش تحولات سال های اخیر جهان اسلام در روند شکل گیری تمدن نوین اسلامی گفت: جهان اسلام خصوصا طی سال های اخیر دوران تلخی را سپری کرده است. نسل کشی مستمر فلسطینیان توسط رژیم اشغالگر قدس و حامیان آمریکایی آن، جنایات تروریست های تکفیری با مدیریت دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی غرب و تل آویو و خلق بحران های مزمن امنیتی، هویتی و فرهنگی در محدوده جغرافیایی غرب و شرق آسیا و شمال آفریقا یعنی مناطق مسلمان نشین، از یک سو عداوت ذاتی دشمنان با دین مبین اسلام و پیروان آخرین و کامل ترین دین آسمانی را عیان ساخته است.
وی افزود: از سوی دیگر، تحولات سال های اخیر، این فرصت را برای مسلمانان در جای جای دنیا ایجاد نمود که در خصوص چیستی، چرایی و چگونگی این روندها و رخدادها به تامل بپردازند. خیزش عمومی و جهانی شکل گرفته در حمایت از ملت فلسطین نه تنها از زمان اشغال این سرزمین بی سابقه بوده، بلکه نمادی از عزم ملت های جهان، خصوصا ملت های مسلمان جهت گذار از نظم غربی است.
این کارشناس دینی ادامه داد: این نظم ادعایی غرب، پس از جنگ جهانی دوم و حول یک دال مرکزی تحت عنوان قدرت سلطه گری شکل گرفت اما اکنون این نظم ادعایی، فروپاشیده و منهدم شده است. در چنین بستری، مسلمانان نسبت به گذار از وضعیت موجود درک مشترکی دارند و تشنه گذار به وضعیت مطلوب هستند.
وی اضافه کرد: ما معتقدیم این وضعیت مطلوب زمانی شکل می گیرد که ما از ظرفیت وحدت اسلامی به ساختار امت واحده اسلامی و از ساختار امت واحده اسلامی به شبکه تمدن اسلامی نوین دست پیدا کنیم. ذهن مسلمانان نسبت به اهمیت این نگاه تمدن ساز در حال حاضر آماده تر از قبل است.
حوزه های علمیه نقشه راه برای رسیدن به تمدن نوین اسلامی
ایمانی پور درباره نقش حوزه های علمیه در شکل گیری این روند گفت: در این زمینه باید به جایابی نقش حوزه های علمیه در این روند اشاره کنیم. حوزه های علمیه بر خلاف القائات هدفمند دشمنان، تمدن گریز نیستند بلکه تمدن ساز هستند. قویا معتقدیم تدوین این منظومه تمدنی از سوی حوزه های علمیه امکانپذیر خواهد بود. حوزه در این معادله، نه یک ناظر است و حتی نه یک عامل تسریع گر. حوزه علمیه در اینجا نقش تدوین گر و ترسیم کننده نقشه راه رسیدن به تمدن نوین اسلامی را بر عهده دارد.
وی افزود: این نقش آفرینی زیربنایی و مبنایی باید در هر دو مرحله گذار دیده شود؛ یکی در گذار از وحدت اسلامی به امت واحده و دیگری گذار به مرحله تکاملی یعنی تمدن نوین اسلامی. در اینجا متوجه اهمیت بیانیه رهبر معظم انقلاب اسلامی و نقش آن در بازتعریف عملکرد حوزه های علمیه بر مبنای گذار به تمدن نوین اسلامی خواهیم شد.