آمایش آموزش عالی موضوعی است که چندین بار مورد تأکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است، آخرین بار هم ماه رمضان امسال در دیدار دانشجویان با ایشان به این موضوع اشاره فرمودند و از وزیر علوم خواستند که مسأله آمایش آموزش عالی را پیگیری کند.
البته طرح آمایش آموزش عالی چند سالی است که از طرف وزارت علوم مطرح شده است، این طرح مصوبه شورایعالی انقلاب فرهنگی را دارد اما هنوز آنطور که باید اجرایی نشده است.
با نگاهی آماری به وضعیت دانشگاه ها و رشد بی رویه آنها به ویژه از سال ۸۰ به بعد می توان درک کرد کرد که چرا مقام معظم رهبری تأکید ویژه‌ای بر روی آمایش صحیح آموزش عالی دارند، سند آمایش آموزش عالی به عنوان چراغ راه آموزش عالی به خصوص برای نظم دهی به فعالیت های دانشگاه های کشور مصوب شده است اما این سند هم هنوز صد در صد کاری از پیش نبرده است.
در این زمینه با حمیدرضا طیبی رئیس سابق جهاد دانشگاهی که در زمان تصویب سند آمایش آموزش عالی عضو شورایعالی انقلاب فرهنگی هم بود، گفت‌وگو کردیم.

* آمایش باید در تمام زمینه‌ها در کشور صورت گیرد
فارس: با توجه به تأکید مقام معظم رهبری بر روی آمایش آموزش عالی و خواسته ایشان از وزیر علوم برای اجرای این طرح، درباره ضرورت آمایش آموزش عالی و نحوه اجرای آن در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور صحبت کنید.
طیبی: آمایش آموزش عالی حتما ضروری است، اما زمانی این آمایش ارزشمندتر است که قبل از آن آمایش سرزمینی برنامه پیشرفت کشور بر اساس سند چشم‌انداز نظام در افق تعیین‌شده و اسناد بخشی آن در زمینه توسعه فرهنگی، توسعه علمی و فناورانه، توسعه اجتماعی و توسعه سیاسی و درنهایت توسعه اقتصادی کشور مشخص شده و دولت بر اساس این اسناد و برای رسیدن از وضعیت موجود به شرایط مطلوب، وضعیت کلان شاخص‌ها را مشخص کند.
* چند مثال برای چرایی ضرورت آمایش آموزش عالی
فارس: در این باره بیشتر توضیح دهید.
طیبی: به عنوان مثال اگر نفت، گاز، پتروشیمی، به عنوان صنایع پیشران محسوب می‌شوند، در تعیین شاخص‌های کلان میزان تولید نفت ما در سال، میزان تبدیل نفت به فرآورده‌های باارزش و برآورد درآمد کشور از حوزه نفت در بازه زمانی سند چشم‌انداز مشخص و سپس بر اساس آمایش سرزمینی نحوه پراکندگی میادین و تاسیسات نفتی موردنیاز مشخص و در برنامه توسعه عمرانی کشور و همچنین برنامه‌های توسعه صنعت نفت بر اساس اهداف چشم‌اندازی میزان تعداد نیروهای انسانی متخصص موردنیاز در حوزه‌های مختلف مشخص می‌شود.
به عنوان مثال دیگر اگر صنعت حمل و نقل ریلی یک صنعت پیشران در حوزه حمل مسافر و بار با توجه به وسعت کشور، میزان جمعیت و همچنین نیازهای کشورهای منطقه و همچنین قابلیت صادراتی ما  در حوزه شهری و بین شهری محسوب می‌شود و هدف ما نیز هم تولید ملی و هم توسعه فناوری پیشرفته ریلی در بحث ناوگان و تجهیزات و زیرساخت است باید مشخص شود در کدام دانشگاه‌ها دانشکده راه‌آهن تأسیس شود تا نیروهای تخصصی لازم در این حوزه تربیت شوند.
همچنین باید مشخص شود کدام دانشگاه‌ها باید در حوزه زیرساخت در دانشکده‌‌های عمران دروس تخصصی لازم را ارائه کنند و در کدام دانشگاه‌ها در حوزه فناوری‌های موردنیاز در حوزه برق و مکانیک هم دروس تخصصی ارائه کنند و هم در زمینه تولید فناوری‌های موردنیاز به صورت مأموریت محور فعالیت کنند و اپراتورهای موردنیاز در کدام دانشگاه‌ها تربیت شوند و نحوه پراکنش دانشگاه‌ها و کارخانجات سازنده ناوگان، ریل و تجهیزات در سطح کشور چگونه باشد.
آزمایش‌های کنترل کیفیت و خطوط تست ناوگان شهری و قطارهای پر سرعت شهری و بین شهری در کدام دانشگاه یا مؤسسات تحقیقاتی باید انجام شوند.
اینها همه مستلزم این است که ابتدا براساس آمایش سرزمینی و برنامه‌های توسعه در افق چشم انداز تعداد شهرهای بزرگ که باید دارای مترو شوند و میزان خطوط پرسرعت بین شهری، خطوط با سرعت متوسط و حومه‌ای ابتدا در کشور تعیین تکلیف شوند.
همین برنامه برای تمام حوزه‌های مختلف مهندسی، پزشکی، کشاورزی، هنر و حوزه‌های تعیین‌شده در سند چشم‌انداز و اسناد بخشی مرتبط مشخص و بر اساس آن در آمایش آموزش عالی کشور، ماموریت هر دانشگاه، موسسه آموزش عالی و حتی موسسات تحقیقاتی و فناورانه و واحدهای آموزشی و مهارتی در سایر وزارتخانه‌ها در تربیت نیروهای تکنسینی موردنیاز مشخص می‌شود.
به عنوان مثال در صنعت نفت وقتی قرار است توسعه میادین نفتی از اکتشاف تا استخراج و بهره‌برداری و عملیات پایین‌دستی در تبدیل نفت به محصولات با ارزش افزوده بسیار بالاتر در داخل انجام شود، می‌توان محاسبه کرد که ما به چه تعداد نیروهای متخصص در حوزه مخازن نفت و روش درست شناسایی استخراج و بهره‌برداری نیاز داریم و کدام دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی باید این نیروها را تربیت کند. با انجام آمایش سرزمینی مشخص می‌شود نزدیکی دانشگاه‌ها به میادین نفتی ضروری است  یا خیر.
همچنین با این کار مشخص می‌شود که کدام دانشگاه‌ها باید نیروی محقق و طراح تربیت کنند و کدام دانشگاه‌ها باید نیروی کارشناس و مهندس فناور، کاربلد یا به قول معروف دست به آچار تربیت کند.
* ارتباط اجرای صحیح نقشه جامع علمی کشور و سند آمایش آموزش عالی
فارس: آیا آمایش آموزش عالی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی برای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر اساس همین اصول تهیه شده است؟
طیبی: متأسفانه باید بگویم خیر.
فارس: چطور؟
طیبی: چون اجرای نقشه جامع علمی با وجود زحمات کشیده‌ شده به‌ویژه در حوزه‌هایی که بدنه اقتصاد کشور را تشکیل می‌دهند عملی نشد و به این مراحل نرسید. یا به عبارت دیگر باید بگویم شرایط برای اجرای سند چشم‌انداز کشور عملا فراهم نشد. سندی که وزارت علوم تهیه کرده، مبتنی بود بر وضعیت فعلی کشور و نه حالت ایده‌آل موردنظر سند چشم‌انداز.
به عنوان مثال در حوزه صنعت از ادارات کل صنایع استان و ادارات مشابه در دیگر وزارتخانه‌ها وضعیت فعلی پیشرفت کشور در حوزه‌های موردنظر را سنجیده بودند و بر اساس آن می‌خواستند آمایش را انجام دهند که همان زمان این روش مورد اعتراض قرار گرفت.
البته این موضوع مربوط به زمانی است که جهاد دانشگاهی و تعدادی از وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دیگر از شورای عالی انقلاب فرهنگی حذف نشده و اینجانب افتخار عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی را داشتم. اینکه آیا در حال حاضر سند اصلاح شده یا به چه میزان اجرا شده، اطلاع ندارم. البته اقدام خوبی در ساماندهی تعداد دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در دست انجام بود که نمی‌دانم به کجا رسید است.
* سطح آموزش عالی در ایران بسیار مناسب است
فارس: از وجود مشکلات در حوزه‌های مختلف صحبت کردید، برویم سراغ این موضوع؛ به نظر شما مهمترین مشکلات حوزه آموزش عالی ما در مورد چه موضوعاتی است؟
طیبی: از نظر من سطح آموزش عالی در ایران بسیار مناسب است، به‌ویژه در دانشگاه‌های دولتی و تعدادی از واحدهای دانشگاه آزاد و برخی مؤسسات غیرانتفاعی‌ و غیردولتی.
با وجود محدودیت شدید در تجهیزات آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها و روزآمد کردن آنها، فارغ‌التحصیلان بسیار کارآمد و توانمندی تربیت می‌کنند که می‌بینیم در بهترین دانشگاه‌ها برای ادامه تحصیل و در شرکت‌های معتبر پذیرش یا استخدام می‌شود لذا مشکل را در جای دیگری باید جست‌وجو کرد.
* مشکل آموزش عالی کشور کجاست؟
فارس: مشکل را در چه حوزه‌ای باید جست‌وجو کنیم؟
طیبی: از نظر من مشکل اینجاست که پیشرفت و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان، مانند چین و هند، مسأله اول کشور ما نیست.
سیاست و دستیابی به اقتدار سیاسی منهای اقتدار اقتصادی به مسأله اول کشور تبدیل شده است و این در صورتی است که هیچ مثالی نداریم که کشوری در درازمدت توانسته باشد بدون داشتن اقتدار اقتصادی دانش‌بنیان به اقتدار سیاسی رسیده باشد.
در توسعه اقتصاد دانش بنیان نیز ما باید در سبد اقتصاد دنیا سهم داشته باشیم که این سهم برای ما ایجاد اقتدار سیاسی در کنار توان دفاعی می‌کند و تحقق این مهم مستلزم رفع تحریم‌ها و ارتباط عزتمندانه با دنیا با اهداف رسیدن به اقتدار اقتصادی دانش‌بنیان است. اگر به این نیاز دست یافتیم هم آمایش سرزمینی و هم آمایش آموزش عالی جایگاه واقعی خود را پیدا می‌کند، سیاست‌گذاری عالی در کشور ما نیاز به ارزیابی واقعی عملکرد خود دارد.