نوروز ۱۴۰۱ مصادف با صدمین سال تأسیس حوزه علمیه خواهد بود؛ در این راستا آیت‌الله محقق داماد در نامه‌ای به کمیسیون ملی یونسکو خواستار ثبت حوزه به عنوان نهادی علمی و آموزشی و فرهنگی در یونسکو شده است؛ خبرگزاری قرآن به مناسبت صدمین سال تأسیس گفت‌وگویی با این استاد حوزه و دانشگاه که نواده آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم انجام داده است که در ادامه از نظر می‌گذرد؛
آیت‌الله مصطفی محقق داماد با اشاره به جریان تأسیس حوزه علمیه قم اظهار کرد: در نوروز سال ۱۳۰۱ با آمدن مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه از اراک به قم، علمای قم از ایشان درخواست کردند که در قم بمانند و حوزه‌ای تأسیس کنند؛ ایشان اهل و عیال خود را به قم نیاورده بود و تنها برای زیارت آمدند؛ طوری که بنده از حاج شیخ مرتضی حائری یزدی، دایی بزرگم شنیدم، ایشان وقتی اصرار علما را دیدند با اینکه معمولاً اهل استخاره با قرآن نبودند، ولی به خاطر اصرار علما، موضوع را به استخاره واگذار کردند که آیه شریفه ۹۳ سوره مبارکه یوسف «اذْهَبُوا بِقَمِيصِي هَذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِي يَأْتِ بَصِيرًا وَ أْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ» آمد؛ وقتی یوسف خودش را به برادرانش معرفی کرد، گفت که پیراهنم را به صورت پدرم بیندازید، چشمانش بینا می‌‌شود و بعد فرمود: «وَأْتُونِي بِأَهْلِكُمْ أَجْمَعِينَ».
نواده آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی بیان کرد: این تعبیر را آیت‌الله حائری یک پیام برای خود گرفت که اهل و عیال را از اراک به قم بیاورد و دیگر به آنجا برنگردد؛ آمدن ایشان به قم همان و آمدن علما و طلاب از اطراف و اکناف کشور به قم هم همان؛ آیت‌الله اراکی، امام خمینی(ره) و آیت‌الله خوانساری به عنوان شاگردان ایشان هم به تبع وی، به قم آمدند. آیت‌الله کمالوند، محقق داماد و معصومی همدانی هم به قم آمدند و بعد از مدت کوتاهی، ۳۰۰ شاگرد در درس ایشان شرکت داشتند و حوزه قم، حوزه گرمی شد؛ مدرسه فیضیه در آن روزها یک طبقه بود و مرحوم آیت‌الله حائری یزدی آن را دو طبقه کرد و شهریه هم برای طلاب معمول شد.
حفظ هویت حوزه در زمان رضاشاه
وی افزود: این حوادث در دوره احمدشاه قاجار رخ داد و رضاشاه در آن دوره سردار سپه بود، سردار سپه تصمیم گرفت احمدشاه را کنار بزند و خودش همه‌کاره کشور البته به نام جمهوری شود؛ البته علما در آن روز با جمهوری موافق نبودند؛ رضاشاه احمدشاه را خلع کرد و خودش شاه شد؛ در این مقطع حوزه علمیه قم با مشکلاتی روبرو شد؛ مشکل اول حرکت تجددطلبی رضاشاه بود که حوزه را مخالف و مانع خود می‌دانست؛ در آن دوره ادارات معارف، ثبت اسناد و ... تشکیل شد و به طلاب گفته شد که بروید در اداره معارف دبیر و معلم بشوید و حقوق‌های خوب و وعده‌های فریبنده داد.
آیت‌الله محقق داماد اضافه کرد: هیچ یک از طلاب حوزه این کار را نپذیرفت فقط یک نفر به ثبت اسناد وارد شد و دیگر کسی به دستگاه قضایی، معارف و ثبت اسناد نرفت؛ طلاب ایستادگی کردند و گفتند که باید کار خودمان را انجام دهیم، لذا رضاخان تصمیم گرفت این سد را از برابر خود بردارد. گفت که اگر کسی می‌خواهد نظام وظیفه نرود باید امتحانات سختی را بدهد و ممتحنینی را هم خودش به قم می‌فرستاد تا از طلاب امتحان بگیرند، او دنبال این بود تا به راحتی به کسی لباس داده نشود؛ طلاب با وجود این سختی‌ها در امتحانات شرکت کرده و عمدتاً قبول شدند.
وی افزود: آیت‌الله شیخ عبدالکریم تلاش کرد تا به هر نحوی هست حوزه را حفظ کند و همین کار هم شد و افراد متخصصی در تفسیر، کلام، تاریخ، فلسفه و عرفان از دل حوزه تربیت شدند و توانستند پایگاهی برای تشیع در ایران باشند؛ مرحوم مؤسس اجازه ندادند تا حوزه آسیب ببیند و حتی با رضاخان مدارا و مماشات کردند؛ در قضیه کشف حجاب بر حوزه بسیار سخت گذشت؛ رضاخان تصمیم گرفت که زنان را بی‌حجاب کند، ولی مرحوم عبدالکریم حائری دیدند که اگر در برابر حکومت وقت قیام کند، حوزه‌ای باقی نمی‌ماند. البته در عین حال خدا کمک کرد و جریان متفقین و اشغال ایران پیش آمد و رضاخان از ایران رفت و پسرش جایگزین شد. او هم قدرتی نداشت که با حوزه مخالفت کند و در دوره مرجعیت آیت‌الله بروجردی تسلیم مرجعیت قم بود.
اوج‌گیری حوزه قم در دوره آیت‌الله بروجردی
محقق داماد تصریح کرد: حوزه قم از روز اول تاکنون فراز و نشیب‌های زیادی داشته است؛ بنده که در سن ۷۵ سالگی هستم ناظر مرجعیت آیت‌الله بروجردی بودم؛ قبل از ایشان آیات سیدصدرالدین صدر و محمدتقی خوانساری و حجت کوه کمری مسئولیت حوزه را داشتند، ولی حوزه ضعیف بود و طلاب مشکلات زیادی داشتند تا اینکه پدر بنده و امام خمینی(ره) از آیت‌الله بروجردی که برای عمل جراحی به تهران آمده بود درخواست کردند تا به قم بیایند و ایشان پذیرفت؛ آیت‌الله بروجردی فکر سیاسی بسیار قوی داشت و مرجعیت وی تقریباً جهانی شد و حتی حوزه نجف با پول ایشان اداره می‌شد؛ حوزه قم در اوج قرار گرفت و شاید بالاترین دوره قدرت حوزه هم همین دوره بوده است.
استاد دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد: در این دوران، اساتید خوب در قم بودند و رشته‌های مختلف تدریس می‌شد و طلاب درس‌خوانی داشتیم، البته بعد از ایشان و به خصوص در اوایل قیام امام و تبعید به ترکیه، حوزه قم وارد رخوت و سکوت شد؛ مأمورین به فیضیه ریختند و طلاب را زدند و فیضیه جو قبرستان به خود گرفته بود و نومیدی زیادی وجود داشت، ولی وقتی امام(ره) بعد از دستگیری اول به قم آمدند، مجدداً امید به حوزه برگشت.
ثبت در یونسکو
رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم با بیان اینکه عظمت قم به جنبه علمی آن است، تصریح کرد: در نوروز ۱۴۰۱ حوزه به صدمین سال تأسیس خود می‌رسد و در این مدت ده‌ها مرجع تقلید تحویل داده است؛ صدها فقیه، مفسر قرآن، متخصص تاریخ اسلام و ادبیات عرب و استاد رشته‌های مختلف الهیات تربیت کرده است. سابقاً این طور بود که استادان و طلاب با کمال مناعت طبع، قناعت و دست‌تنگی، گذران زندگی می‌کردند؛ علاقه به علم الهیات در حوزه سبب شد تا حوزه دوام یابد؛ بنده نامه‌ای به کمیسیون ملی یونسکو نوشتم و از آنها خواهش کردم تا برای سال ۱۴۰۱ و به مناسبت صدمین سال تأسیس حوزه به عنوان یک مرکز علمی، آموزشی و فرهنگی و نه صرفاً مرکز آموزش دینی آن را در یونسکو به ثبت برسانند.
وی افزود: در ایران و در میان مراکز علمی، مرکزی به اندازه حوزه سابقه ندارد و حتی دانشگاه تهران هفت سال بعد از حوزه علمیه ایجاد شد و حوزه قم پرتو و درخشش آن همه جا را فراگرفت لذا پیشنهاد ثبت در یونسکو را دادیم تا جنبه بین‌المللی حوزه هم تقویت شود. البته مراجع و حوزه اقدامات سیاسی و اجتماعی زیادی داشته است ولی ما در بحث ثبت یونسکو به بعد علمی و آموزشی آن توجه داریم، وگرنه انقلاب زاییده حوزه هست و آقای بروجردی و حاج شیخ عبدالکریم هم مواضع سیاسی و اقداماتی داشتند.
حوزه مدرک نداشت
آیت‌الله محقق داماد در پاسخ به این پرسش که حوزه دستاوردهای زیادی داشته است، ولی شاهد آسیب‌هایی هم هستیم، اظهار کرد: در گذشته حوزه، کسی برای گرفتن مدرک به حوزه نمی‌آمد؛ زیرا مدرک در کار نبود و کسانی که دنبال مدرک بودند به دانشگاه رفتند؛ علاقه به دانش وجود داشت و انتخاب استاد، آزاد بود و حضور و غیاب هم برای درس نمی‌شد؛ بعد از نماز صبح برای درس می‌رفتیم و هیچ کسی ما را مجبور به حضور در درس نمی‌کرد، ولی خودمان با اشتیاق می‌رفتیم. اکنون اما فضا تغییر یافته و حوزه خودش مدرک می‌دهد و مباحث دیگر مانند حضور و غیاب هم نظم پیدا کرده است که از جهاتی خوب است و از جهاتی هم خوب نیست.
استاد دانشگاه شهید بهشتی بیان کرد: از طرفی مؤسسات و مراکز اقماری هم در کنار حوزه ایجاد شده و برخی دانشگاه‌ها هم رشته‌های حوزوی را تدریس می‌کنند و از سوی دیگر حوزه خود را متکفل تربیت مسئولانی برای نهادها مانند رئیس قوه قضائیه، اعضای شورای نگهبان و مجلس خبرگان رهبری و خطبای جمعه و جماعت می‌داند؛ الان شش فقیه شورای نگهبان تحصیل‌کرده قم هستند و باید در آینده این فقها آگاهی نسبت به مسائل حقوقی روز هم داشته باشند؛ الان ممکن است ندانند قانون مدنی، قانون تجارت و آئین دادرسی کیفری چیست، ولی در آینده باید کسانی تربیت شوند که این دروس را هم بخوانند.
طلاب به قرآن مسلط شوند
استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: این دروس جدید برای حوزه لازم است، ولی اینکه آیا به دروس سنتی لطمه می‌زند یا خیر باید یک مطالعه دقیق جامعه‌شناسی صورت بگیرد که آیا دانش‌های جدید ضرر می‌زند یا خیر. زیرا مردم از یک طلبه در درجه اول انتظار دارند که به قرآن مسلط باشد، ادبیات عرب و ادبیات فارسی را خوب بداند و بتواند تفسیر بگوید و فقه، احکام، کلام و فلسفه بداند؛ اگر طلبه عمامه بگذارد و بگوید که اینها را نمی‌دانم بلکه من کانت می‌دانم، جوابگوی انتظارات نیست؛ از حوزه قم این انتشار است که ملاصدرا، ابن‌سینا و سهروردی بداند.
رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم تصریح کرد: معتقدم که طلاب ابتدا باید به علوم کهن حوزوی مسلط شوند و بعد سراغ کانت، اسپینوزا و ... بروند. اگر از اول سراغ اینها بروند و از طلبه از قرآن بپرسند برای وجهه حوزه و روحانیت خوب نیست و مردم انتظار ندارند. از افتخارات حوزه قم این است که یک دوره المیزان در این حوزه تألیف شده است؛ تألیفات در فقه، تفاسیر مختلف و مباحث کلامی، تاریخی، اصولی و فلسفی زیادی که نوشته شده، همه افتخار حوزه است. 
نگران تضعیف اخلاق در حوزه هستم
آیت‌الله محقق داماد در پاسخ به این پرسش که به نظر می‌رسد حوزه در بعد اخلاقی رو به ضعف است، تصریح کرد: بنده نوه دختری مرحوم آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی هستم و مدارکی در بیت ما وجود دارد که نشان می‌دهد یکی از دغدغه‌های اصلی مرحوم مؤسس تربیت طلاب متخصص به اخلاق حسنه بوده است؛ تأسیس حوزه قم بعد از به دارکشیده شدن شیخ فضل‌الله بود و این حادثه تلخ باعث پشیمانی بسیاری شد و حوزه هم بدنام شده بود؛ شیخ قصد داشت که طلابی تربیت کند و نمونه برجسته مکتب اسلام، عارف و سالک باشند، در این دوره کسی حتی طلاب را سوار ماشین نمی‌کرد، ولی افرادی در دوره مرحوم مؤسس تربیت شدند که الگوی اخلاق بودند. آیت‌الله صدوقی مظهر اخلاق بود؛ آیت‌الله کمالوند وقتی به خرم‌آباد رفت مظهر تقوا و اخلاق بود. مرحوم خوانساری در تهران نمونه برجسته تربیت شده مکتب اهل بیت(ع) بود و کسی که می‌خواست چهره پیامبر(ص) و ائمه(ع) را ببیند به ایشان نگاه می‌کردند.
آیت‌الله محقق داماد بیان کرد: مرحوم شیخ عباس قمی را به قم دعوت می‌کردند تا برای طلاب سخنرانی کنند و درس اخلاق بگویند، آیت‌الله فاطمی ر قم بود که شب‌های جمعه درس اخلاق ایشان می‌رفتیم و اینها مربی اخلاق بودند؛ امروز بنده که فارغ‌التحصیل حوزه قم هستم و همواره دغدغه آن را دارم نگران این هستم که خدای‌ناکرده اخلاق در حوزه ضعیف شود؛ اخلاق به معنای اجتناب از گناه، دروغ، تهمت و آبروریزی؛ اینکه برخی از سادگی یک طلبه استفاده کرده و پرچمی به دست او بدهند و او علیه دیگری فحش بدهد استخوان بدن بنده می‌لرزد و می‌گویم که خدایا آیا حوزه برای این تأسیس شده بود که طلاب به راحتی از سوی یک خطیب تحریک شوند و چنین کارهایی بکنند.
وی در پایان با اظهار امیدواری نسبت به آینده حوزه علمیه بیان کرد: بنده به آینده حوزه امیدوارم و ان‌شاءالله علم و دین در حوزه باقی خواهد مانده. به نظر بنده حوزه علمیه همان کلمه طیبه‌ای است که در قرآن مجید در آیه ۲۴ ابراهیم(ع) فرمود: «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ» آمده است؛ یا به تعبیر آیه شریفه ۱۷ رعد «أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ كَذَلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ» آنچه از حوزه باقی بماند تقوا، اخلاق و عرفان در کنار علم، فقه، اصول، فلسفه، تفسیر و تاریخ اسلام است و کف‌های روی آب رفتنی هستند.