پژوهش «اخلاق علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران»؛ به‌کوشش علیجعفردهکردی (مجری طرح)، دکتر محسن ناظم بکایی (استاد ناظر) انجام شده که بهوسیله دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1396 منتشر شد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به تأکید ضرورت اخلاقمداری در تولید علم که همیشه مطرح بوده است، این پژوهش اهمیت و ضرورت «اخلاق علم و فناوری» که از یکسو به اخلاق و ازسوی دیگر به علم و فناوری برمیگردد و همچنین، با توجه به طرح مفهوم اخلاق در اکثر مکاتب و نحلههای بشری و غیر بشری، اهمیت و ضرورت آن در علم و فناوری را نیز، لااقل از دو منظر «دروندینی» و «بروندینی» بررسی می‌کند.
همچنین رویکرد این پژوهش، پذیرش نظریه «ضرورت اخلاق در علم و فناوری» است. کارکرد این رویکرد در این تحقیق، در واقع وجود نوعی پارادایم؛ یا به تعبیر محقق، نوعی «چارچوب و فضای علمی حاکم» بر نظریههایی است که با استفاده از منابع معتبر اسلامی تولید خواهد شد.
این فضا که مشروعیت خود را از «قرآن کریم» و «عترت عظیم» دریافت می‌کند، چارچوب مطمئنی است که در فرآیند نظریهپردازی، از بروز و ظهور یک نظریه التقاطی جلوگیری خواهد کرد.
پژوهش حاضر در پی تحقق هدف ذیل نگاشته شده است:
تدوین نظریهها، رویکردها و روشهای نیل به وضعیت مطلوب اخلاق علم و فناوری؛ بهمنظور تحقق آینده مطلوب جمهوری اسلامی ایران در بعد علم و فناوری، هدف اصلی تحقیق است.
همچنین اين تحقيق از نظر روش از نوع کیفی است که با استفاده از دو رویکرد روش «نظریه مبنایی» یا «گراندد تئوری» اجرا شده است. جامعه آماری تحقیق، اشخاص، آثار و منابع معتبر در اختیار برای استخراج و تکمیل گزارههای اصلی مورد نیاز در نظریه مبنایی است.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی: در «سند دانشگاه اسلامی» (مصوبه جلسه 735 مورخ 24/4/1392 شورای عالی انقلاب فرهنگی)، از جمله در فصل اول (ماموریت)، فصل دوم (اصول و مبانی) و راهبردهای ارائه شده در بخشهای مختلف این سند، اهمیت و جایگاه اخلاق اسلامی بارز است و میتوان آنها را بهصورت اختصاصیتری؛ بهخصوص در بعد روش اجرایی، به موضوع اخلاق علم و فناوری نیز تسری و مورد استفاده قرار داد.
بسیاری از نظریههای دینی و غیردینی که تاکنون در خصوص اخلاق علم و فناوری مطرح شده، اولاً ناقص هستند؛ یعنی به علم یا فناوری پرداخته و در هریک از آنها نیز، محدودههای مشخصی، مورد توجه قرارگرفته است؛ ثانیاً، اگرچه نظریههای غیر دینی مطرح شده در این منابع، از نظر انگیزههای اخلاق علم و فناوری، شباهتهایی با نظریههای دینی اسلام دارند، اما با یک نگاه اجمالی نیز روشن است که از نظر مبانی و روش، تفاوتهای قابل توجهی دارند. ضمن اینکه اصولاً تأکید پژوهشهای اصیل اسلامی بر پیشگیری از خطر التقاط، موجب میشود تا حتی با داشتن شباهتهای ظاهری بین نظریههای اخلاق علم و فناوری دینی با غیر دینی اسلام، در استفاده از این نظریهها، احتیاط لازم صورت گرفته و از این امر پرهیز شود.
ضمناً با توجه به اینکه در این تحقیق برای استخراج نظریه اخلاق علم وفناوری، رویکردها، از اسناد بالادستی دینی استفاده شده است، نظریههای مطرح شده در این پژوهش، خودبهخود پوشش داده شده و عملاً مورد استفاده قرار گرفته است.
همچنین دو رویکرد «آیندهنگری» و «ولایتمداری» که از یافته‌های تحقیق
استخراج شد ضمن ارائه تحلیلی از رویکردها، با استفاده از مباحث و یافته‌های دیگر و همچنین با استفاده از مدلهای قیاسی ناشی از قرآن و عترت، تلاش شد تا رویکردهای منسجم، کاملتر و یکپارچهتری ارائه شود.
اما با توجه به غایتاندیشی و رویکرد قرآن کریم و عترت عظیم به آینده مطلوب اسلامی در دنیا و آخرت، روشن است که رویکرد آیندهنگری نیز، یکی از ابعاد رویکرد ولایتمداری است. روایات فراوان درخصوص اهمیت آیندهاندیشی، آیندهنگری و آیندهنگاری نیز نشاندهنده اهمیت این رویکرد و زیرمجموعه ولایت بودن آن است.
همچنین، رویکردهای شناختی، اخلاقی، مدیریتی و سیاسی نیز، ابعاد دیگر رویکرد کلان ولایتمداری هستند.
میتوان گستردهترین، مهمترین و اساسیترین رویکرد اخلاق علم و فناوری را «رویکرد ولایتمداری» دانست و سایر رویکردها، ابعادی از این رویکرد کلان و مراتب آن محسوب میشوند.
همچنین بر اساس یافته‌های تحقیق و مباحث تحلیلی ذکر شده، رویکردهای اخلاق علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران عبارتند از:
- رویکرد آیندهنگری که مفاهیمی مانند غایتاندیشی، آیندهپژوهی و آیندهنگاری که در آن مستتر است.
- رویکرد ولایتمداری که در حکومت اسلامی، مباحث مدیریتی، اخلاقی نیز در ذیل رویکرد ولایتمداری قرار دارند.
برای نیل به هدف رویکرد ولایتمداری؛ که عبارت است از سعادت ابدی انسان، دو بعد ایمانی و عمل مبتنی بر آن، ضرورت دارد.
ایمان به ولایت الهی در پاسخ به «چیستی» ولایت و مباحث معرفتشناختی مربوط به آن است. عمل صالح نیز، در پاسخ به چگونگی ولایتمداری مطرح میشود.
از طرفی، یک نظریه در قالبهای مختلف از جمله قالب مدل بیان میشود. بر این اساس، میتوان گفت، ایمان و عمل صالح، یک مدل برای تبیین و تحقق نظریه ولایتمداری است.
بهطورخلاصه، میتوان گفت «چگونگی اخلاق علم و فناوری» مبتنی بر اسلام در «بعد فرآیندی» آن، تشخیص و عمل مبتنی بر مفاهیم ابعاد ایجابی اخلاق (فضائل اخلاقی اسلام) و پرهیز از عمل به مفاهیم ابعاد سلبی (رذائل اخلاقی) آن در علم و فناوری، با تلاش جهادی؛ که خود فضیلت اخلاقی برجستهای است.
لذا مشخص شد هرچیزی (تفکر، علم، اقدام) زمانیکه حسب شاخصهای اخلاق علم و فناوری با ارزشهای ایجابی اخلاقی اسلام عجین شود، تولید علوم و فناوریهای الهی خواهد کرد و در صورت عجین شدن با ارزشهای سلبی آن، علم و فناوریهای غیر الهی تولید خواهد کرد.
لذا پس از جمع‌بندی یافته‌های تحقیق مشخص شد؛ هر علمی، اولاً منتظم و منظم است.
ثانیاً، فرآیند شکلگیری آن در ذهن؛ سپس انتقال آن به عین (نوشتار، گفتار، رفتار) نیز نیاز به کنش و واکنشهای درونی، بیرونی یا هردو دارد.
در ادامه هم راهبرد عمل صالح که در همه ابعاد و عرصههای زندگی انسان کاربرد اساسی و تعیینکنندهای برای نیل به اهداف اخلاق علم و فناوری دارد نیز بخشهایی که بهطورخاص این راهبرد در آنها کارکرد دارد بهشرح ذیل نگاشته شده است:
همچنین این پژوهش می‌افزاید: راهکارهای کلان اجرایی کردن راهبرد عمل صالح در بخش استفاده از تهدیدها و فرصتهای جهانی لازم است
در تدوین سیاستها، موارد زیر نیز گنجانده شود:
- مطالعه و ظرفیتشناسی فرصت تکثرگرایی جهانی برای طرح مبانی اسلامی اخلاق علم و فناوری،
- مطالعه و ظرفیتشناسی فرصت قوانین بین‌المللی برای طرح مبانی و ترویج اخلاق علم و فناوری،
- مطالعه و ظرفیتشناسی قاعده و فرصت «انصاف» در بسیاری از گروههای انسانی برای ترویج اخلاق علم و فناوری،
- مطالعه و ظرفیتشناسی فناوریهای نوین و پیشرفته برای برای ترویج اخلاق علم و فناوری،
- مطالعه و ظرفیتشناسی فرصت مشترکات ادیان برای ترویج اخلاق علم و فناوری.
این پژوهش همچنین موارد ذیل را نیز به‌عنوان
«پيشنهاد تحقیق اخلاق علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران» بهترتیب و بهشرح زیر ارائه کرده است:
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید:
