اجرای نقشه جامع علمی کشور، مستلزم بهره‌برداری بهینه از مجموعه منابع دانشگاهها برای حرکت از وضع موجود به جایگاه علمی متصور در نقشه جامع علمی کشور است. از این رو دانشگاه باید تمامیت توان خود را به سمت تحقق اهداف، راهبردها و اولویت‌های نقشه جامع علمی سوق داده، تا وضعیت مطلوب علم و فناوری در افق 1404 محقق شود.
در همین رابطه مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه بررسی اقدامات و برنامه‌های دانشگاه‌های مختلف کشور در رابطه با نقشه جامع علمی کشور، طی نامه‌ای از دکتر محمود فتوحی، رئیس دانشگاه صنعتی شریف درخواست کرد که ظرفیت‌ها، اقدامات و برنامه‌های بلندمدت این دانشگاه برای ایفای نقش در روند اجرایی‌سازی آن نقشه، تشریح شود. در ادامه پاسخ‌های رئیس دانشگاه صنعتی شریف در این رابطه از نظر شما می‌گذرد.
دانشگاه صنعتی شریف دارای چه ظرفیت‌ها و همچنین توانمندی‌های خاص برای پرداختن به اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور و تحقق اهداف آن است؟
نقشه جامع علمی کشور برای جامه عمل پوشاندن به اقتصاد دانش‌بنیان توسط شورای انقلاب فرهنگی تدوین تصویب و ابلاغ شده است. در اقتصاد دانش‌بنیان، دانشگاهها و محققین و نخبگان دانشگاهی از طریق پیشبرد مرزهای دانش، تلاش برای تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی و خلق ثروت از دانایی (Knowledge) و نیز آگاهی دادن به جامعه در مورد روندها و تحولات فناوری، نقش محوری ایفا می‌کنند.
دانشگاه صنعتی شریف با جذب بهترین استعدادهای کشور از ظرفیت و توان بسیار بالایی برای تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور برخوردار است. دانشجویان زیر نظر استادانی تربیت میشوند که از بهترین‌های ایران و جهان هستند. در چنین شرایطی است که دانشگاه در مرزهای دانش حرکت می‌کند و دانش‌آموختگان آن در رده دانش‌آموختگان دانشگاه‌های تراز اول جهان هستند.
در دانشگاه صنعتی شریف شعار "علم برای علم" جایگاهی ندارد و مدیران، مسئولین و اعضا هیئت علمی آن همواره در تلاش برای به کارگیری دانش کسب شده در جهت حل مسائل اساسی کشور بوده‌اند. به همین دلیل است که دانشگاه صنعتی شریف بیشترین حجم قرارداد ارتباط با صنعت را در میان دانشگاه‌های ایران دارد.
تاکنون چه اقداماتی در راستای اهداف و اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور و اجرایی‌سازی آنها در دانشگاه صنعتی شریف انجام شده است؟
دانشگاه صنعتی شریف به صورت مستمر برنامه راهبردی خود را مورد بازنگری قرار داده و در هر دوره از تطابق آن با اسناد بالادستی مرتبط اطمینان حاصل می‌شود. یکی از اسناد بالادستی که در آخرین بازنگری برنامه راهبردی دانشگاه مورد توجه ویژه قرار گرفته است، نقشه جامع علمی کشور است.
مأموریت و چشم‌انداز دانشگاه به گونه‌ای تدوین شده‌اند که دانشگاه بتواند نقش مؤثری در تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور ایفا کند. در بخشی از مأموریت دانشگاه آمده است:
«توسعه و به کارگیری علوم، دانش‌ها و فناوری‌های نوین با اولویت در تأمین نیازهای اساسی کشور یکی از مأموریت‌های اصلی دانشگاه صنعتی شریف به شمار می‌رود».
همچنین در چشم‌اندازی که برای یک افق 10 ساله تنظیم شده است، بر "پیشگامی، الگوسازی و مرجع بودن دانشگاه و نیز برخورداری از اعتبار علمی بین‌المللی" تأکید شده است؛ به نحوی که "فعالیت‌های آن موجب ارتقای موقعیت علمی و افتخار کشور در سطح منطقه و جهان" باشد.
با توجه به اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور، دانشگاه صنعتی شریف حوزه‌های تمرکز تحقیقاتی خود را تعیین کرده و از طرح‌های پژوهش و قراردادهای ارتباط با صنعتی که با اولویت‌های پژوهشی دانشگاه مرتبط هستند، به طور ویژه حمایت می‌کند.
برنامه‌های آینده شما چیست و آیا پیش‌بینی‌های بلندمدتی در خصوص اهداف و وظایف این دانشگاه در راستای نقشه جامع علمی کشور صورت گرفته است؟
همان طور که اشاره شد دانشگاه صنعتی شریف در برنامه‌های راهبردی خود سرآمدی در آموزش، پژوهش و اثربخشی اجتماعی را هدف قرار داده است. برای تحقق این اهداف، بعضی از شاخه‌های علمی را هم‌راستا با نقشه جامع علمی کشور و نیز متناسب با توانمندی‌ها و ظرفیت‌های موجود خود، به عنوان اولویت و نقطه تمرکز تعیین کرده است.
انسجام بخشیدن به چرخه آموزش، پژوهش، تولید دانش و تجاری‌سازی یکی از برنامههایی است که دانشگاه صنعتی شریف با جدیت دنبال می‌کند. از جمله اقداماتی که در این زمینه در حال انجام است، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ارتقای سطح هم‌افزایی میان دانشکده‌ها و پژوهشکده‌ها
هدفمند کردن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های ارشد و دکتری در جهت حل مسائل اساسی کشور
فراهم کردن بستر لازم برای تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی در قالب ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان و یا فروش دانش فنی و واگذاری حق بهره‌برداری
توجه ویژه به موضوع مالکیت فکری و حفاظت از آن
مدیریت بهینه منابع و تخصیص بخشی از درآمدهای حاصل از تجاری‌سازی دانش برای خلق دانش، حمایت از ایده‌های نو و توسعه علوم جدید
به طور مشخص در ارتباط با راهبردهای کلان نقشه جامع علمی کشور، دانشگاه صنعتی شریف چه اقداماتی انجام داده است و یا چه برنامههایی دارد؟
همانطور که اشاره شد، دانشگاه صنعتی شریف برنامه راهبردی خود را هم‌راستا با اسناد بالادستی تنظیم و تدوین کرده است. بنابراین کلیه اهدافی که در برنامه راهبردی دانشگاه پیش‌بینی شده است، به نحوی اسناد بالادستی را پشتیبانی می‌کند. به طور مشخص در رابطه با راهبردهای سند نقشه جامع علمی کشور اهداف و برنامه‌های زیر را دنبال می‌کنیم.
راهبردكلان ٣ : جهت دادن چرخه علم و فناوري و نوآوری به ايفاي نقشی مؤثرتر در اقتصاد
راهبردكلان 12 : جهت‌دهي به چرخه علم و فناوري و نوآوری براي ایفای نقش مؤثرتر حوزه فني و مهندسي
افزایش ثروت‌آفرینی از طریق تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی؛
بهبود فرآیندها و ساز و کارهای ثبت اختراعات و حفاظت از مالکیت فکری؛
کسب رتبه اول در تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان زایشی[1] برآمده از تحقیقات دانشگاهی در میان دانشگاه‌های کشور؛
ارائه مفیدترین راه‌حل‌های علمی و مهندسی در رفع مسائل و معضلات اساسی کشور؛
افزایش مشارکت اعضای هیئت علمی در اجرای طرح‌هایی با ابعاد ملی و بین‌المللی؛
برقراری ارتباط مؤثرتر میان پایان‌نامه‌ها و رساله‌های ارشد/دکتری و مسائل کشور.
راهبردكلان ٧ : جهت دهي آموزش، پژوهش، فناوري و نوآوری به سمت حل مشكلات و رفع نیازهاي واقعي و اقتضائات كشور با توجه به آمايش سرزمين و نوآوري در مرزهاي دانش براي تحقق مرجعیت علمی
پیشتازی در ایجاد و توسعه مراکز پژوهشی و توسعه فناوری مورد نیاز کشور، با تمرکز بر پژوهش‌های میان‌رشته‌ای و چندرشته‌ای؛
تولید و توسعه دانش و فناوری جدید و به کارگیری آنها در تأمین نیازهای اساسی کشور؛
ارائه مفیدترین راه‌حل‌های علمی و مهندسی در رفع مسائل و معضلات اساسی کشور؛
افزایش مشارکت اعضای هیئت علمی در اجرای طرح‌هایی با ابعاد ملی و بین‌المللی؛
برقراری ارتباط مؤثرتر میان پایان‌نامه‌ها و رساله‌های ارشد/دکتری و مسائل کشور.
راهبردكلان 8 : تربیت و توانمندسازي سرمایه انساني با تأكيد بـر پرورش انسانهاي متقي و كارآفرين و خودباور و خلاق، نوآور و توانا در توليد علم و فناوري و نوآوری متناسب با ارزشهاي اسلامي و نیازهاي جامعه
ارائه آموزش‌هاي روزآمد و بنیادین در سه حوزه علوم، مهندسی و مدیریت در تراز جهانی و متناسب با نیاز کشور
ارتقای شیوه‌های آموزش (شیوه‌های یاددهی و یادگیری)
توسعه برنامه‌های فرارشته‌ای، چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای و توجه به مباحث توسعه پایدار (مانند آب، انرژی و محیط زیست) در برنامه‌ریزی درسی و ایجاد رشته‌های جدید؛
برقراری ارتباط مؤثرتر میان پایان‌نامه‌ها و رساله‌های ارشد/دکتری و مسائل کشور
افزایش مهارت‌های شغلی و ارتقای سطح خلاقیت، نوآوری، کارآفرینی دانشجویان
ارتقای سطح مهارت‌های اجتماعی دانشجویان
افزایش سطح پایبندی دانشجویان به اصول مذهبی، فرهنگی و اخلاق حرفه‌ای
افزایش سطح تعلق و تعهد دانشجویان به کشور
ارتقای آگاهی دانشجویان نسبت به تاریخ و فرهنگ ملی
افزایش انگیزه، نشاط و مسئولیت‌پذیری در میان دانشجویان
راهبردكلان 9 : تعامل فعال و اثرگذار در حوزه علم و فناوري با كشورهاي دیگر به ویژه كشورهاي منطقه و جهان اسلام
ارتقای سطح روابط با دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی شاخص در منطقه (کشورهای همسایه)، کشورهای جهان اسلام و کشورهای پیشرفته جهان
افزایش حجم پروژه‌های مشترک با دیگر دانشگاهها و مراکز پژوهشی در جهان
افزایش انتشار مقالات، کتب و گزارش‌های علمی و ثبت اختراعات و تولید دیگر محصولات علمی مشترک با استادان و محققان دیگر دانشگاهها و مراکز پژوهشی در جهان
افزایش تعداد دوره‌های آموزشی مشترک با دیگر دانشگاه‌های جهان
افزایش تعداد و ارتقای کیفیت فرصت‌های مطالعاتی و سفرهای علمی استادان و محققان دانشگاه
برای رسیدن به این اهداف چه موانعی را در مسیر احساس می‌کنید و چه پیشنهادی برای تحقق بهتر اهداف بیان شده و به طور کلی اهداف نقشه جامع علمی کشور دارید؟
بزرگترین چالش دانشگاهها در مسیر تعالی و تحقق اهداف والای نظام، عدم استقلال عملیاتی است. حتی دانشگاه‌هایی که به صورت هیئت امنایی اداره میشوند، در پیشبرد اهداف خود با موانع اداری و حقوقی زیادی روبرو هستند. به عنوان مثال بهره‌مندی از منافع حاصل از تجاری‌سازی دانش که شرط بقا و ادامه مسیر تحقیقات است، در دانشگاه‌های دولتی به سختی صورت می‌گیرد. مثال دیگر در ارتباط با استخدام پژوهشگران (خارج از روال اداری استخدام اعضای هیئت علمی و کارکنان) است. دانشگاه برای چابکی در عمل و پاسخگویی به نیاز جامعه در زمان مناسب، باید قادر باشد نیروی انسانی مورد نیاز خود را به صورت قراردادی استخدام کند. بدیهی است حقوق و مزایای این افراد از درآمدهای حاصل از تجاری‌سازی دانش پرداخت می‌شود. بدین ترتیب دانشگاهها می‌توانند تعداد زیادی پژوهشگرموقت (قراردادی) داشته باشند که با تعریف موضوعات و پروژه‌های پژوهشی به استخدام درمی‌آیند و با پایان یافتن پروژه‌ها سازمان را ترک می‌کنند و یا به پروژه‌های دیگر منتقل میشوند. با توجه به تعداد بالای تحصیل‌کردگان جویای کار، این سیاست به حل معضل بیکاری قشر تحصیل کرده نیز کمک خواهد کرد.
چالش دیگر دانشگاهها، محدودیت در برقراری ارتباط با دانشگاهها و مراکز معتبر پژوهشی خارج از کشور است. در طول سالیان گذشته این ارتباطات متأثر از تحریم‌های بین‌المللی به شدت تنزل پیدا کرده است. لازم است که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با کمک دستگاه دیپلماسی، زمینه را برای گسترش تعاملات و همکاری‌های علمی بین‌المللی فراهم کنند. هیچ کشوری در جهان خود را بی‌نیاز از تلاش علمی و دستاوردهای پژوهشی دیگر کشورها نمی‌داند. بهره‌برداری مؤثر از تجارب و یافته‌های بشریت، نیازمند وجود تعامل و ارتباط عزتمندانه با جهان است.
و در انتها چالش دیگری که می‌توان بدان اشاره کرد و به خصوص این چالش برای دانشگاه‌های بزرگ و سطح یک مهمتر است، به روش پذیرش دانشجو در سطوح تحصیلات تکمیلی برمی‌گردد و دانشگاه‌های بزرگ باید در این زمینه آزادی عمل بیشتری داشته باشند. اگر چه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گام‌های مؤثری در این زمینه برداشته است ولی هنوز کافی نیست و باید آزادی عمل بیشتری در این حوزه به دانشگاه‌های بزرگ داده شود و وزارت نظارت دقیق و جامعی روی آن داشته باشد.
به عنوان کلام آخر، آیا نکته دیگری در ارتباط با نقشه جامع علمی کشور و نقش دانشگاهها در تحقق اهداف آن دارید؟
تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور نیازمند مشارکت فعال و علاقه مندانه دانشگاهها است. شورای عالی انقلاب فرهنگی با مشارکت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی باید مسیر مشارکت دانشگاهها را هموار کند. دانشگاهها باید:
زمینه‌های خاصی را به عنوان حوزه‌های تمرکز انتخاب و اعلام کنند. انتخاب این حوزه‌ها می‌تواند مبتنی بر توانمندی‌ها و استعدادهای کسب شده در طول سالیان گذشته و آمایش سرزمین باشد. کشور بدون تمرکز راه به جایی نمی‌برد. ما در دانشگاه صنعتی شریف حوزه‌های تمرکز خود را تعیین و برنامه‌های مشخصی را برای پیشبرد این حوزه‌ها تدوین کرده‌ایم. بخشی از این برنامه‌ها در حال اجرا هستند.
برای حرکت در مسیر تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور تشویق شوند. این تشویق‌ها می‌تواند از نوع حمایت‌های مالی باشد؛ ولی مهمتر از منابع مالی، اعطای بخشی از اختیارات و حذف بعضی از محدودیت‌های قانونی و حقوقی است که مانع رشد و بالندگی دانشگاهها شده‌اند. این مهم می‌تواند برای دانشگاه‌های دارای هیئت امنا و یا حداقل برای چند دانشگاه برتر کشور به طور آزمایشی اجرا و سپس (در صورت موفقیت) به دیگر دانشگاهها تسری یابد.
بتوانند نیروی انسانی نخبه کشور را در فعالیت‌های پژوهشی و توسعه فناوری جذب کرده و از مهاجرت ایشان به خارج از کشور جلوگیری کنند. این کار با ایجاد و توسعه پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی تراز جهانی، تسهیل در فرایند خلق شرکت‌های زایشی (که بخشی از سهام آنها متعلق به دانشگاه باشد) و نیز رفع موانع بهره‌مندی دانشگاهها از منافع تجاری‌سازی دانش و فروش حق لیسانس امکانپذیر است.
