دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بر لزوم حکمرانی پژوهش در حوزه‌ها برای مواجهه با چالش‌های نوظهور دنیای معاصر تأکید کرد.
به گزارش مرکز رسانه و روابط عمومی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در نشستی صمیمانه با جمعی از فضلا، طلاب و اساتید حوزه‌های علمیه در مدرسه علمیه امام صادق(ع) استان البرز به تبیین ضرورت مواجهه فعال و پژوهش‌محور حوزه‌های علمیه با مسائل پیچیده و نوپدید جهان معاصر پرداخت.
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحسین خسروپناه در ابتدای سخنان خود، پس از حمد خداوند متعال و درود بر پیامبر گرامی اسلام (ص) و اهل بیت طاهرینش (ع)، یاد و خاطره شهدا، به‌ویژه امام شهدا و شهدای گرانقدر خدمت و عزیزانی که در حادثه اخیر بندر شهید رجایی به شهادت رسیدند را گرامی داشت و برای شادی ارواح طیبه آنان و استادان فقید، به‌خصوص متفکر شهید علامه مرتضی مطهری که آثار و اندیشه‌هایش همچنان راهگشای پژوهش‌هاست، طلب رحمت و مغفرت کرد.
وی همچنین فرارسیدن دهه کرامت، سالروز ولادت باسعادت حضرت فاطمه معصومه (س)، حضرت امام رضا (ع) و حضرت احمد بن موسی، شاهچراغ (ع) را تبریک گفت و ابراز امیدواری کرد که برکات این ایام نورانی بر جامعه اسلامی، خصوصاً حوزه‌های علمیه، نازل شود.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اهمیت ارتباط و تعامل مستمر با بدنه حوزه‌های علمیه در شهرهای مختلف، به‌ویژه قم، تهران و مشهد، برگزاری این نشست در ایام جشنواره علامه حلّی (ره) را فرصتی مغتنم برای پرداختن به موضوع پژوهش، به‌ویژه از منظر حکمرانی پژوهش، دانست.
شتاب تحولات و ضرورت پاسخگویی به پرسش‌های نوین
وی با تأکید بر سرعت فزاینده تحولات در دنیای امروز اظهار داشت: ما در عصری زندگی می‌کنیم که مسائل، چالش‌ها، تهدیدها، بحران‌ها و پرسش‌های جدید با سرعتی بی‌سابقه در حال شکل‌گیری هستند. این سرعت تحول حتی با پنج یا ده سال گذشته نیز قابل قیاس نیست، چه رسد به نیم قرن یا یک قرن پیش.
وی افزود: پیشرفت‌های چشمگیر در عرصه‌هایی چون انقلاب صنعتی چهارم و پنجم، فناوری‌هایی نظیر هوش مصنوعی، فناوری کوانتومی (شامل سنسورها و بیولوژی کوانتومی)، میکروالکترونیک و علوم شناختی، مولد پرسش‌ها و چالش‌های فراوانی در ابعاد گوناگون زندگی بشر شده‌اند.
استاد خسروپناه به اثر اخیر خود با عنوان حکمرانی حکمی اشاره کرد و گفت: در این اثر که تلاشی برای ارائه نگاهی جامع به مسائل پیش روی حکمرانان است، مسائل و اولویت‌های دنیای معاصر از منابع مختلف گردآوری و دسته‌بندی شده است تا گستردگی و عمق این پرسش‌ها بهتر نمایان شود.
از پرسش فناورانه تا چالش کلامی و فقهی: رسالت حوزه علمیه
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: نکته حائز اهمیت این است که بسیاری از این مسائل، اگرچه ممکن است در ابتدا ماهیتی صرفاً فناورانه یا علمی داشته باشند، اما به سرعت ابعاد دیگری پیدا کرده و پرسش‌های جدی کلامی، الهیاتی، فقهی، اخلاقی و معرفتی را پیش روی ما قرار می‌دهند. اینجاست که نقش و رسالت حوزه‌های علمیه برجسته می‌شود.
وی با ترسیم خطوط تمایز وظایف نهادهای مختلف خاطرنشان کرد: بدیهی است که وظیفه ذاتی حوزه علمیه، ورود به حوزه تولید سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی یا سنسورهای کوانتومی نیست. این امور در حیطه مسئولیت دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و بخش صنعت قرار دارد و البته حاکمیت نیز وظیفه سیاست‌گذاری و راهبری کلان را بر عهده دارد، چنانکه شورای عالی انقلاب فرهنگی سند ملی هوش مصنوعی را تدوین، تصویب و ابلاغ نموده و فعالیت‌ها در این حوزه ذیل آن ساماندهی می‌شود.
استاد خسروپناه ادامه داد: اما وظیفه خطیر حوزه‌های علمیه، تعمق و پژوهش در پیامدها و لوازم این فناوری‌ها و پاسخگویی به پرسش‌ها و شبهات الهیاتی، فلسفی، فقهی و اخلاقی برآمده از آن‌هاست.
نمونه‌هایی از چالش‌های فکری نوین
وی برای روشن‌تر شدن بحث به مثال فناوری کوانتومی اشاره کرد و گفت: فناوری کوانتومی بر مبانی مکانیک کوانتوم استوار است و یکی از اصول بنیادین آن، اصل عدم قطعیت است. این اصل به‌نوبه خود می‌تواند براهین کلاسیک کلامی مانند برهان نظم یا بحث نظام احسن را با چالش‌های نظری جدیدی مواجه سازد. ما دیگر صرفاً با اشکالات امثال هیوم بر برهان نظم که شهید مطهری در زمان خود به بهترین نحو به آن‌ها پاسخ دادند، روبرو نیستیم. امروز با شبهاتی روبرو هستیم که ریشه در نظریات بسیار پیچیده‌تر علمی مانند تئوری‌های نوین تحول (ترانسفورمیسم) دارند که به‌مراتب از نظریه تکامل انواع داروین پیچیده‌تر است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان این بخش تأکید کرد: هر میزان که دانش بشری و فناوری‌ها عمیق‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند، به همان نسبت، شبهات و پرسش‌های الهیاتی، فقهی و اخلاقی ناشی از آن‌ها نیز پیچیدگی بیشتری می‌یابند و این امر، ضرورت پژوهش‌های عمیق‌تر، دقیق‌تر و به‌روزتر را در حوزه‌های علمیه دوچندان می‌سازد.
پاسخ به شبهات نوین مستلزم تعمق در مبانی و تمرین پژوهش است
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در ادامه سخنان خود در جمع فضلا، طلاب و اساتید حوزوی بر الزامات و مسیر صحیح پاسخگویی به مسائل و شبهات نوظهور تأکید کرد و طلاب جوان را از ورود شتابزده به عرصه‌های تخصصی بدون کسب آمادگی لازم بر حذر داشت.
لزوم تسلط بر مبانی پیش از مواجهه با شبهات
وی با اشاره به ضرورت پاسخگویی به چالش‌های فکری جدید، خاطرنشان کرد: ما نمی‌توانیم این مسائل و پرسش‌ها را رها کنیم و باید به آن‌ها پاسخ دهیم. اما نکته مهم این است که برخی از طلاب عزیز خیلی زود احساس تکلیف می‌کنند و با آشنایی مقدماتی، می‌خواهند به شبهات پیچیده روز پاسخ دهند. این اقدام مانند آن است که فردی با توانایی بلند کردن وزنه ده کیلوگرمی، بخواهد وزنه سیصد کیلوگرمی را بلند کند؛ نتیجه‌ای جز آسیب نخواهد داشت.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: پیش‌نیاز و الزام ورود به این عرصه‌ها، خواندن عمیق دروس طلبگی است. همین کتب مقدماتی مانند سیوطی، مغنی، لمعه و سایر متون پایه‌ای، اگر با عمق و دقت خوانده شوند، ابزار لازم را فراهم می‌کنند.
وی با ذکر خاطره‌ای از دوران تحصیل خود و مواجهه با فردی که می‌خواست در مدتی کوتاه به جایگاه علمی شهید مطهری برسد، تأکید کرد: دستیابی به مراتب بالای علمی و توانایی نظریه‌پردازی، نیازمند سال‌ها ممارست، مطالعه دقیق ادبیات، تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه، فقه، اصول، قواعد فقهی و حدیث است. بدون طی این مسیر و صرفاً با احساس تکلیف، نمی‌توان به جایگاه امثال شهید مطهری رسید.
پرهیز از نظریه‌پردازی زودهنگام و تأکید بر پژوهش روشمند
استاد خسروپناه طلاب جوان را از احساس تکلیف کاذب و احساس کاذب نظریه‌پردازی برحذر داشت و گفت: اینکه طلبه‌ای هنوز در مبانی استوار نشده، شروع به نظریه‌پردازی کند، نتیجه‌ای جز تولید اندیشه‌های سطحی نخواهد داشت. گاهی فرد تصور می‌کند نظریه‌پرداز بزرگی شده است، در حالی که هنوز مبانی لازم را کسب نکرده است. رسیدن به توانایی علمی و نظریه‌پردازی، کار عمیق، تلاش طاقت‌فرسا و خون دل خوردن می‌خواهد.
وی با تأکید مجدد بر کارآمدی علوم حوزوی تصریح کرد: همین مبانی فقه، اصول، تفسیر قرآن و معارف اهل بیت (ع) که در حوزه‌ها تدریس می‌شود، به کار حل مسائل امروز ما می‌آید. تجربه اینجانب در طول سال‌ها فعالیت علمی و به‌ویژه در دو سال اخیر در شورای عالی انقلاب فرهنگی و مواجهه با مسائل متعدد علمی، فناوری، فرهنگی و اجتماعی، نشان داده است که برای یافتن راهکارهای اسلامی، اندیشه‌های بزرگانی چون شیخ انصاری، آخوند خراسانی، صاحب جواهر، فیض کاشانی و علامه طباطبایی کاملاً راهگشا و کارآمد هستند. مهم این است که این مبانی را خوب فرا بگیریم.
اهمیت پژوهش، نگارش و زیرساخت‌های حمایتی
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی خوب کار کردن را شامل سه ضلع خوب درس خواندن، خوب درس دادن و خوب پژوهش کردن دانست و افزود: هرم پژوهشی حوزه باید فعال و پویا بماند. ممکن است فضلایی در حوزه باشند که از نظر علمی، فقیه، مجتهد، فیلسوف یا متکلم متبحری باشند، اما اهل نوشتن و پژوهش نباشند. این امر می‌تواند بر روی طلاب آن‌ها نیز تأثیر بگذارد و فرهنگ پژوهش را تضعیف کند. نوشتن بسیار مهم است، حتی اگر آثار فوراً منتشر نشوند. ثبت و تدوین یافته‌ها بخشی ضروری از فرآیند پژوهش است.
وی بر نقش کلیدی معاونت‌های پژوهشی حوزه‌های علمیه تأکید کرد و گفت: راه‌اندازی مجلات داخلی برای انتشار آثار طلاب، تشویق پژوهشگران جوان، ارزیابی دقیق آثار توسط اساتید مجرب و فراهم کردن زمینه برای انتشار مقالات برتر در مجلات علمی-پژوهشی معتبر داخلی و حتی نشریات علمی بین‌المللی، از وظایف مهم این معاونت‌ها در جهت تقویت بنیه پژوهشی حوزه است.
جشنواره علامه حلی؛ تمرین و نقطه آغاز
حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه جشنواره علامه حلّی (ره) را یک تمرین خوب و بستری مناسب برای شکوفایی استعدادهای پژوهشی طلاب جوان خواند و اظهار داشت: من طلّابی را سراغ دارم که مسیر پژوهشی خود را از همین جشنواره علامه حلّی آغاز کردند و امروز از محققان خوب کشور هستند، آثارشان به عنوان کتاب سال حوزه یا جمهوری اسلامی برگزیده می‌شود و در جشنواره فارابی حائز رتبه می‌شوند. این جشنواره حقیقتاً یک رزق و بینش الهی بود که نصیب حوزه شد.
وی در توصیه‌ای به طلاب شرکت‌کننده در جشنواره کرد: در ابتدای راه، هدف خود را حل مسائل بزرگ جهان اسلام قرار ندهید. هدف اول باید حل مشکل خودتان باشد؛ یعنی کسب توانمندی و مهارت پژوهش. بر روی تمرین روش تحقیق، مقاله‌نویسی و استدلال متمرکز شوید. وقتی این مهارت‌ها را کسب کردید، آنگاه می‌توانید به تدریج به مسائل بزرگ‌تر بپردازید و مثلاً برای پایان‌نامه سطح سه، موضوعی را انتخاب کنید که منابع کافی داشته باشد و بتوانید از عهده آن برآیید.
ضرورتی انکارناپذیر برای پاسخ به نیازهای جامعه امروز
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در بخش پایانی سخنان خود در جمع حوزویان، پس از تبیین لزوم تسلّط بر مبانی و کسب توانمندی پژوهشی برای حل مسائل مستحدثه، به گام سوم و افق بالاتر حرکت علمی حوزه‌های علمیه پرداخت.
گام سوم: حرکت به سوی تدوین نظامات اسلامی
وی با بیان اینکه پس از کسب توانایی اجتهادی در حل مسائل جدید (اعم از فلسفی، کلامی، فقهی، تفسیری و حدیثی)، رسالت دیگری پیش روی حوزویان قرار می‌گیرد، تصریح کرد: گام سوم که باید طی شود، حرکت به سمت تدوین و ارائه «نظامات اسلامی» برای جامعه است. فقهی که ما عمدتاً در حوزه‌ها از طهارت تا دیات می‌خوانیم، «فقه المسائل» است؛ یعنی به حکم مسائل جزئی می‌پردازد. اگرچه فقیه توانمند می‌تواند مسائل مستحدثه را نیز با همین مبانی پاسخ دهد، اما نیاز امروز جامعه ما فراتر از پاسخ به مسائل فردی و جزئی است.
نیاز مبرم به فقه النظام
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی تأکید کرد: ما امروز به شدت نیازمند طراحی و تبیین نظامات اجتماعی مبتنی بر اسلام هستیم. مسائلی چون نظام سلامت، نظام امنیت، نظام فرهنگی، نظام اقتصادی و سایر نظام‌های حاکم بر اجتماع، نیازمند نگاهی کلان و سیستمی هستند. اینجاست که «فقه النظام» معنا پیدا می‌کند.
وی افزود: باید بر روی فقه نظام اجتماعی، فقه نظام فرهنگی، فقه نظام سیاسی و... کار کنیم. فقه نظام، اگرچه ریشه در همان فقه المسائل دارد و از مبانی آن بهره می‌برد، اما ماهیتی متفاوت و نگاهی جامع‌تر دارد و یک وظیفه مهم و سنگین برای حوزه‌های علمیه در دوران معاصر است.
ریشه‌های تاریخی توجه به نظام در فقه شیعه
استاد خسروپناه با رد این تصور که توجه به نظام امری کاملاً جدید است، خاطرنشان کرد: البته این بدان معنا نیست که فقهای گذشته ما هیچ توجهی به این مقوله نداشته‌اند. تعابیری مانند حفظ نظام یا نظام مسلمین یا مصلحت اسلام و مسلمین به کرات در کتب فقهی، از جمله در آثار گران‌سنگی چون جواهرالکلام، به چشم می‌خورد.
وی به عنوان نمونه به بحث جواز اخذ اجرت توسط طبیب اشاره کرد و گفت: یکی از ادله‌ای که برخی فقها برای جواز این امر ذکر کرده‌اند، تمسک به لزوم حفظ «نظام سلامت» جامعه بوده است؛ با این استدلال که اگر اطباء اجرت نگیرند، انگیزه‌ای برای طبابت نخواهند داشت و در نتیجه، نظام سلامت جامعه آسیب می‌بیند.
وی همچنین به نمونه‌های عملی‌تری اشاره کرد و افزود: بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله سید عبدالحسین لاری، هنگامی که در لارستان استقرار یافتند، عملاً به مباحث فقه نظام پرداختند و در آثار به جا مانده از ایشان، می‌توان مباحث دقیقی در خصوص فقه نظام شهرداری و چگونگی اداره امور شهر بر اساس مبانی دینی یافت.
پیشینه تفکر نظام‌مند در تاریخ حوزه‌های شیعی
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با نگاهی به تاریخ پربار حوزه‌های علمیه شیعه، به قدمت و اهمیت حوزه‌های علمیه در صدر اسلام، از جمله حوزه کوفه، بغداد و به‌ویژه حوزه اهواز اشاره کرد که زمانی حتی حوزه قم تحت‌الشعاع آن قرار داشت و بزرگانی چون پدر شیخ صدوق و خود ایشان برای کسب علم به محضر آل مهزیار در اهواز می‌شتافتند.
وی با تجلیل از مقام علمی علی بن مهزیار اهوازی، از اصحاب برجسته چند امام معصوم (ع)، اظهار داشت: علی بن مهزیار که سهم عظیمی در نقل روایات کتب اربعه ما دارد، صرفاً یک محدث نبود. بررسی دقیق روایات و اندیشه‌های ایشان نشان می‌دهد که وی دارای یک نظام کلامی و الهیاتی منسجم، به‌ویژه در بحث علم و عصمت امام بود که با نگاه محدثین قم یا متکلمان کوفه و بغداد تفاوت‌های قابل توجهی داشت. این نشان می‌دهد که تفکر نظام‌مند در حوزه‌های اولیه ما نیز وجود داشته است.
استاد خسروپناه همچنین به تاریخ پرفراز و نشیب حوزه قم و احیای چندباره آن توسط بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی اشاره کرد.
هشدار نسبت به غلبه نظامات سکولار
استاد خسروپناه در پایان سخنان خود، با تأکید مجدد بر اهمیت حیاتی پرداختن به فقه نظام در دنیای امروز، هشدار داد: نیاز ما به فقه نظام و ارائه نظامات اسلامی امروز به‌مراتب بیشتر از گذشته است. اگر ما به عنوان حوزه علمیه نتوانیم نظام‌های جامع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مبتنی بر اسلام را طراحی، تبیین و برای اجرا آماده کنیم، باید مطمئن باشیم که خلاء موجود توسط نظامات اجتماعی سکولار پر خواهد شد و این نظام‌ها بر شئون مختلف جامعه ما سیطره پیدا خواهند کرد.
وی ابراز امیدواری کرد که حوزه‌های علمیه با قوت و جدیت بیشتر، در کنار تعمق در مبانی و پاسخ به مسائل مستحدثه، به این رسالت مهم یعنی تدوین و ترویج نظامات اسلامی نیز اهتمام ورزند.
طلاب توازن میان علم و عمل را حفظ کنند
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، در بخش دیگری از سخنان خود در جمع فضلا، طلاب و اساتید حوزوی، ضمن تبیین مراحل تکاملی پژوهش حوزوی، بر لزوم حرکت به سمت فقه حکمرانی و همچنین حفظ توازن میان فعالیت‌های علمی و میدانی تأکید کرد.
گام چهارم: ورود به عرصه فقه حکمرانی
وی پس از تشریح ضرورت پرداختن به فقه النظام، گام بعدی را ورود به عرصه فقه حکمرانی دانست و اظهار داشت: همان‌طور که فقه المسائل با فقه النظام متفاوت است، فقه النظام نیز با فقه حکمرانی (یا به تعبیر عربی فقه الحکمه که متفاوت از فقه الحکومه مصطلح است) تفاوت دارد. فقه حکمرانی ناظر به فرآیند اجرایی‌سازی احکام و نظامات اسلامی در سطح جامعه است؛ یعنی از مرحله سیاست‌گذاری تا اجرا، نظارت و ارزیابی، چگونه باید عمل کرد تا اهداف شارع مقدس محقق شود.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی طلاب را به پرهیز از شتاب‌زدگی در ورود به این عرصه فراخواند و گفت: البته این بدان معنا نیست که از فردا احساس تکلیف کرده و شروع به نگارش در باب حکمرانی کنیم. ابتدا باید مبادی علوم اسلامی را به خوبی فرا گرفت و مانند نهالی رشد کرد تا به شجره طیبه‌ای تبدیل شویم که بتواند این میوه‌های سنگین را به ثمر برساند. در این مسیر، مباحثی مانند قواعد فقهیه کاربرد بسیار زیادی خواهند داشت.
توازن میان علم و عمل؛ ضرورت توأمان
استاد خسروپناه در ادامه به اهمیت حضور طلاب در عرصه اجتماع و انجام کارهای میدانی و جهادی اشاره کرد و افزود: مواجهه با مسائل فرهنگی جامعه و انجام کارهای جهادی و میدانی امری پسندیده است. به نظر من، طلبه‌ای که در کنار کار علمی عمیق، فعالیت میدانی نیز داشته باشد، موفق‌تر خواهد بود؛ اما به یک شرط بسیار مهم: کار میدانی نباید منجر به تعطیلی یا تضعیف کار علمی شود.
وی با ترسیم دو لبه افراط و تفریط در این زمینه بیان داشت: این مرز، بسیار باریک است. برخی طلاب ممکن است تمام همّ و غمّ خود را صرفاً بر روی کار علمی متمرکز کنند و تا رسیدن به اجتهاد، هیچ ارتباطی با میدان عمل و مردم نداشته باشند. در مقابل، برخی دیگر با ورود به کارهای اجرایی یا مردمی، به کلی کار علمی را رها می‌کنند.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با یادآوری سیره عملی بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله العظمی شاه‌آبادی (استاد عرفان امام خمینی ره) و مرحوم آیت‌الله العظمی سید احمد خوانساری گفت: این بزرگان در فقاهت، اجتهاد و حکمت در قله بودند، اما همزمان امام جماعت مسجد بودند، با مردم و بازاریان ارتباط داشتند، برای بازاری‌ها درس مکاسب متناسب با سطح فهمشان می‌گفتند، منبر می‌رفتند و روضه می‌خواندند. روضه‌خوانی برای اهل بیت (ع) افتخار است.
تأکید بر استمرار فعالیت علمی در کنار مسئولیت‌های اجرایی
استاد خسروپناه با اشاره به تجربه شخصی خود پس از پذیرش مسئولیت در دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، اظهار داشت: کار اجرایی بسیار سنگین است و نمی‌توان همزمان چندین کار سنگین را با هم پیش برد. بنده نیز در ابتدا ناچار به تعطیل کردن بسیاری از فعالیت‌های سابق خود، از جمله تدریس در دانشگاه و حوزه و مدیریت موسسه پژوهشی شدم.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان سخنان خود ضمن ابراز امیدواری برای ادامه این گفتگوها، از خداوند متعال توفیق، اخلاص در نیت و عمل و گام برداشتن در مسیر حق را مسئلت نمود و دعا کرد که همگان بتوانند وظایف خود را به نحوی انجام دهند که شرمنده شهدا نباشند.
