پژوهش «تدوین گزاره‌های قرآنی هادی سیاست‌های کشور»؛ به‌کوشش پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت (مجری طرح)، شورای توسعه فرهنگ قرآنی (ناظر طرح) و همچنین دکتر مهدی عبدالحمید (مدیر طرح) انجام شده که بهوسیله دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1396 منتشر شد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، نظام جمهوری اسلامی ایران به دلیل ماهیت دینی آن، متأثر و مبتنی بر اصول اسلامی است و به تبع آن باید شاکلۀ نظام که در خطمشیهای خرد و کلان متجلی است بر اساس این مبانی شکل گیرد چرا که به یک معنا خط مشی را تخصیص اقتدار آمیز ارزش‌ها تعریف کرده‌اند و این ارزش‌ها در نظام جمهوری اسلامی ایران، ارزش‌های اسلامی است.
منابع شناخت ارزش‌های اسلامی، قرآن و سنت هستند که در این میان جایگاه قرآن‌کریم به عنوان ثقل اکبر حیاتی است.
لذا، مسئله اصلی پژوهش حاضر، از لزوم نظام‌سازی در نظام جمهوری اسلامی ایران و همچنین لزوم تناسب در سطوح متعدد و گوناگون سیاست‌گذاری شکل می‌گیرد.
برخی از اهداف اصلی متصور برای پژوهش حاضر به‌شرح ذیل بیان شده است:
- استنباط گزاره‌های قرآنی هادی سیاست‌های کشور در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی،
- به دست آوردن چارچوب قرآنی خط مشی‌گذاری،
- کمک به سیاست‌گذاران در جهت تقریب به آموزه‌های قرآنی،
- طراحی مدل نظری و محتوایی قرآنی در خط مشی‌گذاری.
همچنین رویکرد پژوهش حاضر، رویکرد کیفی و مبتنی بر روش تحقیق موضوعی قرآن‌کریم است.
گردآوری داده‌ها، با مطالعه تمام آیات قرآن‌کریم در قالب رویکرد روش تحقیق موضوعی قرآن‌کریم و مطالعه کتب و آثار مرتبط در هر خرده نظام و همچنین مصاحبه با خبرگان هر حوزه‌ها، آیات سیاستی هر خرده نظام استخراج شد.
شکل‌گیری جامعه مطلوب قرآنی منوط به شکل‌گیری نظام مطلوب فرهنگی است. در عرصه خط‌‌‌مشی‌گذاری نیز، گزاره‌های هادی و سیاستی نظام فرهنگی به‌عنوان زیربنا برای گزاره‌های سیاستی سایر نظام‌ها و نهادهای اجتماعی هستند.
گزاره‌های هادی نظام فرهنگی از مهم‌ترین و مبنایی‌ترین گزاره‌های سیاستی برای تحقق نظام‌های اجتماعی مبتنی بر قرآن‌کریم است.
جهت تدوین گزاره‌های هادی و سیاستی در هر خرده نظام ابتدا باید الگو و چارچوب نظری منسجمی وجود داشته باشد تا سیاست‌ها و گزاره‌های هادی ارائه‌شده منسجم و متقن باشد.
هسته اصلی در هر خرده نظام در هر نظام ارزشی، عقلانیت قرار دارد. منظور از عقلانیت باورها، اعتقادها و ارزش‌هایی است که مبنا و شاکله آن خرده نظام را تشکیل می‌دهند و تحت عنوان مبانی و زیربنا شناخته می‌شوند که بر لایه‌های رویین که همان خطمشیها و برنامه‌ها هستند، اثرگذار هستند.
گزاره‌های هادی نظام فرهنگی از مهم‌ترین و مبنایی‌ترین گزاره‌های سیاستی برای تحقق نظام‌های اجتماعی مبتنی بر قرآن‌کریم است.
همچنین در ادامه این پژوهش
«نظام فرهنگی عقلانیت» در قالب چهار بخش نگاشته شده است که به‌شرح ذیل آمده است:
هستی‌شناسی: دیدگاه‌ها و شناخت‌هایی که قرآن نسبت به هستی و عالم دنیا ارائه می‌دهد،
معرفت‌شناسی: باورهایی که قرآن در زمینه شناخت حق، ابزارهای شناخت و منابع شناخت ارائه می‌دهد،
انسان‌شناسی: مواردی که قرآن کریم در زمینه شناخت ماهیت، صفت و ویژگی‌های انسان بیان می‌کند،
سنت‌شناسی: سنت‌های الهی در قرآن‌کریم که بر جهان خلقت حاکم هستند و بنابر فرموده خداوند تغییرناپذیر هستند.
شکل‌گیری جامعه مطلوب قرآنی منوط به شکل‌گیری نظام مطلوب فرهنگی است.
همچنین این پژوهش می‌افزاید: برخی از این عقلانیت‌ها عمومی هستند که در همه خرده نظام‌ها وجود دارند و برخی از آن‌ها مختص به یک خرده نظام خاص هستند. گزاره‌های سیاستی که در این پژوهش بیان می‌شوند بیشتر ناظر به هست‌ها هستند و توصیفی هستند و جنبه تجویزی کمتری دارند.
لایه بعدی که مبتنی بر عقلانیت هست خود به دو دسته تقسیم می‌شود که از آن با عناوین مؤلفه‌های فرهنگی و ابزارهای فرهنگی نام برده می‌شود که در ادامه هرکدام به‌صورت جداگانه توضیح داده می‌شوند.
مؤلفه‌های فرهنگی، شامل مواردی است که مختصات و شاخص‌های نظام فرهنگی مطلوب موردنظر قرآن را تشریح می‌کند. در مؤلفه‌های فرهنگی مواردی مطرح می‌شود که برخی از آن‌ها سلبی و ضد ارزش و برخی ایجابی و ارزشی هستند که به‌شرح ذیل آمده است:
ارزش‌ها: یکی از عوامل شکل‌دهنده فرهنگ ارزش‌ها است. ارزش‌ها در الگوی حاضر شامل مواردی می‌شوند که از نگاه اسلام، باید در فرهنگ جامعه وجود داشته باشد و یا اگر هست تقویت شود.
این ارزش‌ها هم در بعد فردی مطرح می‌شود مانند صبر و هم در بعد اجتماعی مثل خوش‌اخلاقی،
ضد ارزش‌ها: ضد ارزش‌ها نقطه مقابل ارزش‌ها هستند. ضد ارزش‌ها باید شناسایی شوند و تلاش شود که از جامعه مسلمین زدوده شود،
نمادها و شعائر: نمادها و شعائر بیانگر هویت یک مکتب و گرایش آن مکتب هستند.
یکی از مؤلفه‌های مهم فرهنگی از نگاه قرآن، نمادها و شعائر دینی هستند که باید در جامعه اسلامی برجسته باشند،
الگوها: ارائه الگو و سرمشق و يا به تعبير
قرآن کريم «اسوه» مورد اهتمام خداوند متعال براي هدايت و راهنمايی بشر بوده است، خداوند متعال با معرفی افراد نمونه و الگو از مردان و زنان، هدايت و راهنمايی انسان‌ها را تسهیل فرموده است،
عبرت‌ها: عبرت‌آموزی حالتی است که انسان با مشاهده شرح‌حال گذشتگان و اشتباهات آن‌ها درصدد انتخاب مسیر درست و عدم تکرار اشتباهات آن‌ها است،
الگوهای رفتاری ایجابی: یکی از جنبه‌های ملموس در هر نظام فرهنگی، الگوهای رفتاری و نوع رفتار افراد جامعه است. الگوهای رفتاری ایجابی در قرآن رفتارهایی است که در قرآن از آن تمجید شده است و باید در جامعه گسترش پیدا کند،
الگوهای رفتاری سلبی: الگوهای رفتاری سلبی نقطه مقابل الگوهای رفتاری ایجابی هستند. رفتارهای سلبی، رفتارهایی هستند که زیبنده نظام اسلامی و جامعه اسلامی نیست و باید سیاست‌های لازم برای حذف این رفتارها انجام گیرد.
یکی از مؤلفه‌های مهم فرهنگی از نگاه قرآن، نمادها و شعائر دینی هستند که باید در جامعه اسلامی برجسته باشند.
ابزارهای فرهنگی نیز یکی از مؤلفه‌های کلان الگوی پژوهش حاضر است که شأنیت و جایگاه سیاست‌های هادی قرآنی در عرصه نظام فرهنگی در این بخش بیشتر است.
اکثریت گزاره‌های هادی و سیاستی قرآنی مرتبط با نظام فرهنگی در بخش ابزارهای فرهنگی قرار می‌گیرند.
عمده گزاره‌های هادی قرآنی استخراج‌شده در بخش ابزارها، تجویزی هستند.
در بخش
«طبقه‌بندی که از ابزارهای فرهنگی در این پژوهش بر اساس قرآن» به دست آمده است به‌شرح ذیل نگاشته شده است:
- ابزارهای تقنینی: ابزارهای تقنینی در حوزه فرهنگ ناظر به مشخص کردن خطوط قرمز و حد و مرزهای فرهنگی است. این ابزارها بیشتر از جنس سخت و حد و حدودی هستند که در قرآن مورداشاره قرارگرفته است،
- ابزارهای ارتباطی و تعاملی: ابزارهای ارتباطی و تعاملی، نسبت به ابزارهای تقنینی حالت نرم‌تر و انعطاف‌پذیرتر هستند و ناظر به اصلاح ارتباطات و تعاملات انسان با دیگر انسان‌ها، حکومت و خلقت (طبیعت) هست،
- ابزارهای تعلیم و تربیتی: این ابزارها که تعبیر ابزارهای نرم برای آن به‌کاربرده می‌شود. ابزارهایی هستند که با روش نرم و تبلیغی و آموزشی به دنبال اصلاح و ارتقای فرهنگ جامعه هستند،
- امربه معروف و نهی از منکر: یکی از ابزارهای مهم عرصه فرهنگی که مدنظر قرآن کریم و همچنین سیره معصومین علیهم‌السلام است. گزاره‌های هادی سیاستی این عرصه ناظر به شرایط و ویژگی‌های امربه‌معروف صحیح در اجتماع است.
این پژوهش در بخش مربوط به پیشنهادها همچنین موارد ذیل را افزوده است:
- برگزاری کرسی‌های آزاداندیشی به‌منظور ارائه نظریات گوناگون در زمینه گزاره‌های هادی و سیاستی در حوزه‌ها و خرده نظام‌های تخصصی و تنقیح و تدقیق و واکاوی آن نظریات توسط علما و صاحب‌نظران،
- لزوم طراحی تیم‌های پژوهشی برای انجام طرح‌های پژوهشی بلندمدت ده ساله به‌منظور انجام کار علمی دقیق‌تر و تخصصی‌تر بر روی هر خرده نظام و استخراج اجرایی شدن سیاست‌های هادی قرآنی در خرده نظام‌های گوناگون،
- نگاه توأمان به قرآن و سنت به‌عنوان دو منبع اصلی دین، و باز استخراج و تنقیح الگوی سیاست‌های هادی قرآنی با توجه به سیره و سنت معصومینعلیهم‌السلام،
- طراحی پژوهش‌های خرد و کوچک در هر خرده نظام به‌منظور مشخص شدن خطمشیهای عمومی قرآنی در حوزه‌های تخصصی و خرد مثل بیع، ارتباط با کفار و ....،
- برگزاری جلسات ترویجی به‌منظور ارائه دستاوردهای اندیشمندان و فرهیختگان گوناگون قرآنی که در حوزه استخراج گزاره‌های هادی و سیاستی قرآنی به دستاوردهایی دست یافته‌اند،
- لزوم طراحی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای با همکاری اساتید خط‌مشی گذاری و اساتید حوزوی و قرآنی به‌منظور انجام تحلیل خط مشی گذارانه از آیات قرآنی و استخراج اقتضائاتی همچون گروه هدف خط مشی‌ها، نحوه تدوین خط مشی‌ها و ...،
- تعریف پروژه‌ی پژوهشی به‌منظور شناخت الگوی قرآنی ارزیابی سیاست‌ها و خطمشیهای عمومی و استخراج‌های شاخص‌های ارزیابی سیاست در قرآن‌کریم،
- تعریف پروژه پژوهشی به‌منظور فهم اقتضائات و شرایط لازم برای اجرا شدن خطمشیها و سیاست‌ها و اینکه روش و رویکرد قرآن در اجرای خطمشیهای هادی مثل حذف ربا و ... چه بوده است،
- انجام مصاحبه‌های تخصصی با کمیت و با کیفیت بیشتر با افراد متخصص و اندیشمند در خرده نظام‌های خاص به‌منظور تفهیم و تدقیق مفهوم گزاره‌های هادی قرآنی و استخراج گزاره‌های سیاستی،
- ضرورت توجه به سیره نبوی و سیره علوی به عنوان مصادیق عینی حکومت اسلامی و تجلی سیاست‌های قرآنی در جامعه،
- لزوم استخراج اقتضائات و شرایط اجرایی‌سازی سیاست‌های هادی قرآنی در سطح جامعه با توجه به مطالعه دقیق‌تر قرآن و همچنین سیره معصومین به‌خصوص پیامبر اکرم (ص) و امیر المومنینعلیه‌السلام.
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید: 
