پژوهش «آیات حجاب در تفاسیر قرآن کریم(سبک‌شناسی)»؛ به‌کوشش سعیده ممیزی (مجری طرح)، کبرا روشنفکر (استاد راهنما) و خلیل پروینی (استاد مشاور) انجام شده که بهوسیله دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1393 منتشر شد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ابتدای این پژوهش نگاشته شده است، پوشش زن یکی از موضوعات مورد اختلاف عصرها است که از جهات مختلف از جمله دین، بررسی شده است.
مفسرین بیش از سایرین همواره در تلاش بوده‌اند تا نگاه دین را به‌صورت عام و موضع قرآن را به‌صورت خاص نسبت به این مقوله تبیین کنند، هر چند ایشان نیز در این زمینه برخوردار از وحدت نیستند.
علاوه بر این تفاسیر قرآنی به جنبه زیبایی‌شناسی و لطائف ادبی این آیات اهتمام نشده است بلکه همواره متوجه جنبه معجمی و دلالی بوده‌اند که دلیل این موضوع هم کشف و استنباط احکام شرعی بوده، دلیلی که مسببات غفلت از جنبه‌های زیبایی‌شناسی را فراهم کرده است.
همچنین در مورد نحوه انجام این پژوهش نیز چنین آمده است: آیات حجاب (آیات 30،31،58، 59،60 سوره نور و آیات 32،33، 53، 54، 55، 59 سوره أحزاب) با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و سپس روش سبک‌شناسی بررسی شده است.
- قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم و يحفظوا فروجهم ذلك ازكى لهم ان اللّه خبير بما يصنعون / به مردان مؤمن بگو ديدگان خويش را از نگاه به زنان اجنبى باز گيرند و فرجهاى خويش را نگه دارند اين براى ايشان پاكيزه‌تر است كه خدا از كارهايى كه مى‌كنيد آگاه است (30سوره نور).
- و قل للمؤمنات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فروجهنّ و لا يبدين زينتهنّ الا ما ظهر منها و ليضربن بخمرهنّ على جيوبهنّ و لا يبدين زينتهنّ الا لبعولتهنّ او آبائهنّ او آباء بعولتهنّ او ابنائهنّ او ابناء بعولتهنّ او اخونهنّ او بنى اخونهنّ او بنى اخوتهنّ او نسائهنّ او ما ملكت ايمانهنّ او التابعين غير اولى الاربة من الرجال او الطفل الّذين لم يظهروا على عورت النساء و لا يضربن بارجلهنّليعلم ما يخفين من زينتهنّ و توبوا الى اللّه جميعا ايه المؤمنون لعلكم تفلحون/ و به زنان با ايمان بگو چشم از نگاه به مردان اجنبى فرو بندند و فرجهاى خويش را حفظ كنند و زينت خويش را جز آنچه آشكار است آشكار نسازند و بايد كه روپوش‌هايشان را به گريبان‌ها كنند و زينت خويش را نمايان نكنند مگر براى شوهرانشان، يا پدران و يا پدرشوهران يا پسران و يا پسر شوهران و يا برادران و يا خواهرزادگان و يا برادرزادگان و يا زنان و يا آنچه مالك آن شده اند يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند و يا كودكانى كه از اسرار زنان خبر ندارند، و مبادا پاى خويش را به زمين بكوبند تا آنچه از زينتشان كه پنهان است ظاهر شود اى گروه مؤمنان همگى به سوى خدا توبه بريد شايد رستگار شويد (31 سوره نور).
- يا ايها الّذين آمنوا ليستاذنكم الّذين ملكت ايمانكم و الّذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلث مرات من قبل صلوة الفجر و حين تضعون ثيابكم من الظهيرة و من بعد صلوة العشاء ثلث عورات لكم ليس عليكم و لا عليهم جناح بعدهنّ طوافون عليكم بعضكم على بعض كذلك يبين اللّه لكم الايات و اللّه عليم حكيم/ شما اى كسانى كه ايمان داريد بايد به كسانى كه شما مالك آنان شده ايد و كسانى كه هنوز به عقل نرسيده اند دستور دهيد در شبانه روز سه وقت از شما اجازه ورود بگيرند يكى پيش از نماز صبح و دوم هنگام نيم روز كه جامه‌هاى خويش از تن در مى آوريد و سوم بعد از نماز شبانگاه كه اين سه هنگام، هنگام خلوت شما است و پس از آن مى توانند بدون اجازه وارد شوند و گناهى بر شما و ايشان نيست كه هنگام تحرك و برخورد با يكديگر است، خدا اين چنين آيه ها را براى شما بيان مى كند كه خدا دانا و فرزانه است (58 سوره نور).
- و اذا بلغ الاطفل منكم الحلم فليستاذنوا كما استاذن الّذين من قبلهم كذلك يبين اللّه لكم آيته و الله عليم حكيم / و چون كودكانتان به عقل رسند بايد اجازه دخول بگيرند، چنان كه نام بردگان، قبل از ايشان (و يا آنان كه زودتر از ایشان به حد رشد رسيدند) اجازه مى‌گرفتند، خدا اين چنين آيه‌هاى خويش را براى شما بيان مى كند كه خدا دانا و فرزانه است (59 سوره نور).
- و القواعد من النساء التى لا يرجون نكاحا فليس عليهن جناح ان يضعن ثيابهنّ غير متبرجات بزينة و ان يستعففن خير لهن و اللّه سميع عليم / و زنان وامانده كه ديگر اميد شوهر كردن ندارند به شرطى كه زينت خود نشان ندهند گناهى ندارند اگر جامه خويش بگذارند و در عين حال خوددارى كردن برايشان بهتر است و خدا شنوا و دانا است (60سوره نور).
- يانساء النبى لستن كاحد من النساء ان اتقيتن فلا تخضعن بالقول فيطمع الذى فى قلبه مرض و قلن قولا معروفا/ اى زنان پيامبر! شما مثل احدى از ساير زنان نيستيد، البته اگر تقوى پيشه سازيد، پس در سخن دلربايى مكنيد، كه بيمار دل به طمع بيفتد، و سخن نيكو گوييد (32 سوره احزاب).
- و قرن فى بيوتكن و لا تبرجن تبرج الجهليه الاولى و اقمن الصلوه و آتين الزكوه و اطعن الله و رسوله انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا / و در خانه هاى خود بنشينيد، و چون زنان جاهليت نخست خودنمايى نكنيد، و نماز بپا داريد، و زكات دهيد، و خدا و رسولش را اطاعت كنيد، خدا جز اين منظور ندارد كه پليدى را از شما اهل بيت ببرد، و آن طور كه خود مى داند پاكتان كند (33 سوره احزاب).
- يا ايها الذين آمنوا لا تدخلوا بيوت النبى الا ان يوذن لكم الى طعام غير ناظرين انئه و لكن اذا دعيتم فادخلوا فاذا طعمتم فانتشروا و لا مستانسين لحديث ان ذلكم كان يوذى النبى فيستحى منكم و الله لا يستحى من الحق و اذا سالتموهن متاعا فسلوهن من وراء حجاب ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن و ما كان لكم ان توذوا رسول الله و لا ان تنكحوا ازوجه من بعده ابدا ان ذلكم كان عندالله عظيما / اى كسانى كه ايمان آورديد! به خانه هاى پيغمبر در نياييد، مگر آنكه شما را به طعامى دعوت كنند، به شرطى كه به انتظار طعام زودتر نرويد، بلكه وقتى شما را خواندند، داخل شويد، و چون طعام خورديد، متفرق گرديد، و آن جا را محل انس و گفتگو مكنيد، كه اين، پيغمبر را ناراحت مى كند، او از شما خجالت مى كشد، ولى خدا از بيان حق خجالت نمى كشد، و چون از همسران او چيزى مى پرسيد، از پشت پرده بپرسيد، اين براى طهارت دل شما و دل آنان بهتر است، و شما حق نداريد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) را اذيت كنيد، و بعد از مرگش با همسران او ازدواج نماييد، اين كار تا ابد ممنوع است، چون نزد خدا كارى عظيم است (53 سوره احزاب).
- ان تبدوا شيا او تخفوه فان الله كان بكل شى ء عليما / چه آنكه چيزى را اظهار كنيد، و چه پنهان داريد، خدا به هر چيزى دانا است (54سوره احزاب).
- لا جناح عليهن فى آبائهن و لا ابنائهن و لا اخوانهن و لا ابناء اخوانهن و لا ابناء اخواتهن و لا نسائهن و لا ما ملكت ايمانهن و اتقين الله ان الله كان على كل شى ء شهيدا/ هيچ حرجى براى همسران در خصوص نامبردگان زير نيست، يعنى لازم نيست خود را در برابر پدران، فرزندان، برادران، و برادرزادگان، پسران خواهران، زنان ايشان و كنيزانى كه دارند بپوشانند، و بايد كه از خدا بترسند، كه خدا همواره بر هر چيزى شاهد و ناظر است (55 سوره احزاب).
- يا ايها النبى قل لازوجك و بناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك ادنى ان يعرفن فلا يوذين و كان الله غفورا رحيما / هان اى پيامبر! به همسرانت، و دخترانت و زنان مؤمنين، بگو تا جلباب خود پيش بكشند، بدين وسيله بهتر معلوم مى شود كه زن مسلمانند، در نتيجه اذيت نمى بينند و خدا همواره آمرزنده رحيم است (59 سوره احزاب).
در بخش دیگری از این پژوهش «اهمیت وجهه مغفول آیات» به‌شرح ذیل نگاشته شده است:
1. ادبیات قرآن کریم در اصل، شیوه و کیفیت دعوت قرآن کریم به حجاب است و باید در حوزه مدیریت اجتماعی و فرهنگی به‌کار گرفته شود.
2. لحن به‌عنوان یک وسیله درک بهتر کلام شفاهی است که متون مکتوب فاقد این ابزار کمکی هستند. در مورد قرآن کریم نیز نسل‌های بعد، از این وسیله درک و دریافت محروم شده‌اند، با این‌همه، بررسی مشخصه‌های سطوح زبانی با نگاه ادبی می‌تواند تا حدی بدیلی برای لحن گفتاری باشد.
3. این آیات همچون آیات دیگر قرآن کریم از ظرایف و زیبایی‌های اعجازگونه‌ای برخوردار است که نه تنها شایسته تأمل است بلکه باید در حوزه ادبیات تئوریزه شده و اقدامات لازم در جهت مکتب‌سازی ادبی برگرفته از فلسفه قرآن صورت گیرد.
همان‌گونه که از مکاتب فلسفی مختلف، مکاتب ادبی گوناگونی شکل گرفته است.
لذا دلایل فوق سبب شد تا موضوع «سبک‌شناسی آیات حجاب» انتخاب شود و ویژگی‌های سبکی این آیات را در سطوح زبانی مورد بررسی و مطالعه قرار دهیم که زمینه‌ای فراهم شود تا بین حجم عظیم مطالعات ادبی-قرآنی (در داخل و خارج از کشور) اما کم‌استفاده و مدیریت اجتماعی- فرهنگی مغفول مانده، ارتباط معناداری برقرار شود.
همچنین «بعد از تأمل و بررسی وجهه ادبی آیات حجاب« نتايج ذيل از اين پژوهش بدست آمد:
- گفتمان قرآنی با آواها، ترکیب‌ها، لوح‌های هنری و زیباشناسانه، تصویری متکامل از دعوت صحیح به حجاب و شخصیت زن اسلامی ارائه می‌دهد.
- آیات حجاب به اقتضای مضامین فقهی آن، سبک متمایزی دارد که البته این فضا نسبت به زن مؤمن و مرد مؤمن و همسران حضرت رسول (درود خدا بر او خاندان پاکش) متفاوت است،
- با توجه به سطوح زبانی می‌توان گفت که مفسرین قدیم‌تر و معاصر کم و بیش به صرف و نحو و دلالت و بلاغت اهتمام ورزیده‌اند ولی همگی از آوا و زیبایی‌شناسی آن در آیات حجاب غافل بوده‌اند،
- آنچه که با سبک‌شناسی آیات حجاب مفید به فایده بوده است کشف حواشی اوامر و نواهی قرآنی در حوزه حجاب است، پژوهش ادبی در سطوح زبانی در واقع بدیلی برای لحن و اشارات در گفتگوی شفاهی محسوب میشود و کیفیت تعبیر و امر و نهی را برای ما روشن می‌کند که بین کیفیت امر و نهی و آنچه که بدان و از آن امر و نهی میشود اختلاف وجود دارد،
- در سطوح زبانی و ادبی قرآن پایبند به محتوای آن است،آوا متناسب مضمون، انتخاب واژگان متناسب، ترکیب جملات متناسب و زیرساخت‌های زیبایی‌شناسی متناسب است، و از آنجا که وقار و متانت شالوده و اساس اصلی حجاب است در تمام سطوح زبانی بر این مهم پایبند است. البته این موضوع به تناسب موقعیت فرق دارد و در مورد دعوت عموم زنان مؤمن به حجاب به صورت کامل مشهود است،
- حالاتی که ضرورتی بر تفصیل و بیان صریح نیست، بر ایجاز و ایحاءگویی اکتفا شده است تا مبحث خارج از حوصله مخاطب نباشد،
- ضامن اجرایی بسیار دقیق و لطیف در ضمن بیان احکام ذکر شده است،
- اگر موضوعی مورد تأکید و اهمیت باشد چنان با ابزارهای مختلف و در سطوح مختلف (آوایی، ترکیبی، دلالی، بلاغی) این موضوع منتقل میشود تا به صورت عمیق در جان مخاطب بنشیند،
- شیوه امر و نهی از مخاطبی به مخاطب دیگر فرق می‌کند، هرچند که محتوا یکسان باشد،
- محوریت تمام ظرایف و دقایق در آیات این است که سخن در نزد هر نوع مخاطبی قابل فهم بوده و در عمق جان وی بنشیند و در این مسیر از اقسام ریز و درشت ابزارهای زبانی استفاده شده است،
- ملازم با امر و نهی بر اهمیت عملکرد مخاطب تأکید شده است،
- در احکام پوشش محوریت سخن با "زینت بودن" است.
بنابراین آیات فقهی به‌صورت عام و آیات حجاب به‌صورت خاص زیبایی‌های ادبی ممتاز و خاص خود را دارند، همان‌گونه که مشخصه‌های صوتی با مضمون فقهی- عقلی آیات هماهنگ بوده وگنجینه‌های دلالی متنوعی را دارد به همین صورت ظرائف تصویری و پدیده‌های اسلوبی بلاغی مختلفی را در خود جای داده است که هر یک به نحوی اقتضای سیاق است و زیباییخاصی را بر متن می‌افزاید و هر کلمه‌ای با دقت بسیاری برای ادای معنای خاصی انتخاب شده و سیاق‌های لفظی از موضعی به موضع دیگر فرق می‌کند.
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید:
