پژوهش «بررسی جایگاه قومیت در برنامههای درسی مدارس متوسطه ایران»؛ به کوشش علی‌رضا عراقیه (مجری طرح) و کوروش فتحی واجارگاه (استاد راهنما) و همچنین نعمت‌الله فاضلی (استاد مشاور) انجام شده که توسط دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر شد.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، نظام آموزش و پرورش هر جامعه از انتقال پنهان و آشكار هنجارها و نگرش‌های خاص به فراگيران فارغ نيست. دانش‌آموزان در فرآیند دوره‌ا‌ی طولانی در معرض آموزش برنامههای آشكار و مدون مدرسه قرار داشته و ضمن آن تجاربی را كسب می‌کنند که به شكل غيرمستقيم يا غيرآگاهانه شكل دهندۀ فرهنگ و ارزش‌ها‌ی مورد پذيرش آنان است، اثر بخشی اين تجارب به مراتب بيشتر از روش‌های غير مستقيم و كوشش‌ها‌ی آگاهانه است. صاحب‌نظران برنامه‌‌ی درسی برای تشريح آموخته‌ها و نگرش‌هایی كه تحت تأثیر اين عوامل ضمنی در دانش‌آموزان ايجاد شده است و همچنين پيامد آن‌ها از " برنامه درسی پنهان" بهره گرفته‌اند. درحوزۀ مطالعات برنامه درسی جامع‌نگری و مواجهه همه جانبه، دقيق و عميق با پديده برنامه درسی ازاهميت فو‌ق‌العاده‌ای برخوردار است.
همچنین در ابتدای این پژوهش عنوان شده است که كشور جمهوری اسلامی ايران سرزمينی متشكل از فرهنگ‌ها و اقوام مختلف است و مسئله قوميت در ايران يكی از مهم‌ترين مسائل فرهنگی، اجتماعی و سياسی معاصر به شمار می‌رود.
بنابراین هدف از این پژوهش:
- بررسی جايگاه قوميت در برنامههای درسی مدارس متوسطه ايران،
- بررسی جايگاه قوميت در برنامه درسی صريح مقطع متوسطه ايران،
- بررسی جايگاه قوميت در برنامه درسی پنهان مقطع متوسطه ايران،
- فراهم نمودن پشتوانه تجربی در زمينه جايگاه قوميت بر اساس برنامه درسی صريح و برنامه درسی پنهان و ايجاد زمينه برای تحقيقات بيشتر در حوزه مطالعات برنامه درسی.
مهمترین سؤالات این پژوهش به شرح زیر بیان شده است:
- قومیت در برنامههای درسی مدارس متوسطه ایران دارای چه جایگاهی است،
- در محتوا و متن كتابهای درسی رشته ادبيات و علوم انسانی قوميت دارای چه جايگاهی است،
- قوميت درتعامل دانش‌آموزان با يكديگر دارای چه جايگاهی است،
- قوميت درتعامل دانش‌آموزان با معلمان و كاركنان مدرسه دارای چه جايگاهی است،
- قوميت نسبت به اقوام مختلف در محيط و فضای مدرسه دارای چه جايگاهی است.
در بخش مربوط به پژوهش «
بررسی جایگاه قومیت در برنامههای درسی مدارس متوسطه ایران »
؛ در مورد نوع و شیوه این پژوهش هم آمده است: این رساله به شيوه کیفی انجام شده و در آن از دو روش تحقیق کیفی یعنی مردم نگاری( قوم نگاری) و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. جهت بررسی برنامه‌‌ی درسی صریح از روش تحلیل محتوای کیفی و برای بررسی برنامه‌‌ی درسی پنهان نیز از روش مردم‌نگاری استفاده شده است.
در بخش مربوط به «یافته‌های حاصل ازبررسی جايگاه قوميت در برنامه درسی رسمی» بیان شده است:
مطالعات گوناگونی كه درطول سال‌های اخير به انجام رسیده است نشان داده كه عليرغم وجود تنوع قومی در كشور ايران و ضرورت آموزش مراودت درست، همزيستی، همبستگی و اتحاد كامل اقوام با يكديگر نوع نگاه به مسأله‌‌ی قوميت عمدتاً درزمينه فرهنگی و از جمله نظام آموزش و پرورش و برنامه درسی رسمی كم‌كاری انجام گرفته است. ايران به عنوان جامعه‌ا‌ی دارای قوميتهای مختلف در حال گذر یا در حال توسعه است و در اين ميان اغلب دانش‌آموزان و به ويژه دانش‌آموزان مقطع متوسطه كه در سنين نوجوانی و جوانی قراردارند با فاصله‌گرفتن از بنيادها‌ی سنتی و در شرايط ضعف یا نبود الگوی مناسب درزمينه عدم تبيين ارزشمندی قوميت‌ها و نقش آن‌ها در شكل‌گيری هويت ملی و هويت‌يابی دچار تعارض، سردرگمی و بلاتكليفی هستند و خود را سرگردان می‌بینند. در چنين شرايطی است كه نابسامانی اجتماعی نيز زمينه لازم رابرای پيدايش بحران هويت، سرخوردگی، احساس برتری، احساس حقارت، بی‌تعهدی، هنجارشكنی، احساس عدم مسئوليت درمقابل سايرقوميت‌ها و نارضايتی پديد آمده است.
آموزش و پرورش می‌تواند در زمينه قوميت‌ها سياست روشن و مدون داشته باشد و ازسوی ديگر حوزه مطالعات قومی بسيار سياسي و حساس است كه بايد در قالب مقالات و پژوهش‌های ديگر و در ساير حوزه‌ها مانند علوم‌سياسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی و با رويكرد فرهنگی انجام شود.
با دسته‌بندی نتایج حاصله و به زبان آماری می‌توان گفت:
يافته‌های تحقيق كه حاصل تحليل محتوای بيش از 1476 صفحه از محتوای كتابهای علوم اجتماعی وتاريخ دوره متوسطه درقالب برنامه درسی رسمی وهمچنين يك سال پژوهش بااستفاده ازروش قوم‌نگاری در يك مدرسه متوسطه بوده است نشان می‌دهد که جايگاه قوميت دركتاب‌های درسی جايگاهی مغفول، حاشيه‌ای و آكسيمورون بوده و تمايلی به طرح آن دركتاب‌های درسی وجود نداشته و از قومیت غفلت شده است. مدرسه نيز به تبع آن دراين زمينه فاقد برنامه ورويكرد منسجم بوده وعملاً تلفيق اين بی‌وضعیتی دربرنامه درسی صريح و پنهان منجر به نوعی آشفتگی در برنامههای درسی شده است. اين رخوت و سستی برنامه درسی در زمينه تبيين جايگاه قوميت موقعيتی را در مدرسه فراهم ایفا کرده که دانش‌آموزان اقوام مختلف را در فرآیند رشد اجتماعی وهويت‌يابی دچار سردرگمی كرده و در اثر آن فراگيران مقطع متوسطه از اقوام مختلف و به عنوان برونداد نهايی نظام آموزش و پرورش كشور شاهد انواع تجاربی نظير انتساب اقوام به برخی صفات نامطلوب، تمسخر، توهين، تحقير و غيره درمحيط آموزشي است. اين تجارب تأثيرات منفی دربين فراگيران برخی قوميت ها داشته كه ازجمله آن‌ها می‌توان ايجاد موانع درتحرك اجتماعی آنان را نام برد. جايگاه فعلی قوميت، نهايتاً برای همبستگی ملی می‌تواند آثار نامطلوبی به همراه داشته باشد.
يكي از روش‌های مؤثرمواجهه صحيح با اين مسأله و تحقق وحدت و همبستگی ملی موكول به استفاده ازظرفيت برنامه درسی رسمی درزمينه تقويت اشتراكات اقوام متنوع ايرانی، فارس، ترك، كرد، عرب، بلوچ، تركمن، لر و غيره هستند. رويكرد اين راهبرد نيز بايد با نگاه اتحاد، همدلی وصميميت است. اين رويكرد مثبت می‌تواند دروضعيت فعلی به روايت‌ها ونقل قول‌های بدون ساختار وغيرموثق درمورد قوميتهای مختلف كشور سروسامان داده و درنهايت برنامه درسی پنهان مدارس درزمينه جايگاه قوميت‌ها را تحت تأثير خود قرار دهد. اين هدف مستلزم برنامه راهبردی و مدون درزمينه قوميت‌ها در وزارت آموزش و پرورش بوده و در صورت تدوين آن و استفاده مطلوب از برنامه درسی رسمی زمينه تعامل، همزيستی وتقويت مشتركات اقوام افزايش يافته و درنهايت وحدت، همبستگی ملی وهويت ملی تحقق خواهد يافت .
این پژوهش در راستای اهداف
«جایگاه قومیت در برنامههای درسی مدارس متوسطه ایران»؛ راه‌کارهای زیر را ارائه داده است:
- با توجه به حساسیت و اهمیت دوره ابتدایی، جایگاه قومیت در این مقطع نیز بررسی شود،
- جایگاه قومیت در برنامههای درسی دوره راهنمایی تحصیلی مورد بررسی شود،
- جایگاه قومیت به عنوان برنامه درسی پوچ مورد بررسی شود،
- در خصوص اهميت توجه به قومیت از ديدگاه اسلام تحقيقاتی انجام شود،
- با استفاده از روش پژوهش قوم نگاری تحقيقات بيشتری در خصوص فرهنگ مدارس انجام شود،
- اساتيد روش‌های تحقيق در علوم تربيتی نسبت به بررسی و تألیف منابع كاربردی در خصوص روش تحقيق قوم نگاری اقدام کنند.
همچنین پيشنهادات كاربردی این پژوهش به شرح ذيل بیان شده است:
- با توجه به ارتباط ضعیف بین اهداف علوم اجتماعی دوره متوسطه با قومیت، اهداف مورد بازبینی قرار گیرد،
- با توجه به ارتباط ضعیف بین محتوا و قومیت، محتوا کتب درسی مورد بررسی قرارگیرد،
- با توجه به نقش مؤثر معلمان در تعامل با دانش‌آموزان، دوره های آموزش ضمن خدمت مبنی برآشنایی با قومیت‌های دانش‌آموزان برای ايشان برگزار شود،
- فعالیت‌های یادگیری دانش‌آموزان، آشنایی با قومیت‌های یکدیگر مورد توجه قرار گرفته و زمینه انجام کار‌های گروهی دانش‌آموزان اقوام مختلف با یکدیگر فراهم شود،
- مکان و فضای مدارس نمايشگاه و جشنواره‌های قومی با مضامين مشترك قوميت‌ها برگزار شود،
- مواد و منابع آموزشی در خصوص آشنایی با قومیت‌های مختلف دانش‌آموزان تهیه و تدوین شود،
عملكرد رسانه‌ها‌ی جمعی و به ويژه تلويزيون به مثابه يكی ازمهم‌ترين ابزارهای ملی مؤثر در معرفی صحيح اقوام ارتقاء یابد.
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید:
