آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، روز، ۱۵ فروردین‌ماه، در ادامه مباحث خارج فقه قضا به وظایف ولی امر در این عرصه اشاره کرد و گفت: یکی از وظایف ولی امر در حوزه قضا وظیفه حسبه است؛ حسبه معانی و انواع گوناگون و مراتب متعددی دارد باید اصل این عنوان مورد بحث قرار بگیرد. حسبه کمابیش معادل یک دولت است و همه امور و شئونی را که دولت برعهده دارد حسبه تلقی می‌شود؛ لذا یک کلان‌سازمان برای تدبیر امور عمومی مسلمین و تأمین مصالح عامه است.
وی با بیان اینکه حسبه به معنای شمارش‌کردن است و در معنای طلب اجر و ثواب از خداوند هم به کار می‌رود، افزود: پس هر فعالیت و کاری را که انسان انجام می‌دهد به این دلیل که خداوند در ازاء آن ثواب و پاداشی به او خواهد داد حسبه نامیده می‌شود. امام علی(ع) فرموده‌اند: «من صام یوم عرفه محتسبا کمن صام الدهر؛ هر کسی که روز عرفه را محتسبا روزه بگیرد (یعنی توقع پاداش از خدا دارد) چنین کسی پاداشی معادل روزه همه روزگار خواهد داشت.
معانی مختلف حسبه
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه حسبه به معانی و مفاهیمی چون مدیریت و تدبیر امور، تمشیت شئون بلد، انکار و مراقبت و تدقیق و اختبار است، تصریح کرد: این واژه در حوزه‌های مختلفی استعمال شده است؛ یکی و شاید اولین حوزه مورد استعمال این واژه فقه است؛ فقها برای این واژه تعاریف خاصی منظور کرده‌اند کما اینکه واژه در حوزه مدیریت هم کاربرد خاص خودش را دارد، چنانچه در قلمرو سیاست و نظام سیاسی هم تعریف و کارکرد خاص خود را دارد و در طبقه‌بندی علوم هم وارد شده و موضوعاتی مانند علم‌الحسبه تدوین شده که عهده‌دار شئون شهرداری و شهروندی است.
آیت الله رشاد بیان کرد: در فقه برگرفته از روایات و سنت نبوی و ولوی وارد شده است؛ ادبیات حدیثی و سنت ادبیات تعریف نیست که بخواهیم تعریفی ارائه دهیم؛ گرچه می‌توان گفت که در چه مواردی استعمال شده است، از جمله اینکه آیات و روایات مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر هم دال بر حسبه است گرچه واژه حسبه در آن به کار نرفته است.
استاد حوزه علمیه تهران با بیان اینکه ماوردی و ابویعلی از فقهای قرن پنجم عامه کتبی با عنوان الاحکام‌السلطانیه را دارند و حسبه را در فقه سیاسی به کار برده‌اند، اظهار کرد: ماوردی آورده است که حسبه و احتساب عبارت از امر به معروف است آن گاه که معروف ترک شود و نهی از منکر است آن گاه که منکر، رواج یابد؛ بنابراین این دو نفر در حقیقت، حسبه را معادل امر به معروف و نهی از منکر تلقی کرده‌اند؛ البته امر به معروف و نهی از منکر گاهی به عنوان واجب کفایی و گاهی به عنوان یک نهاد در حکومت دینی قلمداد می‌شود.
وی اضافه کرد: فقهای متأخر عامه هم تعریف وسیع‌تر، دقیق‎‌تر و جامع‌تری ارائه کرده‌اند و آن اینکه آن را از شئون سیاسی اجتماعی ولی امر قلمداد کرده‌اند، نه صرفاً امر به معروف و نهی از منکر که مقوله محدودتری است؛ چون اقدام و اهتمام به فریضه امر به معروف و فریضه نهی از منکر به عنوان واجب و فرض شرعی تلقی می‌شود و در این صورت صرفاً وظیفه ولی امر و حاکم هم نیست، بلکه وظیفه همگانی است.
حسبه از منظر ابن تیمیه
آیت الله رشاد اضافه کرد: البته از نگاه اول، امر به معروف و نهی از منکر مختص ولی امر و فقیه نیست، بلکه بر عهده همه مردم است و از این جهت توسعه دارد؛ برخی از فقهای عامه مانند ابن‌تیمیه در مسئله حسبه نظرات خاصی دارد و کتابی با این عنوان نوشته است؛ او حسبه را به مثابه یک نهاد در حکومت اسلامی در نظر گرفته است؛ حسبه را به عنوان یک وظیفه و رفتار نپنداشته است، بلکه به مثابه یک نهاد و مؤسسه در نظر گرفته و قلمداد کرده و به یک معنا نظام سیاسی و دولت را معادل حسبه گرفته است.
استاد حوزه علمیه تهران ادامه داد: حسبه در لسان فقهای شیعه وجه دیگری یافته است؛ خصوصیت تلقی فقهای مکتب اهل بیت(ع) از حسبه خصوصتی است که مورد نظر فقهای عامه نبوده است؛ ایشان کاربرد حسبه را در اموری منظور کرده‌اند که شارع راضی به ترک آن نیست؛ یعنی امور حسبی اموری است که برای ما محرز است که شارع به ترک آن راضی نمی‌شود و متصدی هم ندارد. مثلا گاهی شأنی مانند قضاوت داریم که فقها موظف به آن هستند، ولی برخی امور تصریحی ندارد، شارع نسبت به آن بی‌تفاوت نیست و رضا نمی‌دهد آن رها شود که این اهتمام را حسبه گویند.
آیت الله رشاد اظهار کرد: اگر کاری از حساسیت و خطوریت بالا برخوردار است که سبب می‌شود تا مردم در عسر و حرج قرار ‌گیرند وگرنه در معیشت و زندگی دچار مشکل می‌شوند، اینجا وظیفه حاکم اسلامی و فقیه است و این اقدام، حسبه نامیده می‌شود و امر به معروف و نهی از منکر یکی از مصادیق آن است؛ برخی فقهای شیعه از گذشته و متأخرین و معاصرین ضرورت حکومت اسلامی را از طریق حسبه اثبات کرده‌اند؛ به خصوص شیخ انصاری در این زمینه ورود دقیقی کرده و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی را ثابت کرده است.
رئیس شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه تهران تصریح کرد: حسبه گاهی به معنای نهادسازی و اداره بلدیه و شهرداری هم به کار رفته و گاهی به عنوان علم‌الاحتساب استعمال شده است.