متن زیر سرمقاله شماره ۷۰ و ۷۱ خبرنامه فرهنگستان علوم ویژه بهار و تابستان به قلم دکتر رضا داوری اردکانی است: 
۱- از جمله حرف­های مشهور زمان ما یکی هم این است که در این زمان فضیلت­های اخلاقی و رسوم راستی و دوستی متروک شده و سیاستمداران هم بیش از هر زمان احساس ناتوانی در اتخاذ تصمیم و حل مسائل می ­کنند. خشونت و فساد همه­ جایی شده است و ظاهراً دیگر قبحی هم ندارد. حتی بعضی کسان که گفته ­ها و نوشته ­هایشان پر از الفاظ مدارا و تحمل سخن مخالف و آزادی و حقوق بشر و دین و معرفت و فضیلت است، به چنان خشونتی دچارند که نمی ­توانند در مواجهه با مخالف آن را بپوشانند و از ایراد هیچ تهمت و ناسزایی به مخالف خود پروا نمی ­کنند.
اگر این روحیه جهانی باشد یا جهانی شود، فاجعه تاریخ است و فاتحه جهان متجدد را باید خواند. شاید مناسب‌­تر آن باشد که بگوییم این وضع حاصل اختلالی در فضای درک و خرد جهان در همه جا و به طریق اولی در کشورهای در حال توسعه و توسعه ­نیافته است. در چنین وضعی چه باید کرد؟ این جهان به کجا می ­رود و بر سر آدمیان و جهان‌شان چه می ­آید؟ موجه ­ترین پاسخ شاید این باشد که باید به فتوای خرد عمل شود. این حرف درستی است، اما عیبش در همین آشکارا درست ­بودن و غیرقابل بحث ­بودن آن است. اگر می ­دانستیم عقل چیست و چه فتوایی دارد و در مورد آن توافق داشتیم مشکلی نداشتیم. مشکل این است که شناختن عقل و یافتن راه خانه آن دشوار شده است. ادعای خردمندی شاید اکنون از همیشه بیشتر باشد، اما وقتی مدعیان خرد به جای اینکه از راه و منزل های آن بگویند سخنان آرزویی و سودایی می­‌گویند، قبای ژنده خود را به کجای این شب تیره باید آویخت؟ چرا از این همه بی­‌خردی که هر روز در اقوال و افعال ظاهر می­‌شود، کسی متعجب نمی‌­شود و فریادی از سر درد برنمی ­آورد؟ خرد عملی اگر باشد باید مایه صلاح و امنیت و رضایت خاطر و دوستی و اعتماد مردمان به یکدیگر باشد و سیاست نیز اگر به راهی جز راه تأمین صلاح مردم و کشور برود و باز هم مدعی خردمندی باشد، از پناه خرد عملی بیرون آمده و مقصد خود را گم کرده است.
در همه دوران­ها و در تاریخ جدید همواره سیاست­هایی را خردمندانه می­‌خوانده­ اند که موجب اعتبار و قدرت حکومت و همبستگی و اتحاد گروه ­ها و طوائف مردم شده و شرایط زندگی را بهبود بخشیده و آرامش و آسایش مردمان را تأمین کرده است. در مقابل سیاست­هایی که کشورها را به سوی سراب وهم و بحران و ورشکستگی و فاجعه برده ­اند، در تاریخ به بی­ خردی منسوب شده­ اند. در ظاهر و در مقام ادّعا هیچ حکومتی به بهبود شرایط زندگی و تأمین امنیت خاطر مردمان بی ­اعتنا نیست. تفاوت این است که بعضی کار حکومت را چیزی غیر از اصلاح زندگی می‌­دانند و گاهی که ناگزیر باید چیزی از صلاح و فساد کشور بگویند به ذکر سخنان رسمی و تکراری اکتفا می­ کنند. البته نظر غالب این است که حکومت­ ها تدوین و اجرای برنامه­ های توسعه اجتماعی اقتصادی و فرهنگی را در دستور کار خود قرار ­دهند.
اگر این برنامه­ ها درست تدوین شود و متصدیان امور بتوانند آن را به درستی اجرا کنند، سامانی نیز در زندگی پدید می آید، ولی تدوین و اجرای برنامه همیشه آسان نیست. مشکل این است که برنامه ریزی را کاری سهل می ­انگارند و می­‌پندارند که می ­توان به گروهی از درس خواندگان – هر درسی خوانده باشند -  مأموریت اداری داد که بروند و برنامه بنویسند. برنامه نوشتن کاری نیست که آن را در مدرسه بیاموزند و آموخته­ ها را یکسان در هر جا به کار برند. برنامه­ ریزی طراحی اجتماعی است که متأسفانه گاهی آن را با مهندسی به معنی عام اشتباه می‌­کنند و با فرض اینکه جامعه انسانی یک مکانیسم است، کار آن را با این قیاس می­ گیرند. مهندسی رسمی کاری آموختنی و دقیق است، زیرا در آن یک طرح ریاضی بر یک زمینه مادی و خام و کم و بیش متعیّن و محدود اطلاق می­ شود، اما طراحی اجتماعی اولاً درس و علمی نیست که آن را بیاموزند، ثانیاً باید در یک زمینه کاملاً سیّال و متغیّر که امکاناتش کمتر شناخته شده است، اعمال شود.
برای برنامه ریزی باید با جان جامعه و زندگی مردم و امکان­های تاریخی آن در پیوند بود
در برنامه­ ریزی اندازه هر چیز و هر کار را باید دانست و روابط چیزها و تناسب آنها با یکدیگر را نیز در نظر داشت؛ یعنی باید با جان جامعه و زندگی مردم و امکان­های تاریخی آن در پیوند بود تا بتوان چیزی از آینده درک کرد و برنامه­ ای برای آن ریخت. این کار علاوه بر اینکه دانش وسیع می­‌خواهد به خرد آینده ­بین نیز نیاز دارد و این خرد را نه در مدرسه می‌­توان آموخت و نه در بازار خرید و فروش می‌­شود و اگر فراگرفتنی باشد چنانکه افلاطون در مورد آموزش فلسفه گفته است بر اثر ارتباط و اتصالی «بی­تکیّف و بی­قیاس» (تعبیر از مولانا جلال­الدین بلخی است) میان اشخاص حاصل می ­شود. در دویست سال اخیر از میان اقوام و ملل بعضی مثل ژاپنی ­ها در خرد جهان‌­ساز غربی شریک شده ­اند، اما بسیاری کشورها به عالم عقل جدید راه نبرده ­اند. تحقیق در اینکه ژاپن چه نسبتی با اروپا داشته است که پاکستان و سوریه و مصر و اتیوپی و بولیوی و ونزوئلا نداشته ­اند با روش­های معمولی و متداول به جایی نمی­رسد. برنامه ­ریزی به عنوان وظیفه اداری همه­ جا هست و صورت می­ گیرد، اما برنامه باید قابل اجرا باشد و کشور با اجرای آن به نظم و تعادل علمی- فرهنگی برسد. اینجا دیگر ملاک و میزان کمتر جای چون و چرا دارد. اگر اجرای برنامه­ ای بی ­ثمر باشد، پیداست که یا برنامه خوب نبوده یا در اجرای آن قصور شده است. اگر در شرایط عادی برنامه ­ای اجرا نمی ­شود، باید تأمل و تحقیق کرد که چرا اجرا نشده است. این تأمل و تحقیق نشانه آشنایی هر چند اندک و ناچیز با امر برنامه­ ریزی است وقتی برنامه ­ای به نتیجه نمی‌­رسد و هیچ کس نمی­‌پرسد که مانع چه بوده و چرا اجرا نشده است، معلوم می ­شود، که به برنامه ­ریزی و حتی به سیاست وقعی گذاشته نمی ­شود و شاید فهم سیاست و خرد سیاسی دستخوش خلل شده باشد.
۲- اکنون در اینکه کسانی شأن سیاست را بالاتر از اداره خوب کشور و تأمین آسایش و امنیت خاطر مردم و . . . می­‌دانند بحث نمی ­کنیم، زیرا پیش از آن باید ببینیم که در شرایط کنونی ایران، سیاست با کشور چه نسبت دارد. در انقلاب­ ها معمولاً میان انقلاب و کشور دوگانگی پدید می­‌آید. این دوگانگی در انقلاب فرانسه نزدیک به هشتاد سال یعنی تا زمان سقوط ناپلئون سوم طول کشید. در انقلاب بلشویکی با اینکه تروتسکی از حکومت شوروی طرد شد و نظر او در باب انقلاب دائم را خیلی زود انحرافی و خائنانه خواندند، تا زمان جنگ بین­ الملل دوم و نزدیک شدن قوای آلمان به مسکو و صدور فرمان استالین برای دفاع از وطن سوسیالیست، کشور تقریباً هیچ شأن و مقامی نداشت. در انقلاب ما هم کشور و انقلاب با هم کاملاً یگانه نیستند و بزرگترین نشانه ­اش این است که بعضی گروه­های انقلابی­ دولت را که قاعدتاً باید نماینده کشور باشد، ضعیف و ناتوان می­خواهند و می‌­پندارند سود انقلاب در ناتوانی و شکست دولت­هاست. پیداست که انقلاب نمی­‌تواند یکسره به مدیریت و سامان کشور بیندیشد و نمی ­اندیشد، ولی آیا سیاست صلاح و اصلاح می‌­تواند نقشه راه انقلاب و منزل­های آن را تصویر کند و طرحی برای آینده کشور در اندازد؟
برخی ساده لوحانه می خواهند با وصله کاری لیبرالیسم طرح خاصی از حکومت دموکراتیک دینی دراندازند
پس از وقوع هر انقلاب طبیعی است که متصدیان امور بکوشند برنامه کار کشور را با نظر به اصول و قواعد انقلاب پیش ببرند و نگذارند راه کشور و انقلاب از هم جدا شود. البته این کار آسان نیست و به این جهت احتمال اینکه انقلاب و کشور (سیاست) از هم فاصله بگیرند، بالاست و در عمل هم این جدایی کم و بیش اتفاق افتاده است. در این شرایط اگر گروهی هم بخواهد که در عین وفاداری به انقلاب، کشور را نیز سر و سامان بدهد، شاید در نظر و عمل دچار سرخوردگی ­ها و مشکلات غیرقابل پیش ­بینی شود. در دهه­ های اخیر یکی از اتفاق­ های بد این بود که کسانی بیگانه با سیاست و بی‌­خبر از تاریخ و زندگی مردم ایران، بی ­آنکه درکی از نسبت سیاست جدید با دین داشته باشند، ساده­ لوحانه خواستند با وصله­ کاری بعضی از قواعد لیبرالیسم با برداشتی از شریعت، طرح خاصی از حکومت دموکراتیک دینی دراندازند و ایدئولوژی راهنمای سیاست دینی تدوین کنند. قهری بود که از این وصلت ناجور جز یک شبه سیاست عقیم لرزان و ناپایدار چیزی حاصل نشود و این حاصل که ظاهری آزادی‌خواهانه، اما باطنی خشن داشت و از پشتوانه تفکر بی‌­بهره بود، با باطن خشنش در برابر هر فکر و نظری ایستاد و تفکر در کار و بار کشور و آزادی و توسعه آن را دشوار کرد.
نور امیدی در افق تجدد دیده نمی­ شود
اگر این وصله ­کاری سیاسی- دینی در حدّ رأی و قول اشخاص باقی می­ ماند، اهمیت نداشت، اما وقتی به صورت دستورالعمل اعتقادی سیاسی در آمد، به شعور و درک سیاسی آسیب رساند و نیاز به تفکر و تحقیق را منتفی کرد و راه درک و فهم مسائل کشور را بست. وقتی عده بالنسبه زیادی دل­خوش کردند که آزادی و دین را توأم دارند، دیگر به اندیشیدن نیازی نبود و شاید به همین جهت رخوت و وقفه و فروبستگی در اندیشه سیاسی پدید آمد و مسائل کشور به حرف­های انتزاعی و سطحی تکراری در باب علم و دین و سیاست تبدیل شد. اکنون پس از چهل سال خوب است که از سوداهای بیهوده آزاد شویم و راه سیاست را با سعی در راه درک و شناخت وضع جهان و اوضاع کشور بجوییم. سیاست در شرایط کنونی یا در دوره جدید چه وظیفه ­ای دارد و ناظر به چه امری است و اگر باید صلاح کشور و آرامش و آسایش مردم با آن حاصل شود، تحقق این امر تا چه اندازه و با چه تدابیری می‌­تواند صورت گیرد؟ اندکی در این می­‌توانیم درنگ کنیم. من از سال­ها پیش معتقد بوده ­ام و اظهار کرده ­ام که عقل جهان جدید دیگر کارساز آینده نیست و نور امیدی در افق تجدد دیده نمی­ شود. اگر این حرف درست باشد چگونه به این پندار دل خوش باشیم که با تدبیرهای جزئی و موقتی مشکل­ها برطرف و آرزوها برآورده می­‌شود؟ پیداست که با تدابیر جزئی سیاسی و اداری نمی­‌توان جهان رؤیایی و نظام عدل پدید آورد، اما در همین جهان هم می‌­توان به بی­ خردی تسلیم نشد و از اندک خرد و تدبیری که وجود دارد، چشم نپوشید و همان اندک را هم مغتنم دانست و به گشایش افق آینده چشم امید داشت.
جنبش ضداستعماری طرحی برای آینده نداشت و بیشتر نشانه وقوع تحولی در نظم جهان بود
در طرح و تدوین برنامه آینده یک کشور به طور کلی اصولی باید باشد که تدبیرها و تصمیم­ های موقعی بر اساس آنها اتخاذ و سنجیده شود اعتقادات و امیدهای زیبایی چون پیروزی حق بر باطل و عدل بر ظلم و ... غنیمتی است که در زمان­های طولانی جان ها را از تباهی حفظ کرده است، اما اگر اینها از جای خود خارج شوند چه بسا که به حرف تبدیل می‌­شوند­ و دیگر مبنای عمل اخلاقی و سیاسی قرار نمی­‌گیرند. سیاست حرف نیست، بلکه باید با نظر به شرایط و امکان های موجود راهش را یافت و پیمود و البته امید هم باید باشد، زیرا امید قوت قلب است. نهضت های ضد استعماری عیب‌شان این بود که کار سیاست و استقلال ملی و پیشرفت­های اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی را سهل انگاشتند و به این جهت دولت مستعجل بودند و هنوز استقرار نیافته بساطشان برچیده شد. البته نهضت­های ضد استعماری در نفی استعمار مؤثر بودند و مگر نه اینکه با این نهضت­ها صورت ظاهر استعمار از میان رفت. از میان رفتن نظم استعماری را حتی اگر یکسره بر اثر مبارزات استقلال طلبانه ندانیم، به هرحال نسبت و تناسب آن را با مجاهدات نهضت­ های ضد استعماری و استقلال ­طلب نمی­‌توان انکار کرد. اگر در جهان استعمارزده جنبش­های ضد استعماری پدید نیامده بود، نمی­‌دانیم در نظم جدید پس از جنگ جهانی دوم، استعمار چه صورتی پیدا می­‌کرد. توجه کنیم که اروپا نه فقط اندیشه ناسیونالیسم و استقلال ملی را طرح کرد، بلکه بعضی روشنفکرانش در مبارزه ضد استعماری هم شرکت داشتند. بسیاری از نویسندگان و شاعران و روشنفکران بزرگ اروپایی با نهضت­های استقلال طلب کشورهای تحت استعمار همدردی و هم ­آوایی کردند. مشکل این بود که جنبش ضد استعماری طرحی برای آینده نداشت و بیشتر نشانه وقوع تحولی در نظم جهان بود. آیا نمی­ توان گفت که این نهضت چون طرحی برای زندگی و آینده نداشت و می­‌خواست به جایی و موقع و مقامی برسد که استعمارگر رسیده بود و راه رسیدن به آن مقصد بسیار دور و دشوار را نتوانست بگشاید و بپیماید، شکست خورد؟ نهضت ­های ضد استعماری در نفی، شکست نخوردند، بلکه چون چیزی برای اثبات نداشتند، راه به جایی نبردند. با قدرت نفی و مخصوصاً اگر قدرت نفی بزرگ باشد جهان را می­‌توان نابود کرد، اما وضع و نظم تازه نمی‌­توان به وجود آورد. یعنی تا زمانی که نفی جهان موجود با یک طرح اثبات، جمع نشود، اگر بتوان با پرهیز از آشوب و ویرانگری به راه های برون شد از مشکلات و شرایط ادامه زندگی در دوران تحکم تکنیک اندیشید و از فساد دور ماند و بازمانده صلاح را حفظ کرد، راضی و شکرگزار باید بود، زیرا بودن در راه صلاح و کسب و حفظ آمادگی برای آینده مجاهده­ ای است که حکومت­ها و مردمان در جهان توسعه­ نیافته به آسانی از عهده آن برنمی­ آیند.
در جامعه پریشان و پراکنده خرد ضعیف می‌­شود
حکومت­ها در زمان ما محدودیت­های خاص خود دارند به این جهت از آنها توقع بیش از حد نباید داشت. هر حکومتی نماینده فهم و درک زمان و مظهر استحکام یا سستی پیوندها و بستگی­های جامعه و مردم کشور خویش است و چون این پیوندها سست و ناپایدار باشد، حکومت هم استحکام سیاسی و پشتوانه اخلاقی قوی ندارد. عقل هم چنانکه گفتم در پیوستگی و همبستگی و وحدت و هم‌داستانی ظاهر می­‌شود؛ یعنی در جامعه پریشان و پراکنده خرد ضعیف می‌­شود و مجال برای بی­ خردی پدید می‌­آید. وقتی راه­ها بسته و پیوندها گسسته باشد، امید و آینده ­ای هم نیست. در چنین وضعی گفتارها و رفتارها و کردارها بیشتر مشغولیت برای پر کردن زمان خالی و ارضاء طبع و برآوردن نیازهای طبیعی است.
آینده جهان توسعه­ نیافته چه می‌­تواند باشد؟
۳- اکنون ببینیم آینده جهان توسعه­ نیافته چه می‌­تواند باشد؟ با توجه به امکانهای علم و عمل زمان ما بهترین صورت محتمل این hست که یک کشور توسعه­ نیافته مثل کشورهای توسعه­ یافته مراحل توسعه را طی کند و به جایی برسد که این کشورها رسیده ­اند، ولی توجه کنیم که اولاً طی این راه دشوار است و مدام دشوارتر می‌­شود. ثانیاً جهان توسعه ­یافته گرفتار بحران­های شدید است و گاهی به نظر می­‌رسد که به جای پیشرفت دارد از درون سست می­‌شود و هیچ آینده ­ای پیش روی خود ندارد. مع ­هذا در این وضع مناسب­‌ترین راه و کار این است که مردم و حکومت­ها در جهان توسعه­ نیافته تا می‌­توانند فرصت کوتاه سیر در راه توسعه را مغتنم شمارند و البته اگر بتوانند در طی راه به پس فردای توسعه هم بیندیشند و ببینند که برای آینده و پس‌­فردا چه می‌­توانند بکنند، اما اگر از این راه اعراض کنند چه بسا که دچار بیهوده­ کاری ­شوند. طرح مهمی که به خصوص در کشور ما پس از انقلاب به صورتی رسمی مطرح شده است، گذشت از سکولاریسم تجدد و بنای یک نظام دینی و قدسی است. اقتضای وضع بحرانی جهان هم این بوده است که چنین طرحی اهمیت یابد. وقفه در راه تجدد و توسعه و پایان ­یافتن امیدها و احساس شکست بسیاری از اقوام و کشورها در پیمودن راه استقلال ملی و توسعه فرهنگی- اجتماعی اهمیت این گشایش را بیشتر کرده است، ولی اکنون یک حکومت دینی که در محاصره انواع تحریم ها و در معرض انواع مخالفت­ها و دشمنیها قرار دارد چگونه می­‌تواند با سکولاریسم مقابله کند؟ شاید بهتر باشد که به جای اینکه بپرسیم چه می­‌تواند بکند بپرسیم چه می­‌خواهد بکند و چه مشکلاتی در راه تحقق آنچه می­‌خواهد بکند، پیش پای اوست.
حکومت اسلامی قبل از هر چیز می­‌خواهد که احکام شریعت، قانون و دستورالعمل زندگی باشد و برای اینکه این خواست تحقق یابد به قدرت و شاید به قدرتی بیش از آنچه دیگر حکومت­ها به آن نیاز دارند نیازمند است، زیرا برقرار کردن رسوم اجتماعی شرع بر خلاف رسم جاری جهان موجود است و قدرتی بزرگ و فوق­ العاده می­‌خواهد. مشکل بزرگتر این است که قدرت در جهان ما قدرت علم و تکنولوژی است و علم و تکنولوژی خودبنیاد است و به فرمان بیرون از خود وقعی نمی­‌نهد (و این یکی از معانی سکولاریسم است) طرفه آنکه حکومت دینی هم در عین اهتمام به ترویج و اجرای آیین و شریعت ناگزیر باید به رکن اساسی و محور اصلی تجدد (علم تکنولوژیک) تکیه داشته باشد.
می‌­دانم که ما به این قبیل معانی اعتنایی نداریم و راحت به سر بردن با مشهورات را با زحمت و درد تفکر سودا نمی­‌کنیم. حکومت هم شاید به پیروی از عقل مشترک به این معانی چندان اعتنا نکند و بگوید علم و تکنولوژی وسیله است و یک نظام دینی هم حق دارد و باید آن را به استخدام خود درآورد. کاش این امر میسّر بود. اکنون حکومت همت و اهتمام خود را مصروف دو مطلب کرده است. در سیاست خارجی، مقابله با استیلاطلبی قدرت­های جهانی و به خصوص امریکا و غصب سرزمین­های فلسطینی اصل است. در سیاست داخلی نیز در وهله اول ترویج بعضی رسوم شرع و آداب اجتماعی شرعی مثل اقامه نماز و برگزاری مراسم و رعایت آدابی نظیر حجاب زنان اهمیت دارد و سپس روکردن به علم و تکنولوژی به خصوص در مواضعی که موجب افزایش قدرت نظامی و اطلاعاتی می­‌شود و البته چون برخورداری از اطلاعات و قدرت نظامی امری ضروری است، از تکنولوژی مناسبش نمی­‌توان رو گرداند، ولی بی ­اعتنایی به جامعیت و هماهنگی در تدوین برنامه­ های توسعه و اجرای گزینشی طرح­ها، وصول به مقصد و مقصود را دشوار می­‌کند. مثلاً وقتی اهتمام حکومت به امور خاص اختصاص یابد، امور دیگر بدون اینکه اهمیت‌شان انکار شود، در عمل از نظر می­‌افتند. در علم و تکنولوژی وقتی به اقتضای نیاز حکومت گزینش صورت می ­گیرد، چه بسا که حفظ تناسب و وحدت در برنامه علم و تکنولوژی به فراموشی سپرده شود و مثلاً در صنعت و کشاورزی اهتمام و دقتی که لازم است صورت نگیرد. در برقراری نظم اجتماعی هم نباید شرایط امکان کارها و اقدام­ها از نظر دور بماند. پیداست که وقتی اصل راهنمای سیاست رعایت آداب شریعت باشد، حکومت، رعایت‌ ­نکردن حجاب را برنتابد و در صدد چاره بر­آید و احیاناً بخواهد لاابالی بودن را با خشم و خشونت چاره کند. غافل از اینکه اگر به نقص­ ها و نارسایی ­های دیگر بی ­اعتنا بماند، از عهده علاج این مشکل برنمی­ آید. همچنین وقتی حکومت بیشتر نظرش به حفظ ظاهر باشد شاید فساد شایع و منتشر و همه ­جایی را نبیند و اگر هم ببیند خاطرش را چندان آزرده نکند و مگر در گفتار و نوشته ­های اهل سیاست اثر چندان از نگرانی جدی نسبت به شیوع فساد و نابسامانی کارها و مشکل­های آموزش و بهداشت و درمان و اقتصاد و ... دیده ­ایم. در مقابل همه ما کسانی را می­‌شناسیم که پیدا بودن موی یک زن یا کراوات زدن یک مرد نه فقط آنها را پریشان و خشمگین می ­کند بلکه می­‌پندارند اینها با رفتار خود ارکان عرش را به لرزه درمی­ آورند و روح اولیاء و مقرّبان و ابرار و شهدا را آزرده می­ کنند، اما از شنیدن خبر فساد ویرانگر و غارت سرمایه­‌های کشور ککشان نمی­‌گزد. کاش می‌­شد این هر دو رویکرد ظاهری و گزینشی به دین و علم را با دیدی جامع تکمیل کرد. البته می­‌گویند و درست هم می­‌گویند که حکومت اگر بخواهد بر اجرای آداب و رسوم و شعائر دین نظارت کند چاره‌­ای ندارد جز اینکه به ظواهر اکتفا کند، زیرا نیت اشخاص و باطن اعمال در دسترس تصرف حکومت نیست. در علم و تکنولوژی هم حکومت حداکثر در جایی اعمال قدرت می­‌کند که خود نیاز دارد و مصرف­‌کننده است و طرفه اینکه این دو قلمرو که از حیث ذات مناسبتی با هم ندارند و ظاهراً بر حسب تصادف در کنار هم قرار گرفته­‌اند، خیلی زود به هم نزدیک و هماهنگ می ­شوند تا آنجا که علم و تکنولوژی مورد علاقه و مختار حکومت، کم و بیش شأن قدسی و اهمیت دینی پیدا می­‌کند و اعمال نظارت بر اجرای رسوم و رعایت حدود شرع نیز به امر انتظامی مبدل می­‌شود. این وضع را به سلیقه اشخاص و میل گروه­ها و سیاست این یا آن دولت نسبت نباید داد، بلکه سکولاریسم تجدد با همه ضعف و فتوری که در آن راه یافته است هنوز چندان قوی است که به باطن دین و دین در جامعیتش مجال ظهور نمی­‌دهد، زیرا با این ظهور و صرفاً با این ظهور است که سکولاریسم پایان می‌­یابد. شاید بسیاری از گرفتاری­های ما نیز به این قضیه بستگی داشته باشد.
ما باید به آینده  و امکان­های خودمان بیندیشیم
آیا معنی این سخن این است که نظام تجدد تا هست به گشایش راهی دیگر راضی نمی‌­شود؟ در شرایطی که هنوز هیچ راهی در درون تجدد برای بیرون شدن از جهانی که در آن به سر می­بریم پیدا نشده است، ما باید بیشتر به آینده آن و امکان­های خودمان بیندیشیم. معمولاً راه­ های تاریخ از جایی گشوده می‌­شود که سختی و شدت در آن جا به نهایت رسیده باشد. درک این سختی و عسرت و یافتن چشم‌­انداز و راه آینده بر عهده متفکران است و آنها آنچه را که با درد دریافته ­اند به مردمان هدیه می ­کنند، چنانکه راه تجدد را هم متفکران نشان دادند و مردمان همراه با کارسازان آن را پیمودند و ساختند. اکنون این راه به پایان نزدیک شده است، ولی تاریخ غربی هنوز قدرت خود را  اعمال می­‌کند. مردمان هم نه فقط در انتظار عهد دیگر نیستند، بلکه هنوز تشکیک در باب دوام تاریخ تجدد را امر عجیب و احیاناً کفر و جحود تلقی می­‌کنند. پس باید مدارا کرد و رفتن در راه توسعه را بر توقف و بیهوده ­کاری ترجیح داد. درست است که آینده این جهان را با برنامه­ ریزی نمی­‌توان تضمین کرد، اما تا زمانی که از امکانات این جهان چیزی باقی مانده است، کشورها می‌­توانند و باید سیر در راه توسعه را غنیمت بشمارند.
جهان جدید با ظهور تفکر بشریت ­مدار پدید امد
۴- برنامه ­ریزی چیست؟ در تاریخ که نظر می­‌کنیم، تا دهه سوم قرن بیستم نام و نشانی از برنامه ­ریزی نمی­ یابیم. برنامه ­ریزی در سیاست دوران اخیر تجدد پیش آمده است، البته بشر از آغاز وجودش کم و بیش از اختیار و قدرت تصرف برخوردار بوده و به کارهای شخصی و خانوادگی و سیاسی نظم تازه می‌­داده است، اما نظم­ بخشی تا دوره جدید بیشتر به معنی بازگرداندن و مطابقت دادن امور با نظام طبیعی یا مستقر بوده است. در عصر جدید جامعه به معنی خاصی که در جامعه­ شناسی از آن بحث می­‌شود به وجود آمد. جامعه یک نظم خاص بشری است که قانونش را خود وضع می­ کند و مسائلش بی رجوع به بیرون حل می­ شود. جامعه جدید گر چه صورت کلی و اجمالی اش در آثار شاعران و نویسندگان دوران رنسانس پدیدار شده است، آن را با برنامه­ ریزی نساخته­ اند. این جامعه با ظهور تفکر بشریت ­مدار و پدید آمدن بشری دیگر یعنی بشر جهان­ ساز و با اثبات خودبنیادی بشر در فلسفه و ادب جدید به وجود آمد و تا آغاز قرن بیستم رشد کم و بیش طبیعی و ارگانیک داشت و تا وقتی که این سیر رشد، متعادل بود طرح برنامه هم ضرورت و وجهی نداشت، حتی مارکس هم که بعضی تعارض­ های جامعه جدید را دریافت و آن را نشان داد، از برنامه ­ریزی نگفت، بلکه انقلاب را درمان درد دانست؛ یعنی فکر می­ کرد دیالکتیک جامعه و تاریخ از طریق انقلاب تعادل را به زندگی اروپا (و جهان) باز می­‌گرداند. او نمی ­دانست که پیروانش در انقلابی که بی­‌وقت و بی­‌جا در روسیه روی خواهد داد، عدم تعادل را بیشتر می‌­کنند و بعد برای هماهنگ­‌سازی و برقراری تعادل ناگزیر به طراحی برنامه­ می­ شوند. برنامه ­ریزی را بلشویک ­ها آغاز کردند، اما اروپای غربی هم که بر وفق لیبرالیسم فکر می­‌کرد جامعه (و بازار) خود تعادل را حفظ می­‌کند، پس از جنگ جهانی دوم ناگزیر به برنامه ­ریزی شد. برنامه­ ریزی دخالت باقیمانده خرد کارساز یا کاربرد این خرد برای تعادل ­بخشی به شئون جامعه و مقابله با بحران­ها یا بنای نظمی شبیه به تجدد در جهان قدیم است؛ یعنی برنامه ­ریزی به زمان و دوران بازسازی و ترمیم تعلق دارد. اکنون اروپا و امریکا هم به برنامه ­ریزی رو کرده ­اند. جهان در حال توسعه و توسعه ­نیافته هم اگر توسعه می­‌خواهد جز به مدد برنامه ­ریزی درست به مقصد نمی ­رسد. مع­‌هذا این توهم نباید به وجود آید که هر کاری در جهان همواره با برنامه ­ریزی بوده یا با برنامه ­ریزی به هر مقصودی می­‌توان رسید. البته با برنامه ­ریزی -اگر برنامه درست طراحی شده باشد- می­‌توان تحولی در اقتصاد و سیاست و جامعه نیازمند توسعه پدید آورد، اما این را هم بدانیم که هر برنامه­ توسعه اجتماعی بازسازی یا شبیه­ سازی مدلی است که قبلاً به نحوی تحقق یافته است و آن را کم و بیش می­‌شناسیم، یعنی نظامی را که نمی‌­شناسیم، نمی‌­توانیم طراحی کنیم مگر اینکه مراد از طرح، طرح کلی باشد که نه با محاسبه بلکه در تفکر پدید می­ آید، ولی این طراحی را برنامه ­ریزی نمی‌­دانند. زمان­بندی هم ندارد و مسئولیت اجرای آن برعهده سازمان­های حکومتی و خصوصی نیست.
تجدد هنوز قدرت آن را دارد که خیال ها را به بازی بگیرد
می­‌دانم که این اشاره ­ها همه جا به درستی فهمیده نمی­‌شود و مگر نه اینکه دم زدن از امکان گشایش راه دیگر در آینده را کسانی نظر سیاسی خطرناک و در نتیجه گناهی بزرگ شمردند و البته اگر صاحب‌نظری به راه­های بیرون شد از زندان تاریخ بیندیشد با قهر و دشمنی و مقابله سیاسی و تبلیغاتی سازمان­‌یافته مدعیان دفاع از آزادی مواجه می­‌شود. منتهی وقتی راهی گشوده شد قدرت­های سیاسی از عهده بستن آن راه برنمی­ آیند. راهی که اکنون وجود دارد، راه طی شده است و البته پیمودن این راه طی­ شده هم آسان نیست، به خصوص اگر رهروان در آن کم و بیش دچار وسواس و تردید باشند. در سوی دیگر هم وقتی می­‌بینیم همه جهان به رسم و شیوه زندگی متجدد خو گرفته ­اند و نظم اجتماعی و اقتصادی در هر درجه­ای از قوت و ضعف که باشد غربی و متجدد و متجددمآب است، باید فکر کرد که چگونه می­‌توان این نظم را رها کرد و نظمی دیگر به جای آن گذاشت. مسلماً خروج از این نظم با تدابیر جزئی و اقدام­های سیاسی میسر نمی­ شود. تجدد هنوز قدرت آن را دارد که وجود مردمان و خیال­ها و آراء آنها را به بازی بگیرد و حتی آراء و افکار و اذهان مخالف را به راه­های بن­‌بست سوق دهد، تا آنجا که مخالف­ ها ندانند که با چه چیز مخالفند و برای تحقق چه چیز می­ کوشند و گاهی صورت خیالی و رؤیایی چیزها را عین آن چیزها بدانند و به آنها راضی شوند و پیداست که در این صورت کار را تقریباً تمام شده و راه را پیموده بدانند و به حرف زدن اکتفا کنند.
۵- برای مقابله با این مکر و فریب تاریخ، روح و روحیه‌­ای باید باشد که با مشهورات خو نگرفته باشد و دلبسته آنها نباشد ،بلکه کم و بیش خوبی­ها و خوب­ها و درجات آنها و شرایط پدید آمدن و بقاءشان را بشناسد و تصویر و صورت خیالی آنها را با وجودشان اشتباه نکند و به همان صورت خیالی قانع نشود و مخصوصاً نپندارد که فضیلت­های ظاهرتر را با صرفنظر کردن از فضائل اساسی و اصلی، آن هم در بحبوحه فساد از طریق اعمال قدرت می‌­توان محقق کرد. مقابله با غرب و تجدد با کوشش در احیای ارزش­های بی‌­ارزش شده در غرب جدید نیز تمام نمی­شود. در هر نظامی ارزش­ها به هم بسته­‌اند. اگر در جهان تجدد نظام ارزش­ها دستخوش آشوب و وارونگی شده است، این آشوب را اشخاص و حتی حکومت­ها موجب نشده و به وجود نیاورده‌­اند و به همین جهت اشخاص و حکومت­ها نمی­‌توانند آن را چاره کنند.
بازگشت به گذشته محال است
زندگی و جامعه در غرب از پانصد سال پیش و در دیگر جاها در این اواخر دستخوش تغییری شده است که با هر سیاستی آن را نمی­‌توان اداره کرد. وقتی روش ماکیاولیست و حتی سیاست ناظر به حاکمیت مبتنی بر قرارداد، دیگر کارسازی نمی­‌کند و حکومت­ها باید از تکنیک­های جدید سیاست بهره ببرند، سیاستی کم و بیش موفق می­‌شود که مصلحت عام و تأمین نظم درست چیزها و کارها را رعایت کند. اینکه این سیاست در بحبوحه آشوب ارزش­ها چه می‌­تواند بکند و تا کجا می‌­تواند برود، مشکل بزرگ جهان است و این مشکل را با اتّخاذ تدابیر عادی و خطابه­های اخلاقی و با وعده وعیدهای دینی نمی­‌توان رفع کرد. وقتی راه آینده دشوار می‌­شود، شاید بازگشت به گذشته آسان­ترین کار به نظر برسد، ولی این بازگشتِ ظاهراً آسان، محال است. چیزی که گاهی با بازگشت به گذشته اشتباه می­‌شود، صرف‌نظر از توجیهاتی مثل عصر طلایی آغازین و تفسیرهای فرویدی در باب میل بازگشت به گذشته، طرح رجوع به مآثر تاریخی و نسبتی است که اکنون و وضع کنونی با گذشته و آینده دارد. این توجه بازگشت به گذشته نیست، بلکه با تذکر به اکنون تاریخی آغاز می‌­شود و این تذکر شرط آن است، پس این معنی را با تقلید و پیروی از عادات و آداب و رسوم و غایات دوران­های گذشته نباید اشتباه کرد. درک اکنون درک چیزی است که هستیم و شده­‌ایم و توانایی­هایی است که داریم و کاری است که از عهده­‌اش برمی­‌آییم. با درک اکنون صحنه گذشته هم روشن می­‌شود. اکنون و گذشته و آینده در تاریخ و تفکر از هم جدا نیستند.
پریشانی و تفرقه جهان کنونی اگر تا حدودی علاج شدنی باشد، نه با اقدام­های عادی سیاسی، بلکه با تفکر و با خرد عملی و گشایشی که با آن پدید می­‌آید، میسّر می‌­شود. اگر یک دوره تاریخی به پایان خود نزدیک ­شود، هیچ دستورالعمل معین و مشخصی برای تمدید عمر آن وجود ندارد. دستورالعمل­های رسمی موجود هم بر اساس تفکر بنیانگذار پدید آمده­‌اند. گاهی در زبان ما نام این دستورالعمل را بی توجه به معنی «راسیونالیته» در فرهنگ اخیر اروپا، عقل و عقلانیت می­‌گذارند. عقلانیت عقل ابزاری و لازمه نظم سازمانی و اداری نظام تجدد است و با خرد و تفکر نباید اشتباه شود. اگر عقلانیت به جای تفکر قرار ­گیرد اولین خطرش از یاد بردن مراتب و خلط مقدم با مؤخر و مهم با غیر مهم و سهل انگاشتن کارهای بزرگ و هموار انگاشتن راه­های ناگشوده و ناهموار است. با این آشوب فکری چه بسا که همه گمان کنند که می‌­دانند چه باید بکنند و از عهده هر کاری برمی­‌آیند.
نسبت زبان با عقل
۵- اینجا مجال بحث تفصیلی درباره عقل و عقلانیت نیست، اما خوب است که به نسبت زبان با عقل اشاره­‌ای بشود. زبان را غالباً و معمولاً مجموعه الفاظ و یک امر وضعی می­‌دانند و فکر می­‌کنند که آدمی با خرد خود و با قصد و آگاهی الفاظ را وضع کرده است تا آدمیان بتوانند با آن مقاصد و معانی مورد نظر خود را به دیگران بفهمانند. وضعی بودن زبان یا درست بگویم وضعی بودن الفاظ به یک اعتبار درست است، زیرا اگر زبان لفظی امری طبیعی بود می­‌بایست همه آدمیان یک زبان داشته باشند و می‌­دانیم که نه فقط آدمیان یک زبان ندارند، بلکه در تاریخ یک قوم و ملت هم زبان تحول می­‌یابد و گاهی یک زبان جایش را به زبان دیگر می­‌دهد. آیا از این حیث زبان را می‌­توان با خرد قیاس کرد؟ قول مشهور این است که خرد همیشه بوده و صفت ذاتی انسان است و کسانی از جمله معتزلیان و دکارت هم گفته‌­اند که هیچ چیز مثل عقل به تساوی میان آدمیان قسمت نشده است. از کجا می­‌گوییم خرد ذاتی انسان است و خردی که ذاتی انسان خوانده می­‌شود چیست؟ شاید پاسخ این باشد که همیشه مردمان به نحوی سود و زیان و خوب و بد و درست و نادرست و صلاح و فساد را تشخیص می­‌داده‌­اند و مهمتر اینکه می‌­توانسته­‌اند چیزهایی بیاموزند و آثاری ماندگار پدید آورند. اینها همه درست است اما آیا نمی‌­خواهیم بیاد آوریم و بپذیریم که این عقل و خردی که وصف آن در کتاب­های فلسفه آمده و به نظری و عملی تقسیم شده است، عقل بحثی و اخلاقی است و نه خرد کارساز نظام زندگی. این عقل یافته و آورده یونانیان است و این یونانیان بودند که درباره چیستی خرد فکر کردند. می­گویند و درست می­‌گویند که یونانیان از ماهیت عقلی که داشتند پرسیدند نه اینکه آن را پدید آورده باشند.
عقل در عام­ترین معنایش که نوعی فهم و راهیابی باشد، در همه جا با انسان بوده، اما در هر زبان و در هر دوران تاریخی نام و صفت خاص داشته است، چنانکه عقل بحثی، یونانیان نیز عقل راهبر به علم و اخلاق و سیاست یونانی بود. می­‌توان با ذکر شواهد بسیار ثابت کرد که عقل ارسطویی به فلسفه‌­ای که در اساس متفاوت با فلسفه ارسطو باشد، نمی­‌توانست برسد. ایرانیان و هندیان و چینیان و اقوام دیگر هم از عقل برخوردار بودند، اما عقل آنان با عقل یونانی و به خصوص با عقل دوران منورالفکری نباید یکی دانسته شود، ولی در زمان ما که جهان یکی شده است، همه مردم جهان از صورت رسمی و ظاهری عقل ابزاری پیروی می­‌کنند و این عقل را مطلق می­‌انگارند. وقتی همه مردم از یک خرد پیروی می­‌کنند، طبیعی است که بپندارند همه مردمان همیشه از این خرد پیروی می­‌کرده‌­اند. حتی گاهی فلسفه­‌خوانده­‌ها رأی و قول مشهور در باب عقل را وصف درست و بیان حقیقت آن می­‌دانند. وقتی چیزی در زمره مشهورات جهانی در آمد فهم نسبت و انتساب آن به قوم و زمان خاص دشوار می­‌شود.
اکنون در نظر بسیاری از اهل فلسفه تقسیم عقل به نظری و عملی در زمره اموری نزدیک به بدیهی است و بحث درباره آن بیهوده می­‌نماید توجیه جدلی مطلب هم این است که می­‌پرسند مگر مردمان غیر یونانی درک و فهم زشت و زیبا و درست و نادرست و خوب و بد نداشته­‌اند. این تشخیص در همه جا و در میان همه مردمان بوده است، اما طرح جزئی و کلی و ماهیت و ذات و کیفیت درک کلی و چیزی که با آن کلیات را درک می‌­کنند و موجودات را چنانکه هست می­‌شناسند و عمل و اقدام سیاسی درست و مناسب را تشخیص می‌­دهند و نامش عقل است، در تفکر یونانی پیش آمده است، یا درست بگویم این عقل ظهور فهم یونانی در نظر متفکران یونان است. اگر ظهور تاریخی عقل بحثی و فلسفی را مزیّت و امتیاز یونان و غرب می­‌دانند تا حدودی حق دارند، اما این ظهور ناشی از برتری نژادی و استعداد ذاتی قوم یونان و هیچ قوم دیگر نیست. به خصوص که عقل یونانی را عقل مطلق و مطلق عقل نمی­‌توان دانست. اگر عقل چنانکه می­‌پندارند با صورت ثابتش طبیعی آدمیان بود و این صورت که آن را در منطق می­‌شناسیم می­‌توانست همه مردمان را در همه جای عالم در ادراک اشیاء و امور راهنمایی کند، می­‌بایست همه همواره جهان و موجودات را طوری می­‌شناختند که متقدمان اهل فلسفه می­شناخته‌­اند و فکر و علم دگرگون نمی­‌شد.
عقل یونانی عقل جهان شناس بود و از زمان دکارت عقل، عقل جهان‌ساز شد
اگر عقل را قوه شناسایی و تشخیص بدانیم این عقل پیش از یونانیان یا تا زمان نفوذ آنان بیشتر به مدد اعتقاد و بستگی به امور مقدس ادراک و حکم می­‌کرده است. عقل یونانی عقل جهان شناس بود و از زمان دکارت عقل، عقل جهان‌ساز شد. قضیه را در همین جا تمام شده ندانیم. روزگاری قومی مثل اهل یونان صاحب خرد بود و در خردمندی نامدار شد، اما دوران خردمندی یونانیان به پایان رسید و اگر نگوییم سکوت جای آن را گرفت. پس از بسته شدن مدارس آتن از خرد درخشان دوران هومر و هسیود و نویسندگان و شاعران و حکیمان و فیلسوفان و دانشمندان و پزشکان دیگر کمتر نشانی می‌­توان یافت. اقوام اروپایی غیر یونانی هم در قدیم از خرد یونانیان بهره نداشته‌­اند، اما بعدها در قرون وسطی و در دوره جدید پس از توجه به یونان و خرد یونانی صاحب صورتهایی از خرد شدند. نمی‌­دانیم فردا چه خواهد شد و آیا همچنان اروپا داعیه­‌دار خردمندی خواهد بود. ما هم تاریخ پرفراز و نشیب داشته‌­ایم و خرد در تاریخمان وضع ثابت و یکسان نداشته است. همه اقوام و مردمان همیشه کم و بیش از نعمت خرد (به معنی درک و فهم) برخوردار بوده‌­اند یا هستند و شاید گاهی دچار بی­‌خردی و حماقت شده باشند. ما هم این هر دو وضع را آزموده­‌ایم با این وصف آیا باز بگوییم که خرد به صورت خاصی که اکنون می­‌شناسیم در وجود آدمیان امری طبیعی است و همه کس همیشه یکسان از این صورت بهره داشته‌­اند و دارند چنانکه داشتن چشم و قلب و . . . طبیعی است. اگر چنین بود بی خردی و انحطاط نمی‌­بایست عارض شود.
درست است که آدمیان استعداد و قوه درک و تشخیص و تمییز دارند، اما این قوه و استعداد صورت ثابت ندارد. می­‌گویند استعدادی که اگر نباشد آدمی را از آدمیت ساقط می­‌کند باید ذاتی باشد. در اینکه آدمی اختیار و زبان و قوه تمییز دارد، تردید نیست، اما اینها همه امکان­هایی است که به وجود بشر تعلق دارد. شاید بهتر باشد در داشتن و نداشتن بحث نکنیم، بلکه به بودن و نحوه بودن بیندیشیم. عقل نه فقط صورت­های گوناگون دارد، بلکه در زمانی هست و در زمان دیگر نیست یا کمیاب است. فهم و خرد ما نحوه بودن ماست. آدمیان زبان دارند و با زبان و در زبان می­‌اندیشند. زبان هم گاهی زنده است و گاهی خشک و بی ­جان و یا افسرده و آشفته. کنفوسیوس گفته است که وقتی زبان آشفته شود، همه چیز دستخوش آفت می­‌شود. عقل هم پیوسته به زبان است و در زبان ظاهر می‌­شود و خرد هر مردمی را باید در زبانشان جست. زبان و خرد هیچ‌کدام طبیعی نیستند، بلکه دو جلوه در ظاهر متفاوت امکان­های وسیع وجود آدمیان اند. خرد با زبان چه تفاوت دارد؟ اگر خرد طبیعی است، زبان را به طریق اولی طبیعی باید دانست، زیرا اگر مردمان ممکن است از خرد و خردمندی دور افتند و با آن بیگانه شوند ظاهر زبانشان به کلی از میان نمی‌­رود (البته این ظاهر قضیه است و گرنه دورانهایی هست که زبان به بلبله و لقلقه دچار می شود و آن دورانها دوران بی­‌خردی و بیگانگی کلی با خرد است) زبان و خرد در وجود آدمیان با هم و بهم پیوسته‌­اند یا چنانکه گفتیم دو امکان یا دو جلوه متفاوت از وجود آدمی اند. عقل در زبان تحقق می یابد و ظاهر می­‌شود آدمی اگر زبان نداشت، از خرد هم بی بهره می‌­ماند و البته با خرد است که زبان دارد (بیشتر متفلسفان اگر عبارت اخیر را بخوانند در آن دور آشکار می­‌بینند، زیرا ملازمه را درنمی­‌یابند) برای فهم بهتر قضیه باید توجه کنیم که خرد را در این گفته چه می­‌دانیم و کدام خرد را منظور کرده‌­ایم؟ اگر خرد فلسفی و صورتهای آن منظور باشد، زبان چیزی بیش از این خرد است، زیرا شعر و حکمت و دین و معرفت نیز زبان خاص دارند و این زبانها به فلسفه تحویل نمی­‌شوند.
زبان، مظهر تفکر و توانایی و عظمت انسان است
یکی از آراء مهم فارابی این است که فهم مدینه ­های مختلف را در زبان اهل آنها دیده و هر مدینه ­ای را با توجه به فهمش نام­گذاری کرده است. در مدینه ­های جاهله و فاسقه و متبدّله و به طور کلی غیرفاضله زبان در بهترین صورت زبان جدل است اما زبانی را هم می­‌توان یافت که بیشتر یا یکسره مغالطه و بیهوده­ گویی و ناسزا و لغو است. خرد با زبان یا عین زبان است. آیا دقت کرده ­ایم که در تاریخ اقوام، ایام نشاط و عظمت ایام درخشندگی زبان است؟ یونانیان و ایرانیان و رومیان هر وقت زبان پرشکوه داشتند، قدرت و عظمت داشتند. خاتم پیامبران (ص) هم در زمان درخشندگی شعر و زبان عرب به رسالت مبعوث شد و معجزه‌­اش زبان بود. زبان، مظهر تفکر و توانایی و عظمت انسان است. چنانکه اگر زبان به الفاظ و عبارات تکراری مبدل شود معنی از میان می­رود و گفتارها زشت و آشفته و نارسا می‌­شود و میان مردمان سوء تفاهم شیوع پیدا می­‌کند و بالاخره این وضع به دوری و بیگانگی با یکدیگر و سست شدن بنیاد زندگی جمعی می­‌انجامد. یا درست بگویم این وضع نشانه گسیختگی پیوندها و دور شدن دل­ها و جان­ها از یکدیگر می­‌شود.
۶- یکی از مطالبی که به خصوص در دهه ­های اخیر نشانه و مایه تشتت اذهان و نشانه سوء فهم و تفاهم و سستی خرد بوده است، افراط و تفریط در تعیین ملاک­های قول و فعل درست است، چنانکه مثلاً کسانی در نتیجه ­بینی اصرار دارند و بعضی دیگر بی‌­اعتنا به نتیجه ­اند. از دو گروهی که هر دو اهل ظاهر و ظاهربین اند. یکی می­‌گوید کار درست آن است که نتیجه مطلوب داشته باشد، پس به نتیجه باید نگریست و به نیت کاری نباید داشت. این مطلب در سیاست و اقتصاد و مدیریت و به طور کلی در اداره زندگی عمومی درست است، اما در دین و اخلاق و حتی در شریعت که به کار دنیا هم نظر دارد، نتیجه ­بینی راهنمای عمل و ملاک صحت آن نیست. گروه دیگر اجرای احکام و رسوم شرعی را (با تشخیص و انتخاب خود) بدون ملاحظه تفاوت میان عبادات و معاملات و سیاسات و اجتماعیات در هر شرایطی یکسان می­‌داند و چون شنیده است که سیاست عین شریعت است چه بسا که در کارهای سیاسی هم به نتیجه نیندیشد و به هر کاری بی­ پروا به نتیجه­ اش دست بزند. هیچ یک از این دو گروه نمی­ دانند که حکم کارهای متفاوت جداست و مثلاً اگر در عبادات به نتیجه نباید نظر داشت، در کار معاش و مدیریت و سیاست، اندیشیدن به نتایج کارها و تصمیم­ها فرض و ضروری است. شاید این بی‌­اعتنایی به نتایج تصمیم­ها را بتوان چنین توجیه کرد که وقتی انقلاب، انقلاب دائم است طبیعی است که در نظر یک انقلابی سیاست و تدبیر امور کشور و بهبود زندگی مردم امر ثانوی تلقی ­شود، اما رعایت اصل نتیجه ­بینی در سیاست و معاملات یک ضرورت است. جهل و بیهوده­ کاری در جایی است که نتیجه ­بینی اصل حاکم بر همه امور اعم از دین و هنر و علم و اخلاق و سیاست باشد که در این صورت تشخیص تفاوت­ها و فهم اوضاع و شرایط زمان و سیاست مناسب مشکل می‌­شود. گروهی هم که حکم مربوط به معرفت و پرستش و تفکر را به امور عادی زندگی و رسوم همگانی و شیوه زندگی گروهی تسرّی دادند دچار جمود در فکر و عمل شدند. چنانکه گفته شد در کار سیاست و اقتصاد و مدیریت و... از نتیجه و غایت نمی­‌توان و نباید گذشت. از این هم که در اخلاق و هنر و پرستش نظر به نتیجه نباید داشت برنمی‌­آید که در مدیریت و اقتصاد و جنگ هم نتیجه اهمیت ندارد. سعدی که گفت:
تنگ­ چشمان نظر به میوه کنند        ما تماشاکنان بستانیم
هر چه گفتیم جز حکایت دوست        در همه عمر از آن پشیمانیم
اهل نظر بود و از احوال شاعرانه حکایت می‌­کرد و مگر این سلطان بزرگ قلمرو شعر، در سیاست دروغ مصلحت­ آمیز را بهتر از راست فتنه ­انگیز نخواند؟ اینجا دوباره عقل و زبان به هم می­رسند. مراد توجیه دروغگویی در سیاست نیست، بلکه تذکر به کسانی است که جایگاه سخن و شرایط و قیدهایش را ندانسته و چیزی را که می‌­شنوند مطلق تلقی می­‌کنند و گاهی مثل آن اعرابی که در بیابان برکه آب صافی دید و از خوشحالی فریاد زد: هذا ماء الجنة و مشک خود را از آن آب پر کرد و به سوی بغداد رفت تا آب بهشتی را به خلیفه هدیه کند، یافته­ های سطحی و انتزاعی خود را درّ و گهر می ­انگارند و بی‌­اعتنایی به آن را تفکر ستیزی می‌­خوانند. پس خوب است تکرار کنیم که هر وقت و هر زمان که زبان مراتب امور و چیزها و جایگاه آنها را بازمی­شناسد و الفاظ با معانی یگانه است، خرد هم هست و هرجا که بی ­پروا حرف می‌­زنند و حرف مصرف می ­کنند و به معنی آنچه می­ گویند و نتیجه ­ای که از عملشان حاصل و عاید می‌­شود. نمی­ اندیشند جای خرد نیست. زنده بودن زبان غالباً با کارسازی خرد و نتیجه بخشی تصمیم­ها و اقدامها مقارن است، یا درست بگوییم اینها دو وجه امر واحدند. از زبان شعر و ادب که بگذریم زبان گزارش تصمیم­ های درست و سنجیده و سیاست­ های نتیجه بخش هم صورتی از زبان و صورت وسیع­ تر آن است، اما وقتی زبان به بیان اهواء و سوداهای بیهوده و به حرفهای تکراری مبدل ­شود که راهی به هیچ مقصد نداشته باشد، دیگر زبان نیست و هر چه باشد با خرد هم نسبتی ندارد.
۷- در زمان تجدد و تجددمابی رسم و راه مقرر تاریخ برای کشورها و ملتها، راه پیشرفت و توسعه فرهنگی و سیاسی و اجتماعی و اقتصادی است. معنی سخن این نیست که مثلاً چیزی مثل جبر تاریخ، پیمودن راه توسعه را الزام و ایجاب می­‌کند، زیرا اگر چنین بود همه کشورها به پیشرفت و توسعه نائل می­‌شدند. مقصود این است که پیشرفت و توسعه اقتضای تاریخ جدید است و امکان آن به این تاریخ تعلق دارد. اگر بعضی کشورها از راه توسعه مانده­ اند، وجهش این است که تحقق توسعه موکول و موقوف به تحقق بعضی شرایط تاریخی و مخصوصاً درک اکنون و امکان­های آن است. پیداست که پذیرفتن این قول که توسعه وجهی از تحقق تجدد و نظام زندگی جدید پدید آمده در اروپای غربی است، دشواری­ ها دارد به خصوص که بیشتر اقوام و ملت­ها با فرهنگ­ ها و اعتقادهای متفاوتی که دارند طالب توسعه­ اند و توسعه را در سایه آراء و عقاید و شیوه فکر و عمل خود می­‌خواهند.
هیچ کس را نمی­‌توان ملامت کرد که چرا طالب توسعه است، اما پیروی از غرب و تقلید از آن پسندیده نیست. مردم حق دارند توسعه ­ای را بخواهند که متناسب با شرایط کشورشان باشد و خود طراح و مجری اش باشند. حتی اگر کسی بگوید در کار توسعه، عدالت و اخلاق را از نظر نباید دور داشت چگونه می­‌توان با سخن او مخالفت کرد؟ پیداست که این مخالفت وجهی ندارد، اما باید فکر کرد که چگونه در طرح توسعه عدالت و اخلاق را می­‌توان رعایت کرد. در انداختن طرح توسعه و تدوین برنامه آن کاری دشوار و موکول و موقوف به برخورداری از اطلاعات و معلومات بسیار و خرد کارساز است. اگر بتوان برنامه­ ای تدوین کرد که به زندگی و معاش مردمان نظم و سامان بدهد، باید راضی بود و اندیشیدن به مدینه فاضله را به وقتی دیگر موکول کرد. آرزو خوب است اما آن را به اندازه باید خواست.
اکنون در هیچ جای جهان برنامه­ ریزی ­های موفق هم متأسفانه ناظر به برقراری عدل و اخلاق نیست. پس چگونه کسانی که از عهده تدوین و اجرای برنامه ­های رسمی و صوری برنمی ­آیند، توسعه را با عدالت محقق سازند؟ عدالت همیشه در همه جا خواستنی است و باید نصب­‌العین سیاست باشد، اما چون کاری بزرگ است، ابتدا آمادگی برای بزرگی و ادای کار بزرگ لازم است. متأسفانه تاکنون طرح توسعه دیگری جز آنچه در غرب تحقق یافته پیشنهاد نشده است. در طرح توسعه هم همه آرزوها را نمی­ توان گنجاند. توسعه، توسعه علم و تکنولوژی و صورت عقلی بخشیدن به سازمان­های سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی است و اگر کسانی نگران عدالت اند توجه کنند که در توسعه چه بسا که اندیشه عدالت ره­ آموز نباشد، اما لااقل زمینه ­های فساد با آن محدود می­‌شود و شاید کارها نیز تا حدودی در جهت جلوگیری از توسعه ستم قرار گیرد علم و تکنولوژی جدید که در غرب پدید آمده و از آنجا به همه جای جهان رفته است. در همه جا یکی است و کمتر اختصاص به کشور خاص دارد. اقتصاد و سیاست و نظام اجتماعی هم هر چه باشد، در همه جا دانسته و ندانسته از مدل غربی­ پیروی می­ کند. توسعه فرهنگی هم یک امر جدید است که طرح آن با ظهور علوم اجتماعی ممکن شده است. البته کشورها ممکن است فرهنگ و سابقه تاریخی و فرهنگی خاص داشته باشند و بخواهند فرهنگ خود را حفظ کنند و حتی به آن شأن جهانی بدهند. این خواست گرچه از نظر احساسات و علایق قومی و ملی و سیاسی موجه است، اما چرخ جهان با احساسات نمی­ گردد، بلکه هر کاری نظم و قاعده ­ای دارد و در وقت و جای معین باید انجام شود.
کمال مطلوب این است که توسعه سیاسی و اجتماعی و اقتصادی با رعایت قواعد اخلاق صورت گیرد و به تحقق یک نظام عادل بینجامد، اما اجرای طرح توسعه را به این بهانه که کامل و کاملترین نیست، نمی­‌توان به تعویق انداخت. اگر کار توسعه مسبوق و موکول به براندازی کلی ظلم باشد، نه توسعه­ ای صورت می‌­گیرد و نه عدل متحقق می ­شود. باید با ظلم مقابله کرد، اما این مقابله با صرف نفی  آن هم  در عین مظلومیت به جایی نمی­ رسد. ملت­ها اکنون برای اینکه ظلم غالب بر جهان را اندکی تعدیل کنند، باید به تأمل در زندگی و روابط اجتماعی و سامان جامعه و به صلاح و بهبود وضع خویش بیندیشند و مخصوصاً تأمل کنند که ظلم موجود از کجا آمده است و از کدام راه باید رفت که به مقصد ظلم نرسد. این اندیشیدن آسان نیست و دشواری آن به تضاد و تعارضی که در درون جامعه جدید ریشه دارد و به آشفتگی ­های جهان توسعه­ نیافته بازمی‌­گردد.
جامعه و سیاست جدید در ظاهر بر اساس آزادی از قهر طبیعت و استبداد حکومت و پیروی از قانون به قصد غلبه بر عالم و آدم بنا شده است، ولی در این ترکیب عدل و ظلم و آزادی و قهر با هم در نزاع اند. وقتی غلبه و استیلا اصل باشد، چه عجب که آزادی هم با اراده به قدرت قرین شود. گویی آدمی با رهایی از قهر و قدرت بیرونی است که خود را آزاد می ­یابد. اگر طبیعت و ماوراء تاریخ و طبیعت را بیرونی بدانیم، آیا جامعه و حکومت را هم می­‌توان بیرونی دانست؟ از قهر و قدرت آنها چگونه می­‌توان آزاد شد؟ یک آزادی هست که بنیانگذار تاریخ است. این آزادی که آزادی تفکر است، با قهر نسبتی ندارد هر چند که ممکن است مثل تفکر دوران جدید صورتی از قهر را بنیاد ­کند.
انسان تاریخی است و تاریخ، تاریخ انسان است
۸- فهم تاریخ و تاریخی بودن انسان و تفکر امری بسیار دشوار است. آدمی و تفکرش جدا از تاریخ نیستند و آزادی جز در تاریخ محقق نمی­‌شود، اما ممکن است در مقام جدل بپرسند آیا انسان تاریخ را می ­سازد یا تاریخ سازنده انسان است. پرسش اساسی محکم ندارد و بر این فرض مبتنی است که انسان و تاریخ دو ماهیت موجود مستقل از هم در کنار یکدیگر قرار دارند و یکی از آنها باید سازنده دیگری باشد، ولی چنین نیست که مثلاً زمانی تاریخ وجود نداشته و انسان با فکر و تدبیر آن را ساخته باشد یا برعکس. تاریخ بدون انسان وجود داشته و انسان را پدید آورده است و تاریخ و انسان همیشه با هم بوده‌­اند. انسان تاریخی است و تاریخ، تاریخ انسان است. منتهی آدمیان یا درست بگویم آدمیان در احوال تفکر و وقتی قدرت قهر تاریخ غالب رو به ضعف می­‌رود، نسبتی با امر وراء تاریخ پیدا می­‌کنند و بنای عهدی را می­‌گذارند که جانشین عهد فرتوت و به پایان خود رسیده می‌­شود.
متفکران از قهر تاریخ آزادند، اما آزادی‌شان هم آزادی در تاریخ و با تاریخ است نه اینکه از تاریخ بیرون بروند
درست بگویم اگر آدمی موجودی تاریخی است آنات و دم­هایی دارد که در آنها با امر ورای تاریخ نسبتی پیدا می­‌کند و چه بسا که این آنات آغاز تاریخ دیگری می‌­شود. به این اعتبار آدمی و تفکر او مقدم بر تاریخ است، ولی این تقدم، زمانی و تقدم علت بر معلول نیست، بلکه تقدم شرط بر مشروط است. متفکران از قهر تاریخ آزادند، اما آزادی‌شان هم آزادی در تاریخ و با تاریخ است نه اینکه از تاریخ بیرون بروند. این آزادی با آزادی­ هایی که در تاریخ وجود دارد و مردمان کم و بیش از آن برخوردار می­‌شوند. از جهاتی تفاوت دارد زیرا آزادی رسمی و قانونی نیست بلکه آزادی یافتنی و شرط قوام یافتن عهد و دوران دیگر است، اما آزادی دیگر که آزادی درون تاریخ است. آزادی، متابعت از حکم تکلیف یا پیروی از قانونی است که آدمی خود آن را وضع کرده و در آن حدود قدرت و اختیار حکومت نیز معیّن شده است.
نسبت آزادی و استعمار
کانت قرن هجدهم را زمانی دانست که بشر در آن به این آزادی نایل شد، ولی همه جامعه­ ها همیشه خودبنیاد و قانونگذار خود نبوده‌­اند. جامعه جدید در نگاه به جامعه ­های قدیم آنها را غیر آزاد و ناتوان در قانونگذاری یافت و تسلط بر آنها را نه خلاف آزادی بلکه حق خود دانست و این حجت موجه پدید آمدن استعمار شد. استعمار حاصل اشتباه و انحراف از سیاست اروپایی نبود. حکومت ­های مستبد هم آن را بنیاد نکردند. درست است که اسپانیایی­ها و پرتغالی­ها که از نیروی دریایی قوی بهره­ مند بودند، راهگشای استعمار شدند، اما استعمارگران بزرگ نه حکومت­های مستبد بلکه بزرگترین دموکراسی­‌های اروپا یعنی بریتانیا و فرانسه بودند. برای اروپای دموکرات توجیه استعمار مشکل نبود و چگونه مشکل باشد که بزرگترین دموکراسی ­های اروپا استعمارگران بزرگ بودند. قضیه را اگر بخواهیم به زبان کانت بیان کنیم به این صورت درمی ­­آید که اروپای غربی در قرن هجدهم به بلوغ و رشد و تمییز عقلی رسیده است و نه فقط در سیاست داخلی استقلال دارد، بلکه وقتی به جهان و مردم جهان در آسیا و افریقا و امریکای لاتین نگاه می­‌کند، مردم آنجا را نابالغ و محجور می­‌یابد و محجوران نیاز به قیّم دارند. پس طرح قیمومیت و استعمار پیش می­ آید. این قیمومیت و استعمار تا زمانی ادامه داشت که اروپا به بلوغ خود باور داشت و مردم سرزمین ­های دیگر هم کم و بیش نابالغی و محجوری را پذیرفته بودند. پس از جنگ جهانی دوم، اروپا دیگر نمی‌­توانست مظهر خردمندی باشد. مردم مناطق دیگر جهان هم که کم و بیش با اروپا و به خصوص با زندگی مصرفی آن آشنا شده بودند به همان درجه ­ای که به رشد ملی رسیده بودند، نهضت ملی استقلال طلب و ضد استعمار را آغاز کردند و پیش بردند. آنها هم آزادی می­‌خواستند و طالب همان آزادی بودند که اصل و اساس دموکراسی و استعمار بود. اگر تعجب می­ کنند که چرا دموکراسی و استعمار را در نسبت با آزادی شریک دانسته ­ام در تفکر جدید جدا کردن آزادی سیاسی و مدنی از آزادی و تمییز عقلی که جواز قیمومیت می ­شود، از ابتدا کاری بسیار دشوار بوده و هنوز هم دشواراست. این دشواری، دشواری فهم داعیه اروپاست که خود را صاحب خرد و اقوام دیگر را محجور دانسته است.
به هر حال در اروپای غربی و امریکای شمالی دموکراسی ­ها نه فقط جلوه­ گاه آزادی سیاسی بودند بلکه دموکراسی‌شان، اقتضای استعمار هم می­‌کرد، چنانکه از ابتدای کار سیاست جدید در اروپا، آسیا و افریقا و امریکای لاتین به انحاء مختلف اسیر و مغلوب قهر و ستم استعماری شدند، بدون ­آنکه از آزادی و برابری و قانون جهان تجدد بهره­ چندان داشته باشند و تا زمانی که افسانه خردمندی اروپا هنوز اعتبار کلی داشت و باد تجدد در همه جا نوزیده بود، استعمار با مقاومت جدی مواجه نشد. البته از آغاز دوران استعمار صورت­ هایی از مقاومت به درجات ضعیف و شدید پدید آمده و بزرگترین حاصل آن تاکنون علاوه بر استقلال نسبی و ظاهری کشورهای استعمارزده افشاء باطن سیاست جدید و توجه مردم جهان به خشونتی است که در بطن این سیاست نهفته است. نهضت­ های ضد استعماری تا زمانی که به حکومت نرسیده بودند در کار مبارزه با ظلم تا حدودی مؤثر و موفق بودند، اما وقتی به حکومت رسیدند با مشکلی بزرگ مواجه شدند. مبارزه این نهضت­ها با ظلم قاهر و غالب، آثار و نتایج مثبت و منفی داشت و بعضی از این نتایج بر اصل ظلم افزوده شد و استعمار نو قوام یافت. نهضت ضد ظلم هر جا و هر وقت که باشد اندکی خواب را از چشم ظالم می­‌رباید، اما وقتی یک نهضت به قدرت و حکومت می‌­رسد، به برداشتن فریاد مظلومیت و افشاء ستمگری نباید اکتفا کند، بلکه باید بتواند مردم را از ظلم برهاند و زندگی و روابط و معاملاتشان را اصلاح کند چه در غیر این صورت این خطر وجود دارد که گفتار ضد ظلم به شعار تکراری بی­اثر مبدّل شود و از اعتبار بیفتد. به این هم باید اندیشید که روگرداندن از توسعه و غفلت از اصلاح امور کشور، گسیختگی و اختلال در نظام زندگی مردم پدید می‌­آورد و این گسیختگی زمینه بروز فساد و پریشانی و بی­‌نظمی و سست شدن بنیاد اخلاق عمومی می­‌شود و کمتر امکانی برای مقابله با ظلم می­‌ماند.
اکنون سیاست دیگر نه سیاست جهان­‌گشایی و صدور ایدئولوژی با وسایل سیاسی و نه صرف کوشش برای تحقق حاکمیت اراده ملی است. یک سیاست بالنسبه موجه در زمان ما باید در راه نظم ­بخشی به کارها و هماهنگ­ کردن علم و آموزش و پرورش استعدادها و سامان دادن به اقتصاد و مدیریت و فرهنگ و بهداشت و درمان و ایجاد شرایط امن و آسایش بکوشد. اگر میگویند این سیاست نیست، مدیریت است، راست می­‌گویند، ولی چه کنیم که سیاست کم و بیش به مدیریت تحویل شده است. ولی این مدیریت را ساده نباید گرفت، زیرا نظم­ بخشی و ایجاد امنیت و ... بدون آشنایی عمیق و دقیق با اوضاع موجود و امکان­های مادی و اخلاقی کشور و شرایط جهانی و بدون جلب همکاری مردم در اجرای یک برنامه هماهنگ توسعه صورت نمی‌­گیرد.
۹- در مورد خرد و بی­‌خردی یک سخن هم این است که بیهوده دنبال ملاک برای تشخیص خرد و بی­‌خردی نباید گشت. به کارهای هر روزی‌مان نگاه کنیم و ببینیم معنی حرف­های‌مان چیست و چه می‌­کنیم و از کرده خود چه حاصل بر می­داریم و آیا از آنچه گفته و کرده ­ایم رضایت داریم و مردم هم راضی اند. تکرار حرف­های هرروزی بیهوده فقط آلودگی صوتی جهان را افزایش می­‌دهد و مردمان را با ابتذال دمساز می­ کند، اما گفته ها و کرده ­ها و نوشته‌­های تاریخی متضمن جوهر ماندگاری است که شاید دوام و پیوستگی امور را حفظ کند. ما اکنون در چه وضع علمی و فکری قرار داریم؟ از فیزیک و بیولوژی و مکانیک و ... نمی­‌گویم، زیرا اینها در هر وضعی باشند، مستقیماً به عمل اخلاقی و چه باید کرد ربط مستقیم ندارند. وقتی هم که از خرد و خردمندی سخن به میان می ­آید نظرها بیشتر متوجه عمل است. درست بگویم خرد در بیرون از متون فلسفه و لفّاظی­ های شبه­ فلسفی به معنای حکمت است و حکمت همواره و حتی در زمانی که با فلسفه مترادف شد، از عمل جدا نبود. همه صاحب نظرانی که لفظ حکمت را به جای فلسفه به کار برده ­اند تلقی ­شان از فلسفه جمع نظر و عمل است. چنانکه اگر کسی صاحب اطلاعات بسیار در فلسفه باشد و سلوک راه حق و خیر نکند شایسته نام و عنوان حکیم نیست.
پرسش­های انتزاعی و بحثهای جدلی برای فرار از مسئله تاریخی است
اکنون در عمل سیاسی و اخلاقی و در علومی که مستقیماً با عمل ارتباط دارد چه نشانه­ هایی از خرد و خردمندی می‌­توان یافت. من که کم و بیش از کار و بار ادارات و سازمان­ها و مدارس و دانشگاه­ ها و بیمارستان­ها و ... اطلاع دارم و مقالات روزنامه­ ها و مجلات و آثار و کتب فلسفه و علوم انسانی را رصد می­ کنم و بعضی را که فکر می­ کنم به دردم می­‌خورد می­‌خوانم. کمتر نشان خرد دستگیر و ره ­آموز می‌­بینم و اگر باشد در بحبوحه بی ­نیازی از خرد جلوه ­ای ندارد، البته در میان آنها کتاب­ها و مقالات خوب و خواندنی هست، اما اگر بخواهیم کتاب­های متضمن ذکر و فکر و سخن تازه­ فرهنگی و سیاسی را جدا کنیم، فهرستمان طولانی نخواهد بود. ما بیشتر گفته ­ها و نوشته ­ها و کتاب ­های متوسط را دوست می­‌داریم و خوب می‌­دانیم و اگر کسی حرفی ورای مشهورها و متوسط ­ها بگوید بسته به اینکه گفته و نوشته در چه باب باشد یا فحشش می‌­دهیم یا او را با یک توافق ناگفته و عجیب از دایره توجه به دالان تیره فراموشی و بی ­اعتنایی تبعید می‌­کنیم. ما پرسش را دوست نمی‌­داریم و رو کردنمان به پرسش­های انتزاعی و بحثهای جدلی برای فرار از مسئله تاریخی است.
باز هم تکرار می­ کنم آثاری هست که آنها را تحسین می­‌کنم، اما طرح نو و راهگشا و دگرگون­‌ساز کجاست و مگر چند کتاب یا مقاله­ نوشته شده است که در آن نسبت کشور با گذشته و آینده روشن شده باشد و به ما بگوید کشور به کجا می‌­رود و آینده ­اش چیست و ما برای آن چه می‌­توانیم بکنیم. در جنب آثار بالنسبه خوب هم چندان گفته و نوشته پریشان و بیهوده به خصوص در مسائل سیاست منتشر می­‌شود که شاید کم­‌کم خوانندگان و شنوندگان در تشخیص گفتار معنی­ دار و بی­معنی دچار زحمت شوند. ساده بگویم اگر کسی بخواهد از وضع اجتماعی ایران و از تاریخ دویست ­ساله اخیرش و از فلسفه و تفکر و سیاست و صلاح و فساد کشور اطلاع دقیقی به دست آورد به درستی نمی ­داند به کجا باید مراجعه کند و چه کتاب­ها و مقالاتی را بخواند. کاش می‌­توانستیم از میان نوشته­ های یکصد سال اخیر که در آنها به وضع فکری و روحی و اخلاقی و سیاسی و علمی کشور توجه شده است، مقالاتی را که تحقیقی است، برگزینیم و بعضی را به زبان­های بین‌­المللی هم برگردانیم تا هم خودمان بدانیم چه کرده ­ایم و چه می­‌توانیم بکنیم، هم جهانیان با علم و فکر و اخلاق و سیاست ما آشنا شوند و اگر حرفی داریم آنها هم بشنوند و یاد بگیرند و نقد کنند. کارهای تبلیغاتی کرده ­ایم، اما کارهایی که از سر تأمل و تحقیق صورت گرفته باشد کم است. مگر نه این است که ما کم و بیش از روی اختیار کتاب ­هایی را از میان کتاب­های اهل هنر و نظر اروپا و امریکا و هر جای دیگر جهان برمی­ گزینیم و ترجمه می­‌کنیم یا در پژوهش­ های خود از آنها بهره می­‌بریم؟
 وقتی اهل فضل و کتاب‌خوان­های کشور ما چیزهایی از فیلسوفان و دانشمندان و به خصوص جامعه­ شناسان و مورخان و حقوق­دان­‌ها و روان­شناسان جهان می­‌دانند و مطالب آنها در مدرسه­ ها و دانشگاه­ها هم تدریس می­‌شود، آیا ما هم مطلب و درسی داریم که دیگران به آن رجوع کنند و آنها را فرا گیرند و برایشان در زبان خود جایی معین کنند؟ شاید بعضی نوشته ­های صاحب‌نظران ما اگر به زبان­های بین ­المللی ترجمه می­‌شد، قدری اثر می­‌کرد، اما باید به فکر علم و اندیشه­ ای باشیم که نیازمند ترویج نباشد و طالبان با شوق و رغبت به آن رو کنند. آیا ما اکنون چنین علمی داریم و آیا عمل مان می‌­تواند سرمشق مردم جهان باشد؟ پیداست که عمل در اینجا عمل و رفتار افراد و اشخاص نیست، بلکه عمل سیاسی و اجتماعی است. در سیاست چون با ستم و استیلای نظام سوداگری جهانی درافتاده ­ایم، مورد تحسین گروه­هایی از مردم در سراسر جهان قرار گرفته ­ایم.
چگونه می توان با سکولاریسم مقابله کرد؟
ما نظام ستم غالب را نمی­ پسندیم و نمی‌­پذیریم. پس به جایش باید نظامی دیگر را پیشنهاد کنیم. آن نظام کدام است؟ پاسخ می­‌دهند نظام عدل اسلامی و البته طبیعی است که مسلمانان طالب تحقق نظام عدل اسلامی باشند، ولی چه کسی می­‌داند آن نظام چیست و اگر هم کسی می‌­داند هنوز وصف و طرحی از نظام اسلامی که در آن جایگاه و تکلیف علم و آموزش و اقتصاد و فرهنگ و اخلاق و نسبت سیاست با آنها معلوم شده باشد در اختیار و دسترس مردم نیست. اگر چنین طرحی وجود داشت، مسلماً متضمن دفاعی در برابر سکولاریسم بود. سکولاریسم فلسفه یا ایدئولوژی یک گروه نیست که بتوان آن را با استدلال رد کرد و فلسفه دیگری را به جای آن نشاند، بلکه یک امر تحقق ­یافته در روح جامعه جدید و ساری در گفتار و کردار سیاسی سراسر روی زمین است. با این روح چگونه می ­توان و باید مقابله کرد؟ قدم اول این است که به آن بیندیشیم و آن را بشناسیم. تاریخ همواره می ­خواهد که رو نهان کند زیرا وقتی باطنش آشکار می­‌شود، سستی و فتور در آن راه می‌­یابد. در طی دهه ­های اخیر در کشور ما کوشش­هایی برای مقابله با سکولاریسم شده اس،. ولی به درستی نمی­‌دانیم چه نتیجه ­ای از این کوشش­ها عاید شده و تا چه اندازه از آن نتایج آگاهی و رضایت داریم؟
وقتی به کارنامه بیست سی سال اخیر نگاه می ­کنیم می­‌بینیم کشور نیاز به سامان­ یابی دارد و مخصوصاً نمی­‌خواهد دستخوش فساد و پریشانی و ندانم کاری و رها بودن کارها به حال خود و احیاناً در معرض تهدید و خطر بلا و ابتلای ناگهانی باشد و اگر چنین خطرهایی هم نباشد، وقتی کشور حال و روز خوبی نداشته باشد، بیم آن می­‌رود که تکرار یکنواخت روزها و حرف­ها و کارها موجب خستگی و ملال بیشتر و آثاری بدتر از اینها بشود. ملال، دشمن انقلاب و کشور است. اینجا سخن از ترجیح خرد توسعه بر خرد انقلاب نیست، به خصوص که آنها از یک جنس و سنخ نیستند و خبر چندانی هم از آنها نداریم. آنچه می‌­دانیم این است که راه نفی، طولانی شده است و باید فکری برای اثبات کرد. شاید جستجوی خرد کارساز توسعه کوششی باشد که لااقل از شدت یافتن ملال و دلتنگی و افسردگی و روزمرگی بکاهد.
بی ­اعتنایی به توسعه به حکم هیچ خردی روا نیست
لازم نیست در اینکه توسعه غربی است یا غربی نیست، نزاع کنیم. مراد از توسعه سر و سامان دادن به سازمان­ها و اصلاح آموزش و مدیریت و صنعت و کشاورزی و سعی در بهبود وضع علم و اخلاق است. آیا کسی هست که با اینها مخالف باشد و در ضرورتشان تردید کند؟ اکنون بی ­اعتنایی به توسعه به حکم هیچ خردی روا نیست، به خصوص که گروه نزدیک­‌تر به انقلاب هم با مطلق توسعه مخالفتی ندارد، ولی امکان های توسعه وسیع نیست و پیوسته محدودتر شده است. باید امکانها را بررسی کرد و البته بیشتر به آنچه در کشور می ­گذرد و به فسادی که می­تواند به از هم پاشیدگی برسد اندیشید.
خطر بزرگی که کشور را تهدید می‌­کند، همه جایی شدن و حجاب از چهره برداشتن و عادی شدن فساد و خودسری و بیهوده‌­گویی و بیهوده­‌کاری و فرار و فراغ از مسئولیت است. اکنون کشور و انقلاب اندکی به درنگ نیاز دارند که ببینند انقلاب در کجای راه است و کشور چه وضعی دارد و با آن چه باید بکنند. ظاهراً به جایی رسیده­ ایم که اگر کشور و انقلاب با هم کنار نیایند و همراه نشوند بیم آن می­‌رود که دشواریهای بزرگ پدید آید در چنین شرایطی نه فقط مصلحت­ اندیشی سیاسی، بلکه اخلاق هم حکم می ­کند که ما عزم خود را برای اصلاح و توسعه جزم کنیم، زیرا ماندن در توسعه ­نیافتگی عوارض و آثار مضر داشته و دارد که از جمله آنها آشوب در فکرها و فهم­ها و دور ماندن از خرد و دانایی و فساد و نادرستی و ناپاکی و رواج دروغ و ... است و اینها به کشور و انقلاب هر دو آسیب می ­رسانند. پس اگر می‌­توانیم به فکر تدوین برنامه­ ای برای توسعه باشیم.