قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: سند ملی زیارت از همان ابتدا با تدبیر ریاست جمهور به آستان قدس رضوی محول شد چرا که این مجموعه بزرگترین کنشگر حوزه زیارت در ایران است.
دکتر محمود حاجیلویی شامگاه چهارشنبه، ۱۰ اسفند ماه، در سلسله‌نشست‌های بررسی الزامات نگارش سند ملی زیارت با محوریت «بررسی ابعاد سیاستی نگارش سند ملی زیارت» که در فضای مجازی برگزار شد، اظهار کرد: اعتاب مقدس ایران شامل آستان قدس رضوی، حرم حضرت معصومه(س)، شاه عبدالعظیم حسنی، شاهچراغ و مسجد مقدس جمکران می‌شود. تولیت این مکان‌های مقدس مجمعی دارند که در آن مجمع مصوبات و سند زیارتی نوشته می‌شود.
وی با بیان اینکه حجت‌الاسلام مروی، تولیت آستان قدس رضوی، با حجت‌الاسلام ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، مکاتبه و اعلام می‌کند که ما آمادگی برای نوشتن سند ملی زیارت را داریم، اضافه کرد: رئیس‌جمهور با این پیشنهاد موافقت می‌کند و نظرشان این می‌شود که سند را آستان قدس رضوی بنویسد و مسیر تصویب‌خواهی نیز بر عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی است. بنابراین این نقطه آغاز تصویب سند ملی زیارت به شمار می‌رود.
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: معمولا حاکمیت‌ها سند را می‌نویسند و حکومت برای تعریف الگوی نقش‌آفرینی و مداخله در یک مساله، سندی را تنظیم و براساس سند وظایف و الگوی نقش‌آفرینی مجموعه کنشگران مرتبط را نیز مشخص می‌کند. این بحث که با شورای عالی مطرح شد، دبیرخانه شورای عالی مکلف شد تا به این موضوع کمک کند.
ادبیات تدوین اسناد ملی مدیون شورای عالی انقلاب فرهنگی است
وی با اشاره به اینکه تدوین سند، ادبیاتی در دنیا و ایران دارد، بیان کرد: در کشور ما ادبیات تدوین اسناد ملی تا حد زیادی مدیون شورای عالی انقلاب فرهنگی است. ما تجربه سندهای ملی را در شورای عالی انقلاب فرهنگی داریم. البته برنامه‌های توسعه را هم به گونه‌ای سند ملی می‌دانیم. این‌ها یک تاریخ قبل از انقلاب دارد و پس از انقلاب نیز ۶ سند نوشته شده و اکنون نیز در کشاکش تدوین برنامه هفتم توسعه کشور هستیم.
حاجیلویی عنوان کرد: آن تجربه، تجربه قابل اعتنایی است و اسناد ملی مانند سند نقشه جامع علمی کشور، نقشه مهندسی فرهنگی کشور و سند تحول بنیادی آموزش و پرورش از جمله اسناد ملی است که جزیی از تجربه اولین تدوین اسناد در جمهوری اسلامی و ایران به‌شمار می‌رود. به نظر می‌رسد ادبیات تدوین اسناد به طور کامل وارد ایران نشده و شاید حکومت‌ها ادبیات، مدل‌ها، روش‌ها و ابزارهای تدوین سندهای ملی را در اختیار کشورهای دیگر قرار می‌دهند که منجر به این موضوع شده است.
وی با بیان اینکه ثمره عالی‌ترین دانش مناسب حکمرانی فناوری‌هایی است که به کار تدوین اسناد نیز می‌آید، تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران و ایران محروم از ادبیات جهانی علی‌القاعده گرانبهاترین سرمایه این تجربیاتی است که در یک رفت و برگشت میان نهادهای سیاست‌گذار و مجموعه‌های دانشگاهی برای دانشگاهیان و حوزویان ایجاد شده است.
انتقادات زیادی به الگوی سندنویسی در ایران وارد است
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه انتقاداتی هم به الگوی سندنویسی در ایران وارد است، خاطرنشان کرد: عموما گفته می‌شود که سندها برای طاقچه‌ها یا کتابخانه‌ها نوشته می‌شود. من این سخن را هم قبول دارم و هم قبول ندارم. به هر حال تجربیات ابتدایی نمی‌تواند بدون اشکال باشد اما یک حرکت رو به جلو است.
تدوین سند ملی یک فناوری گرانبهاست
وی گفت: ما در حوزه علم، براساس نقشه جامع علمی کشور قدم‌های بلندی به خصوص در بخش آموزش و پرورش برداشتیم. البته بین انتظار ما و آنچه محقق شده، فاصله هست و این سندها به اندازه خودشان راهگشا بوده‌اند. فناوری تدوین سند ملی یک فناوری گرانبهاست.
حاجیلویی افزود: ما براساس مرور تجربه دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در تدوین اسناد ملی مرور ادبیات جهانی در دسترس به یک الگویی رسیدیم که آن را تحت عنوان «چارچوب تدوین اسناد ملی حوزه فرهنگ» در ستاد هماهنگی و راهبری نقشه مهندسی کشور مصوب و معاون اول رئیس‌جمهور نیز ابلاغ کرد؛ برای این منظور مبنای تدوین اسناد ملی حوزه فرهنگ از این پس، آن چارچوب خواهد بود.
نقش ما، نقش مشورتی و راهبری تدوین سند ملی است
وی با بیان اینکه مسیر اتصال ما به سند ملی زیارت در این‌جاست که کمک کنیم تا این سند توسط کنشگران اصلی نوشته شود، اظهار کرد: نقش ما، نقش مشورتی و راهبری تدوین سند ملی است. حرف اول ما در چارچوب تدوین اسناد ملی در حوزه فرهنگ این است دیگر آن فضایی که نهاد سیاست‌گذار متکفل تدوین سند می‌شد و از ظرفیت مجموعه‌های نخبگانی و خبرگانی استفاده می‌کرد را کنار گذاشتیم و مطرح کردیم که باید بالعکس باشد.
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: در واقع کنشگران اصلی حوزه موضوعی سند باید محوریت داشته باشند و نهاد سیاست‌گذاری مانند شورای انقلاب فرهنگی راهنما و راهبر تدوین این سند نیز باشد. سند ملی زیارت از همان ابتدا با تدبیر ریاست‌جمهور به آستان قدس رضوی محول شده بود و این مجموعه بزرگترین کنشگر حوزه زیارت در ایران است.
وی اذعان کرد: چند ماه گذشته در هیات امنای آستان قدس رضوی حاضر شدیم و مختصات الگوی تدوین سند زیارت را طرح و خواستار این شدیم که مبتنی بر این چارچوب و الگو مسیر تدوین سند هموار و کار آغاز شود. قرار بر این شد که بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس در این کار محوریتی پیدا کند و این سند را پیش ببرد. بنابراین اگر کار به خوبی پیش رفته باشد، باید تیم تحقیقاتی شکل گرفته باشد و قدم‌های اولیه تدوین سند را نیز برداشته باشد.
حاجیلویی خاطرنشان کرد: به نظر می‌رسد که در چارچوب تدوین اسناد ملی نگاه بهره‌گیری از ظرفیت‌های خبرگان و نخبگان مطرح است. این فضا کاملا برای مجموعه‌های مردمی، دانشگاهی، حوزوی و دانشی مستعد مشارکت است. همچنین به نظر می‌رسد که آستان قدس رضوی الگوی بازی را برای مشارکت‌خواهی دارد و ما آن‌ها را در این مسیر همراهی خواهیم کرد. بنابراین باید بدانیم که سند ملی زیارت هنوز در ابتدای راه است.
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه سندها برای چه مواردی تدوین می‌شوند، تصریح کرد: اگر حاکمیت در یک حوزه‌ای تشخیص مسئله‌ای را بدهد که حل آن از عهده یک کنشگر خارج باشد و به عبارتی آن مسئله به قدری بزرگ است که یک کنشگر یا دستگاه اجرایی نمی‌تواند آن را انجام دهد یا اینکه چند بعدی و نیازمند مشارکت دستگاه‌های اجرایی با ظرفیت‌ها و توانایی‌های متنوع است که متناسب با مسئله ناگزیر هستیم به سمت تدوین سند حرکت کنیم تا این سند مبنای همراهی این دستگاه‌ها برای حل آن مسئله باشد.
سندها مساله‌محور و مبنای حل مساله هستند
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به اینکه سندها مساله‌محور هستند، عنوان کرد: گذشت آن زمانی که ما سندها را برای اهداف بلندمدت می‌نوشتیم. یکی از دلایل زمین‌گیر شدن سندها، تدوین سند برای یک امر ذهنی غیر قابل تصور است. ما می‌خواهیم با سند یک مسیر حرکتی را نشان دهیم و همه نمی‌توانند آن امر ذهنی را به یک شکل تصور کنند. بنابراین زمانی که نشود مقصد را تصور کرد و مجموعه حرکت کنشگران یکپارچه نمی‌شود، به مراتب مساله هم حل نخواهد شد.
وی اضافه کرد: در واقع سندها، مبنای حل مساله هستند؛ یعنی باید از مجرای سند به یک راهکار عالمانه حل سند دست پیدا کنیم و آن نگاه‌های نظری که راجع به مساله زیارت وجود دارد، نگاه تمدنی است. نگاه به زیارت، نگاه گردشگری نیست و ما مبنایی را تاسیس کردیم که با آن مبنا بتوانیم مسئله را حل کنیم.
سند متکلف تعریف عالمانه حل مساله است
حاجیلویی با بیان اینکه سند متکلف تعریف عالمانه حل مساله است، خاطرنشان کرد: این راهکار عالمانه باید به فعالیت‌های مشخص قابل واگذاری به مجموعه کنشگران تبدیل شود. ما در چارچوب تدوین اسناد ملی حوزه فرهنگ با این نگاه فناوری تدوین اسناد ملی را پیشنهاد کردیم و براساس آن هم ۱۰ سند داریم که سند زیارت را هم در این فضا پیش می‌بریم.
وی با اشاره به اینکه ما از دورخیزهای چند سال گذشته سندها عبور کردیم، افزود: تغییرات محیطی، فرهنگی و اجتماعی به قدری سرعت گرفته‌اند که اگر یک سند به مدت یک الی ۲ سال ادامه پیدا کند تا به یک طرح پروژه برسد؛ اصلا فضا عوض می‌شود و سند باید در زمان کوتاهی حداقل ۶ ماه نوشته شود. برای اینکه سندی مسیر خود را طی کند، باید برای آن سازوکارهایی را ایجاد کنیم تا این سازوکار اجازه ندهد سندهایی که مخصوصا مساله‌محور هستند، ایستا باشد چراکه ایستایی سند مساوی است با مرگ سند.
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: بنابراین تعریف و تلقی ما از مفاهیم پایه سند مساله جدی است و می‌توان تعریف و تلفی زیارت را مبنا قرار داد؛ منتهی باید در این زمینه روی تعاریف توافق کرد. ما قائل به این هستیم که تعاریف، هویت سند را مشخص می‌کند. یکی از دلایلی که در این زمینه کار پیش نمی‌رود، این است که توافقی در مفاهیم و تعاریف پایه‌ای شاهد نبوده‌ایم.
وی افزود: مبانی، ارزش‌ها، اصول و تعاریف هویت‌آفرین است و در آن چارچوب تدوین اسناد ملی که مطرح کردم، سند با این فضا آغاز می‌شود؛ یعنی باید بر روی هر مساله‌ای که به وجود می‌آید، گفت‌وگویی انجام شود و به یک توافق جامع رسید. در این‌جا ۲ موضوع تدوین سند در یک رفت و برگشت بین کارگروه علمی دانشی، دانشی، فکری و اطلاعاتی و دوم کارگروه سیاسی وجود دارد که اهداف سند را جلو می‌برند.
مساله‌ها در کمیته تخصصی با روش‌های علمی و پژوهشی پیش می‌روند
حاجیلویی اذعان کرد: کارگروه سیاسی که به آن «کمیته تخصصی» می‌گوییم شامل مجموعه کنشگران اصلی مرتبط با آن مساله‌ها است. این کنشگران می‌توانند رسمی، نمایندگان دانشگاهی، حوزوی، بخش خصوصی و فعال مردمی باشد که در این کارگروه ترکیبی از این‌ها دیده می‌شود. در این کارگروه تخصصی یافته‌هایی که این تیم تحقیق مشخص کرده را مبتنی بر داده‌ها، نگاه‌های نو و نظریه‌های حاکم بر آن حوزه دانشی مساله‌ها را مطرح می‌کنند و سپس تصمیم می‌گیرند که کدامیک از این موارد را بپذیرند.
وی اضافه کرد: همچنین در این کارگروه پیش‌نویس بخش‌های مختلف سند در یک تیم تحقیقاتی آماده و در یک تیم تخصصی که کارگروه سیاسی است توافق می‌شود و آن توافق بخشی از سند به شمار می‌رود. این تیم تحقیق کاملا با روش‌های پژوهشی و علمی پیش می‌رود منتهی این تیم کمیته تخصصی کاملا سیاسی بوده و ممکن است وفادار به بحث‌های کارشناسی نیز نباشد.
توافق برای یک مساله از خود سند ارزشمندتر است
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی اظهار کرد: بنابراین هر چقدر این توافق با آن نگاه تخصصی دانشی نزدیک باشد، سند در سطح بالاتری بسته می‌شود اما عموما این اتفاق نمی‌افتد، زیرا سندها مسئول توافق است و باید برای مسائل مختلف به توافق برسیم. اینکه می‌بینیم بسیاری از سندها اجرا نمی‌شوند به دلیل عدم توافق است که به سرعت از آن عبور کردیم.
وی ادامه داد: گاهی مسیر مفهومی تکمیل سند ارزشمندتر از اصل سند باشد. برای برگزاری این کارگروه‌ها، تیم تحقیقاتی در حوزه‌هایی مانند زیارت مجموعه‌های مختلفی مانند امنیتی، فرهنگی، مردمی، عمرانی، دیپلماسی کشور و... وجود دارد که همه این مجموعه‌ها باید در مورد مسائل حوزه زیارت به توافق برسند. بنابراین اگر مسائل حوزه زیارت جلو نمی‌رود شاید یکی از دلایل عدم توافق مجموعه‌ها است.
بخش خصوصی باید در تدوین سند مشارکت کند
حاجیلویی با بیان اینکه آیا سندها متکلف حل تمام مسائل هستند، گفت: خیر زیرا باید از آن فضای همه چیز خواهی عبور کرد. ما در محدودیت‌ها هستیم و ناگزیریم مسائل را اولویت‌گذاری کنیم. بنابراین با نگاه منظومه‌ای و تشکیل شبکه مسائل باید چند مساله اولویت‌دار را انتخاب کنیم. برای شناسایی مسائل اولویت‌دار باید اهمیت و فوریت آن‌ها را کنار هم قرار دهیم و آن مسائل را انتخاب کنیم.
وی با بیان اینکه بخش خصوصی باید در تدوین سند مشارکت کند، تاکید کرد: ما تجربه کردیم کنشگران واقعی بخش خصوصی و مجموعه مردمی فضاهای گفتمان را به سمت واقعیت‌ها پیش می‌برند و کمتر درگیر نگاه‌های جریانی و خطی هستند. همچنین فضای گفت‌وگو و توافق را هم به وجود می‌آورند. سازوکار اجرایی‌سازی سند در خود سند دیده شده و همان مجموعه‌هایی که در کمیته تخصصی مسئول تدوین هستند، مسئول اجرایی‌سازی نیز هستند.
تدوین سند فرصت بسیار ارزشمندی است که همیشه اتفاق نمی‌افتد
قائم‌مقام و دبیر ستاد فرهنگ دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: نظارت، ارزیابی، اثرسنجی این فضا هم در یک تقسیم کار بین دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیته تخصصی پیش خواهد رفت. تمام پروژه و فعالیت‌هایی که در آخر سند وجود دارد، شاخص هستند و مبتنی بر آن شاخص‌ها مصوب و ارزیابی می‌شوند.
حاجیلویی افزود: تدوین سند فرصت بسیار ارزشمندی است که همیشه اتقاق نمی‌افتد. حکومت‌ها به قدری درگیر مسائل مختلف هستند که تدوین سند در شرایط خاص مورد توجه آن‌ها قرار می‌گیرد. در نتیجه باید این فرصت را ارزشمند دانست و با مشارکت‌دهی مجموعه کنشگرانی که در این فضا فعالیت دارند، تدوین سند تحقق یابد.
