همایش الگوی حکمرانی اسلامی_ ایرانی پیشرفت با بهره‌گیری از تحول علوم انسانی، اجتماعی و هنر امروز، دوشنبه ۱۲ آذر در فرهنگستان علوم برگزار شد. رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این نشست گفت: اگر می‌خواهید اقتصاد شما درست شود باید تقوا پیشه کنید زیرا اقتصاد جامعه متقی درست خواهد شد؛ تا زمانی که فساد و فسق در جامعه جاری، عادی، شایع و رو به گسترش است مشکل اقتصاد حل نخواهد شد.
به گزارش مرکز رسانه و روابط عمومی شورای عالی انقلاب فرهنگی، آیت‌الله علی‌اکبر رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ضمن تسلیت ایام فاطمیه در این نشست بیان کرد: این نشست خوب است که برگزار شود تا بتوانیم به حواشی و حوالی این سند بپردازیم. عنوان بحث «علوم انسانی معنویت بنیان و کارکرد آن در حوزه پیشرفت» است. ما وقتی می‌گوییم «معنا»، عبارت است از عالم غیب و غیبِ عالم و وجه ملکوتی و غیب کون و مکان که مهیمن و محیط بر آن است که تحت نظام ناشی از مشیت الهی اطلاق میشود که من اینگونه تعبیر می‌کنم وجه ملکوتی و غیب کون کائنات که اشرف از وجه ملکی و شهادت جهان و مهیمن و محیط بر آن است و تحت نظام علی ناشی از مشیت الهی تدبیر میشود.
وی ادامه داد: معنویت اسلامی_ ایرانی که امروز در جهان موج وسیعی در عرصه معنویت‌گرایی ایجاد کرده با دو جهت‌گیری مطرح شده است؛ برخی به دنبال گریزگاهی هستند تا در یک عالم ظلمانی و مادی به آنجا پناه ببرند که این افراد به سراغ دین نمی‌آیند یا احیاناً آگاهی ندارند اما با عنوان معنویت در این پناهگاه هستند. ممکن است این افراد هدف را درست انتخاب کرده باشند اما مسیر را به خطا می‌روند.
آیت‌الله رشاد اضافه کرد: جریان دومی وجود دارد که سعی میکند معنویت را رقیب دین تعبیر و در عرض دین معنا کند که برخی از روشنفکران محلی و بومی ما چنین شعارهایی را می‌دهند که می‌خواهند معنویت را جایگزین دین کنند.
چیستی معنویت اسلامی
وی با بیان اینکه مراد ما از معنویت، معنویت اسلامی است اظهار کرد: معنویت اسلامی به معنای مواجه موحدانه دین پایه با عالم غیب و غیب عالم و سلوک به فراخور این مواجه در ساحت شهادت هستی است. علوم انسانی در حقیقت انسان‌شناسی تفصیلی است نه صرفاً در مقام شناخت که در مقام زیست هم یک گفتمان است و می‌خواهد تظاهرات وجودی انسان را در عرصه‌های مختلف تحلیل و تدبیر کند.
آیت‌الله رشاد ادامه داد: سؤال این است برای اینکه بخواهیم یک علم را معنوی یا اسلامی کنیم چه باید کرد؟ «منات وحدت و تمایز علم» بحثی است که در فلسفه علم و بعضی از علوم به آن پرداخته شده است که بیان میکند چه انباشتی از قضایا با هم به یک علم تبدیل میشود آن را از علوم دیگر جدا و متمایز میکند که در درون هم با هم منسجم می‌شوند و از انسجام انباشتی از گزاره‌ها و قضایا در درون و تمایز این مجموع با یک معیار مشخص، علم به وجود می‌آید؛ مثلاً طب ابتدا یک دانش بود که اکنون به ده‌ها و صدها دانش تبدیل شده است و در حوزه علوم انسانی هم همین وضعیت است.
وی افزود: نظریه‌های مختلفی درباره علم مطرح است مثلاً برخی می‌گویند ملاک وحدت و تمایز علم به موضوع است که هر علمی در موضوع با سایر علوم متمایز است یا برخی به غایت می‌پردازند و می‌گویند که هر علمی با غایتی که می‌خواهد محقق کنند متفاوت میشود و برخی روش، مسائل، حیثیت و.. را مطرح می‌کنند. همه این نظریه‌ها اشکالاتی دارند از جمله اینکه همگی موارد نقض دارند.
نظریه «تناسب» با پنج رکن
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه ما نظریه دیگری تحت عنوان «تناسب» مطرح کردیم گفت: این نظریه می‌گوید هر علم پنج رکن دارد که شامل مبنا، موضوع، غایت، مسائل، منطق و روشی دارد. آنگاه که این پنج مؤلفه با هم سازگار و متناسب شدند یک علم شکل می‌گیرد. بر اساس این نظریه اگر بخواهیم علوم انسانی و اسلامی را تعریف کنیم زمانی این علم اسلامی میشود که هر پنج مؤلفه آن متناسب با اسلام باشد.
وی تصریح کرد: ما علم اسلامی نسبی نداریم؛ پس اگر بخواهد علوم انسانی، اسلامی شود باید بر اساس مؤلفه‌های اسلامی باشد. باید غایات اسلامی شود به این معنا که مقاصد‌الشرعیه را تعقیب کند. این مقاصد نباید فقط در فقه تعقیب شود بلکه باید در اخلاق، تمدن و سبک زندگی نیز تعقیب شود؛ پس اگر علومی بخواهد اسلامی شود باید غایات آن نیز اسلامی شود.
وفاق بین فقه، اخلاق و علوم انسانی
آیت‌الله رشاد بیان کرد: اگر پیش انگاشته‌های معنوی را بنیان قرار دادیم و گفتیم همه هستی مجرای الهی است و همه امور را در قبضه الهی دانستیم می‌تواند در معنویت تأثیر بگذارد. موضوع انسانی، انسان است که از سه دسته تشکیل میشود؛ گزاره اول شبهه فلسفی، گزاره دوم بایستی و گزاره سوم شایستی است. علوم انسانی در دنیای سکولار رقیب فقه و شریعت است و ما درصدد هستیم علوم انسانی را اسلامی کنیم تا بین فقه، اخلاق و علوم انسانی وفاق به وجود بیاید.
این استاد حوزه اضافه کرد: بنا نیست علوم انسانی کنار گذاشته شود و همه آرا را تخطئه کنیم بلکه می‌خواهیم گفتمانی را ایجاد کنیم که اسلامی باشد که در این صورت با اخلاق و فقه ما سازگار خواهد بود و در نهایت علوم انسانی در خدمت فقه و اخلاق در خواهد آمد. فقه بدون علوم انسانی کارایی نخواهد داشت و اگر فقه بخواهد در حوزه اقتصاد نظر دهد به علم اقتصاد نیاز دارد؛ مثلاً بسیاری از مراجع ما معترض هستند که بانک‌ها ربوی عمل می‌کنند البته در مقام نظر اینگونه نیست اما در مقام عمل ربوی است.
وی ادامه داد: اگر انسان را فردی دانستیم که خداوند او را خلق کرده است به عنوان خلیفه خود و حیوان برتر و ناطق نیست که اگر عبد شد، خلیفه میشود؛ اگر انسان را در علوم انسانی اینگونه دیدیم، علوم انسانی و اسلامی و معنوی میشود.
وحدت حوزه و دانشگاه در غفلت از قرآن
آیت‌الله رشاد تصریح کرد: یکی از غفلت‌هایی که ما حوزویان و دانشگاهیان کردیم این بوده است که به قرآن مراجعه نمی‌کنیم و در این موضوع وحدت بین حوزه و دانشگاه محقق شده است. آیت‌الله جوادی آملی فرمودند که فقه ما تک منبعی شده است و علم ما نیز تک منبعی است و اسلامی نشده است و از قرآن استنباط نمی‌کنیم. وقتی از قرآن استنباط کنیم قرآن برای عقل، سنت، فطرت و تجربه سهم قائل است.
تک بعدی بودن یکی از اشکالات علوم انسانی
وی ادامه داد: ایراد اساسی علوم مدرن تجزیه‌گرا و متناسب‌گرا بودن است و منسجم و کل‌نگر نیست و به همین دلیل برای جبران این ضعف اکنون به مطالعات بینارشته‌ای می‌پردازد و به لحاظ روش نیز متکی به تجربه است. باید توجه کرد که تجربه، منبع نیست بلکه روش است و تجربه همیشه ظنی است؛ بنابراین یکی از اشکالات علوم انسانی موجود تک بعدی بودن است و کلام وحی، سنت، عقل و فطرت را که منبع معرفت هستند کنار گذاشته‌ایم. آنچه در علوم انسانی و اسلامی باید مطرح شود رجوع به همین منابع و وحی به عنوان منبع اصلی است.
رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: اصولاً علم از سپهر الهی با مجرای مختلف به ساحت انسانی تنزل پیدا میکند و علم الهی و یک عنصر معنوی است. ما آیات و روایات فراوانی داریم و ای کاش به آنها مراجعه می‌کردیم؛ زیرا آنها به ما قاعده می‌دهند مثلاً می‌گویند اگر می‌خواهید اقتصاد شما درست شود باید تقوا پیشه کنید زیرا اقتصاد جامعه متقی درست خواهد شد؛ تا زمانی که فساد و فسق در جامعه جاری، عادی، شایع و رو به گسترش است مشکل اقتصاد حل نخواهد شد.
تقوا و حل مشکلات جامعه
وی تأکید کرد: ما توقع نداریم که همه آحاد جامعه متقی شوند زیرا انسان آزاد و مختار است و می‌تواند کافر هم باشد اما اگر مدیران، نخبگان، پیشاهنگان، راهبران و پیشکسوتان متقی شوند همه مشکل‌ها از جمله اقتصاد حل خواهد شد و آسمان پیوسته خواهد بارید و ابواب آسمان باز و برکت نازل خواهد شد.
وی در پایان اضافه کرد: منطق تک ساحتی و تک بعدی برای ما انسان‌های عادی گره از کار فروبسته حقایق را نخواهد گشود اما پیامبر(ص) و معصومین(ع) صرفاً با اتکا به وحی و عقل می‌توانند همه حقایق را استنباط کنند ولی ما باید از همه پنج منبع استفاده کنیم.
