رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی گفت: یکی از مشکلاتی که محققان با آن مواجه هستند، سیاست‌زدگی در تحقیق است یعنی تحقیقات ناشی از جانبداری‌های سیاسی هستند اگرچه ممکن است روکشی از واقعیت هم داشته باشند اما واقعی نیستند و محقق را از توصیف و تبیین روش‌مند پدیده‌های علمی و اجتماعی باز می‌دارند.
نشست خبری چهاردهمین جشنواره فارابی، امروز دوشنبه ۲۵ مهرماه با حضور عبدالحسین کلانتری، معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و مهدی عباس‌زاده، دبیر علمی این جشنواره، در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در این نشست گفت: هدف اصلی جشنواره فارابی که بدون اغراق یکی از معتبرترین جشنواره‌های علمی در عرصه علم انسانی و اسلامی محسوب می‌شود شناسایی برترین نظریات علمی در علوم انسانی و اسلامی، معرفی آنها به جامعه علمی جهت استفاده و الگوبرداری و تشویق و حمایت معنوی و مادی از صاحبنظران و نوآوران برجسته است لذا طبیعی است که جشنواره بین المللی فارابی، ضمن توجه خاص به مقوله کیفیت‌گرایی، بر روی شاخص‌هایی که می‌تواند یک نظریه برتر را از کارهای معمولی متمایز کند تاکید کند. بنده به چند مورد از مهمترین شاخص‌ها اشاره می‌کنم. یکی از شاخص‌های مهم مسئله‌مندی محققان علوم انسانی و اسلامی است.
اهمیت مسئله‌مندی در تحقیق
وی ادامه داد: ما کمتر دنبال تحقیقات موضوع‌محور هستیم. آنچه برای داوران پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی مهم است قدرت محقق در شرح دقیق مسئله یا گره علمی است که محقق درصدد باز کردن آن است. در یک تحقیق علمی، هرچه مسئله خُردتر باشد بهتر است و باید از متن نیازهای کشور متولد شده باشد. نیازهای کشور فقط در تحقیقات کاربردی مطرح نیستند بلکه در تحقیقات نظری هم می‌توان به نیازهای مبتلابه دست پیدا کرد. ماحصل تحقیق باید توانمندی محقق در مسئله‌یابی و شرح مسئله باشد لذا روا نیست که ما نیازهای جامعه را برای محقق شرح داده یا مسائل را فهرست‌وار در اختیار او قرار دهیم چراکه محققی که نمی‌تواند مسئله را پیدا کند محقق توانایی نیست و با اولیّات تحقیق آشنایی ندارد.
غلامی یادآور شد: بدون رودربایستی باید گفت در بسیاری از تحقیقات در علوم انسانی و اسلامی به سختی می‌توان قدرت مسئله‌مندی محقق را یافت. این در حالی است که بخش مهمی از تحقیقات در علوم اجتماعی، توصیف و تبیین مسئله است چراکه اگر مسئله به خوبی توصیف و تبیین شود به طور طبیعی جواب نیز از دل آن بیرون می‌آید. شاخص دیگر روش‌شناسی است. در فلسفه علم برخی شاخص‌ها از نظر علمی موجه محسوب می‌شوند و محققان روش‌شناسی کارآمد را از بین روش‌های موجه پیدا و مبنای کار خود قرار می‌دهند لذا محقق باید توضیح دهد که روش‌شناسی وی تا چه اندازه در پاسخگویی به پرسش اصلی کارایی دارد در غیر این‌صورت معلوم است که وی با مبحث روش‌شناسی آشنایی ندارد.
محققان باید آزادی عمل داشته باشند
رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی تصریح کرد: در فلسفه علم، جهان‌بینی حاکم بر روش شناسی یا گفتمان مسلط مورد بررسی قرار می‌گیرد و یکی از معیارهای موجه بودن روش‌شناسی، سازگاری روش‌شناسی با گفتمان یا جهان‌بینی رایج است بنابراین روش‌شناسی، عنصر تزیینی نیست بلکه از ابتدا تا انتهای تحقیق دخالت دارد و پاسخگویی موفق به پرسش را تضمین می‌کند. ما در برخی تحقیقات باید از چند روش یا روش‌های ترکیبی استفاده کنیم اما نباید این اقدام در مسیر تحقیق اختلالی ایجاد کند. در اکثر تحقیقات علوم انسانی و اسلامی در زمینه روش شناسی ضعف وجود دارد و همین مسئله کیفیت تحقیق را پایین آورده است چراکه یا روش شناسی کارایی ندارد یا در رگ‌های تحقیق جاری نشده و بعضاً تحقیقات از بی‌روشی رنج می‌برند بنابراین جوانانی که می‌خواهند در رقابت‌های علمی شرکت کنند باید بدانند که این مسئله بسیار حائز اهمیت است.
وی در ادامه افزود: شاخص مهم دیگری که باید به آن توجه شود آزادی محقق از تابوهای علمی است چراکه در محیط علمی هم برخی تابوها و بت‌ها وجود دارد اما محقق در مسیر نظریه‌پردازی باید از هرچیزی که نگاه واقع بینانه و عقلانی را از وی سلب می‌کند یا هر چیزی که به روش عقلی قابل نقد نیست، فاصله بگیرد و از تعصبات بی‌جا نجات دهد. یکی دیگر از مشکلاتی که محققان با آن مواجه هستند، سیاست‌زدگی در تحقیق است یعنی تحقیقات ناشی از جانبداری‌های سیاسی هستند اگرچه ممکن است روکشی از واقعیت هم داشته باشند اما واقعی نیستند و محقق را از توصیف و تبیین روش‌مند پدیده‌های علمی و اجتماعی باز می‌دارند.
وی تصریح کرد: پژوهش در علوم لزوماً به معنای تالیف کتاب نیست بلکه در یک کتاب علمی از محقق انتظاراتی داریم اما در یک تحقیق ممکن است انتظارات دیگری داشته باشیم هرچند نتایج تحقیق ممکن است در قالب کتاب هم چاپ شود. ما در کتاب توقع داریم استانداردهای نگارش و تألیف رعایت شود و بنا نیست همانند یک طرح پژوهشی فعالیت شود اما باید داور زیر پوست این کتاب بتواند استواری کار را متوجه شود به همین دلیل گرچه بین شاخص‌های ارزیابی پژوهش و کتاب علمی، اشتراکاتی وجود دارد اما تفاوت‌هایی هم دارند. معمولا در تحقیقات نظری از محقق انتظار داریم علاوه بر اینکه افق پیش روی تحقیق را تشریح می‌کند پیشنهادات خود را هم برای بسط و توسعه تحقیق ارائه دهد. تاکید دارم هر پیشنهادی در تحقیق باید مولود نتایج تحقیق باشد نه اینکه به آن وصله شده باشد.
اهمیت نظریه‌پردازی در جشنواره فارابی
رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی ادامه داد: نظریه‌پردازی با کارهای تبعی و دایرة المعارفی نباید خلط شود چراکه اینها هر چند در جای خود ارزشمند هستند اما برای ما در جشنواره فارابی، نظریه‌پردازی مهم است. وقتی کتابی در زمینه علوم انسانی یا اسلامی چاپ می‌شود بعضاً شصت درصد آن یا بیشتر، به توضیح کلیات و دیدگاه‌های محقق می‌پردازد در حالی که محقق می‌تواند به دیدگاه‌های دیگر هم ارجاع داده و از تکرار مکررات بپرهیزد. توجه به این نکته ضروری است که نظریه باید بتواند دانش تخصصی را منجر به تحول کند. این تحول یا به منزله ابطال نظریات رایج قبلی یا اصلاح آنها یا نظریه جایگزین برای نظریات ابطال شده است.
وی ادامه داد: امیدواریم محققان به میزان بیشتری نسبت به دوره‌های قبل آثار خود را به این جشنواره ارسال کنند و شرایط کیفی‌تر شدن تحقیقات خود را فراهم کنند. کار سخت ما در جشنواره علمی این است که بین داوران و ارزیابان نوعی هماهنگی نسبی ایجاد کنیم تا احیاناً تحقیقی مورد بی‌مهری و ناعدالتی قرار نگیرد و امیدواریم که روز به روز شاهد کیفی‌تر شدن تحقیقات باشیم و در درون آنها نوآوری هم بیشتر شود.
لزوم تقویت دیپلماسی علمی
حجت‌الاسلام غلامی تصریح کرد: درباره کیفی شدن تحقیقات باید گفت که دانش‌افزایی اساتید، تحول در منابع آموزشی به معنای تقویت و به روز رسانی منابع، تحول در برنامه‌ریزی درسی، تحول در سبک آموزش و مخصوصاً سبک برگزاری آزمون‌های علمی و از همه مهمتر پژوهش‌محوری در کیفی شدن تاثیر زیادی دارند. ما نه تنها در مدارس بلکه در دانشگاه با آموزش‌محوری مواجه هستیم لذا باید کیفیت‌گرایی را به سکه رایج در مراکز آموزش عالی تبدیل کنیم تا حتی یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد هم علمی باشد. البته نوآوری و نظریه‌پردازی مربوط به رساله‌های دکتری است اما باید تلاش کنیم پایان نامه‌های ما چند سر و گردن از وضعیت کنونی بالاتر بروند.
وی در پایان گفت: بنا داریم اختتامیه این دوره از جشنواره فارابی را در فصل بهار سال آینده برگزار کنیم اما این تاریخ را قطعی نمی‌دانیم چراکه تصمیم داریم زمان بیشتری برای داوری آثار در نظر بگیریم. همچنین دنبال این هستیم در کنار جشنواره فارابی، چند انجمن علمی جهانی ایجاد کنیم چون با محققان بسیاری ارتباط برقرار کرده‌ایم و بسیاری از آنها هم پیشنهاد همکاری ارائه می‌دهند بنابراین باید از این ظرفیت منحصر به فرد استفاده کرده و دیپلماسی علمی را نیز تقویت کنیم چون هم برای کشور ما و هم جامعه علمی جهان اسلام و هم جامعه جهانی دارای منفعت است.
