به دنبال همه گيري ويروس كرونا و عدم امكان تشكيل نشست هاي فرهنگي، انديشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران كه به عنوان نهاد ترويجي سازمان متصدي نشست هاي فكري در حوزه علوم انساني، ايران شناسي و اسلام شناسي و علم اطلاعات است، این سازمان نشست هايي را با محوريت علوم انساني و كرونا و با عنوان «كرونا و ما، تأملات فكری» ترتيب داده است كه طي آن به صورت هفتگي از انديشمندان فرهيخته در زمينه هاي مختلف علوم انساني دعوت مي كند با محوريت كرونا به صورت مجازي، تأملات نظري خود را با ساير صاحب نظران در ميان بگذارند. تاكنون دو جلسه از این نشست ها برگزار شده است. در جلسه اول با عنوان «دولت، مذهب و بحران هاي سلامتی» آقای دكتر داود فيرحي، استاد علوم سياسي دانشگاه تهران به سابقه بيماري هاي همه گير در ايران و تجربه برخورد دولت و مذهب با آنها و در جلسه دوم با عنوان «كرونا و آينده» آقای دكتر رضا داوري اردكاني استاد برجسته فلسفه و رئیس فرهنگستان علوم به تأثيرات بيماري كرونا در آينده جهان و زيست بشر پرداختند. آنچه مي خوانيد، متن كامل گفتار آقای دكتر داوري اردکانی است كه توسط «روزنامه اعتماد» پياده سازي و تنظيم و منتشر شده است.
 
نجات آنجاست كه خطر آنجاست
محسن آزموده- روزنامه اعتماد: گفتاري كه در پيش رو مي خوانيد يكه و قابل توجه است. در هفته هاي جاري بسياري از اهل نظر و اصحاب فكر و فيلسوفان جهان درباره بحران كرونا، علل و عوامل پديد آورنده آن و پيامدهايش بحث كردند. در ايران نيز شمار قابل توجهي از پژوهشگران و محققان حوزه هاي مختلف علوم انساني از جمله فلسفه، تاريخ، جامعه شناسي، علوم سياسي، اقتصاد، ادبيات و... در اين باره به بحث پرداختند و نظر خود را بيان كردند. اما در ميان متفكران و روشنفكران صاحب نام ايراني، رضا داوري اردكاني شاخص ترين چهره اي است كه اينچنين مفصل و جامع و در قالب متني نوشتاري درباره كرونا و جنبه هاي مختلف آن اظهارنظر كرده است. اين استاد برجسته فلسفه، پيرانه سر و در آستانه 87 سالگي به همان سياق هميشگي كه هيچگاه نسبت به وقايع و شرايط روز بي تفاوت نبوده اين بار هم از سر تعهد و دغدغه مندانه به تامل در شرايط كرونايي پرداخته است. ديگر نكته حائز اهميت اين بحث، طنين ديدگاه ها و ايده هاي داوري در اين تاملات است، انديشه هايي كه از زمان نخستين آثار او در ابتداي دهه 1350 يعني شاعران در زمانه عسرت تاكنون اگرچه تحولاتي داشته اما همچنان بر محور نقد تجدد و دست كم ضرورت بازانديشي در آن استوار مانده است. در گفتار حاضر نيز دكتر داوري پس از توصيف شرايط تيره و تار ناشي از كرونا، آن را بيماري پست مدرن و نتيجه ايده ها و اصول تجدد مثل پيشرفت مي داند اما نه بازگشت به گذشته را تجويز مي كند و نه به گريز يا بازي را به هم زدن دعوت بلكه همچون مارتين هايدگر، فيلسوفي كه عمري را با او سر كرده البته بي آنكه نامي از او به ميان آيد، نجات را در همان جا مي جويد كه خطر در آن نهفته است و به رويارويي مستقيم و انديشناك با آن فرا مي خواند.
 
سخنرانی دکتر رضا داوری اردکانی
«ما از آينده كرونا خبر نداريم و نمي دانيم كه در آينده چه رخ خواهد داد، اما نظرم اين است كه به آينده كرونا و پس از كرونا فكر كنيم. چند روز پيش كه ديدم از خانه بيرون نمي روم، از خود پرسيدم كه تو چرا بايد از ويروس بترسي؟ زيرا به فرض اينكه بتواني تا پايان عمر اين دشمن موذي بشر و تمدن بشري دوام بياوري، چون پيمانه عمرت قاعدتا بايد پر شده باشد، بايد دل از هستي دنيايي برگيري تا وقتي كه پيك اجل مي رسد، عزم وطن عقبا كني. اما ديدم اولا از كرونا نه فقط نمي توان نترسيد، بلكه ترس از كرونا، ترس مضاعف است. همه از مرگ مي ترسند و چون بيماري آنها را به مرگ نزديك مي كند، از بيماري هم ترسناكند. هر كس به سكته قلبي و مغزي و به سرطان و به هر بيماري كشنده ديگري بينديشد، نگران مي شود. اما كرونا با حمله قلبي و سرطان تفاوت دارد. آنها امور ممكنند و معلوم نيست كه كجا هستند و كي مي آيند، پس بهتر است به حكم طبع خويش و به سفارش بعضي فيلسوفان مانند اسپينوزا بگوييم، زندگي بايد كرد و مرگ را بايد به فراموشي سپرد.
نمي توان مثل آدم مرد
ولي كرونا ديگر يك امكان نيست، بلكه آمده است و در كوچه و خيابان و اداره و فروشگاه و مدرسه و دانشگاه و پشت در هر خانه حضور دارد. پس در اين مكان ها نبايد حاضر شد، زيرا كرونا آمده و آنجا را اشغال كرده است. كرونا اكنون ديگر امر موجود است و نه يكي از امكان ها و ممكن ها. پس مردم از بيماري كشنده حاضر چگونه نترسند؟ كرونا ترس ديگري را هم با خود آورده و آن ترس تلف شدن و به هلاكت رسيدن مثل حيوانات است. پس من هم از مردن در زمان و فضايي كه در اشغال كروناست مي ترسم، زيرا مرگ در اين فضا، مرگ نيست. يعني در آن نمي توان مثل آدم مرد.
كرونا هيبت و هيمنه مرگ را از ميان ربوده و چهره آن را كه بيشتر ترسناك بود، خوار و زشت كرده است. مرگ ديگر، مرگي نيست كه در عالم انساني، همراه و هم خانه آدميان و پايان بخش امكان هايش باشد. به عبارتي ديگر، مرگ امكاني نيست كه روزي به همه امكان هاي ما پايان دهد. كرونا مرگي از بيرون با خود آورده است كه مراسم و تشريفات ندارد. حتي مجال عزاداري و تسليت هم به بازماندگان مرده نمي دهد، زيرا كسي كه مي ميرد، او را با تيمم و بي غسل و كفن در گور مي گذارند و رويش خاك مي ريزند. اگر اين جبار وحشي زودتر زحمتش را كم نكند، معلوم نيست بر سر زندگي آدمي و وضع جهان چه مي آيد.
كرونا و تسخير جهان
كرونا در مدتي كوتاه سراسر روي زمين را مسخر كرده و نظم كارها را بر هم زده و مردمان را به تنهايي در حصار قرنطينه يا بلاتكليفي ميان در خانه ماندن و از خانه بيرون آمدن محبوس كرده است. هم اكنون مدرسه ها تعطيل است و كودكان و نوجوانان به مدرسه نمي روند. بيكاري شدت پيدا كرده و تعداد بيكاران و گرسنگان بيشتر شده است. ديگر كمتر جايي بساط عيش و عشرت و تفريح و عروسي برپا مي شود. مجالس بحث و علم و نظر و بسياري از مراكز كار و توليد نيز تعطيل شده است. كرونا تجارت و صنعت پررونق ورزش و توريسم را هم متوقف كرده و حتي درهاي مساجد و حرم ها و زيارتگاه ها را بسته است. كرونا مي گويد يا از هم دور باشيد، يا مي كشم تان!
او نظم زمان و عيد و عزا را به هم زده است. اينها كه نباشد از زندگي آدمي چه مي ماند. ويروس كرونا نه فقط همه را به مرگ تهديد مي كند، بلكه از هم اكنون مراجعه به پزشك و بيمارستان را دشوار كرده و درمان بيماري هاي ديگر را به تعويق انداخته است. زيرا بيماران مي ترسند به درمانگاه ها و مطب ها و بيمارستان ها رجوع كنند و اين امر ميزان مرگ و مير را بيشتر كرده است و چه بسا بيمارستان ها و مراكز درماني خصوصي را به ورشكستگي بكشاند. پزشكان و كاركنان بيمارستان هاي دولتي را نيز چنان خسته و افسرده مي كند كه ادامه كار براي شان بسيار دشوار مي شود و بسياري از آنها شايد از پا در آيند.
كرونا و سلب آزادي هاي بشر
بيماري هاي مسري از قديم بوده و حتي در يك صد سال اخير، ده ها ميليون قرباني گرفته است، اما اين يكي با همه تفاوت دارد، زيرا آنها اولا جهاني نشدند، ثانيا در نظم كار و توليد و درس و مدرسه و بازار، اختلال كلي پديد نياوردند و شايد زياد بودن تعداد تلفات هم تاوان داير ماندن كارها يا نبودن و اعمال نشدن مقررات كنوني بهداشت و پزشكي بوده است. اكنون خبرگزاري ها و راديوها و تلويزيون ها و كانال هاي خبري به طور كلي خبري به جز خبر كرونا ندارند و انديشه و ترسي جز انديشه و ترس كرونا در كشورها وجود ندارد. حتي بعضي دانشمندان و دانشگاهيان هم به انديشيدن و تحقيق در باب كرونا مشغول شده اند. هميشه در همه زمان ها و در همه جا مردمان در بدترين شرايط زندگي، از يك منطقه كوچك و محدوده اختيار برخوردار بوده اند و مثلا مي توانستند در خانه بمانند يا نمانند، به ديدن كسي بروند يا نروند، با ديگران حرف بزنند يا نزنند و اگر به چيزي نياز داشتند، در صورت استطاعت خريد آن را بخرند يا نخرند و بالاخره بر سر همسر و فرزند خود دست مهر و نوازش بكشند يا نكشند. اكنون همه اين اختيارها و آزادي هاي كوچك سلب شده است. به مردمي كه ناگزير بايد از خانه بيرون بروند، اكيدا توصيه شده كه فاصله مكاني خود را از ديگران حفظ كنند و خود را حتي المقدور از ديگران دور بدارند تا حائلي ميان شان باشد كه هم نفس نشوند و دست شان هم به دست يكديگر نخورد.
هواي جهان ما آلوده بود و زشتي هاي آن گاهي دل ها را به درد مي آورد، ويروس كرونا اين هواي آلوده را با زهر ترس و بدگماني هم آكنده كرده است. در چنين هوا و فضايي، مجال تامل و انديشيدن بسيار تنگ مي شود و چه بسا كه روح و جان آسيب مي بيند. آثاري كه شايد خيلي زود ظاهر نشود.
پزشكي در زمانه ما
نمي گويم و نگفتم كه پيش از آمدن كرونا، زندگي و جهان پر از علم و خرد و فضيلت و شادي و كامراني و دوستي و صفا و اخلاق بود، دل ها و دست ها هرگز كاملا به هم پيوسته و همنوا و هماهنگ نبوده است، اما كرونا اندك پيوستگي را هم كه ديديم، از بين برده است و اين وضع بدي است. شايد اين وضع را مردمان زمان هاي قديم نمي توانستند تحمل كنند، زيرا با اينكه ما محتاج ترين و آسيب پذيرترين مردم همه زمان ها هستيم، كم و بيش به مراقبت هاي پزشكي عادت كرده ايم. در جهان كنوني كه علم و اقتصاد و سياست به هم پيوسته است، با نيازي كه اقتصاد و سياست به آرامش و نظم و بهبود وضع توليد داشته است، دولت ها و حكومت ها ناگزير بايد مواظب بهداشت و سلامت مردمان باشند و حكومت بدون مدد و دخالت پزشكي نمي توانست، نظم كار و توليد و سازمان را حفظ كند. به همين جهت، پزشكي در زمان ما، جزو مهمي از حكومت شده است و چون اين مزيت را دارد كه به نام علم و به زبان علم سخن مي گويد و از سلامت مردم نگهباني مي كند، سخنش را بيشتر مي پذيرند و به دستورالعمل هايش كم و بيش گوش مي كنند. پزشكي امروز استانداردها و ملاك هاي كمي و رياضي براي سنجش سلامت و توان مردمان دارد و پيوسته گفته مي شود كه بدن چه نيازهايي دارد و از چه راه و با چه نظم غذايي و با كدام شيوه زيست مي توان و بايد آن نيازها را برآورده كرد. عيبي كه اين دستورالعمل هاي خوب دارد اين است كه مخاطبش مردمان مرفهند، زيرا براي رعايت آنها، بايد هم فراغت داشت و هم وسايل معاش.
اكنون بخش عمده دستورالعمل هاي زندگي ما بهداشتي و پزشكي است و شايد به همين جهت، امروزي ها بهتر مراقبت هاي سخت و حتي قرنطينه را تاب مي آورند. قدرت علم هم پشتوانه آنهاست و مردم بي آنكه فلسفه خوانده باشند، مي دانند كه حكم علم، حكم ضروري است و بايد از آن پيروي كرد. در اينكه اين مراقبت ها چه ارتباطي با نظم سياسي دارد و آثار و نتايجش چيست، گرچه تحقيقاتي صورت گرفته است، اما هنوز علم ما اندك است.
كرونا برهم زن نظم و بحران ساز
گفته شد كه كرونا گرچه يك بيماري است، اما با بيماري هاي ديگر و با واگيردارهاي سابق يكي نيست. البته از جهاتي با آنها شباهت دارد، اما اختلاف ها هم بسيار است و مهم تر از همه اينكه جهان و جهانيان به نحوي متفاوت با آن مواجه شده اند. در چين هنوز بيش از ده-پانزده تلفات نگرفته بود كه در شهر بزرگ ووهان، شهر ده ميليوني قرنطينه گذاشتند و خيلي زود شهر را تعطيل كردند و عجب آنكه كرونا در چين چندان شيوعي پيدا نكرد، اما در ظرف مدت كوتاهي در سراسر جهان منتشر شد. بعضي كشورها مثل بريتانيا و امريكا، ابتدا فكر كردند بهتر است كه بگذارند كرونا بيايد و هر چه مي خواهد با خود ببرد و مصونيت به جا بگذارد. اما اين سياست آشكارا غيراخلاقي نتوانست ادامه يابد. كرونا از آنفلوآنزاهاي پرتلفات سابق ترسناك تر بود. بيماري هاي واگيردار سابق تلفات و كشتارهاي وحشتناكي داشتند، اما اين چنين برهم زن نظم و بحران ساز نبودند. كرونا حتي چشم انداز تيره جهان كنوني را تيره تر كرده و گروه هاي بيشتر از اهل فكر و نظر را واداشته است كه به آينده جهان بينديشند كه ببينند كرونا بر سر بشر كنوني و نظم و سامان زندگي اش چه مي آورد.
تجدد به عنوان نظام سامان كنوني
نظام سامان زندگي كنوني كدام است و بر چه اصولي مبتني است؟ نظام كنوني زندگي نامش تجدد است. بناي تجدد از سه، چهار قرن پيش با اصول خاص گذاشته شده، اين اصول كه راهنماي علم و عمل ماست، در روح و جان مردمان هم خانه كرده است به قسمي كه ميان نظمي كه مي خواست بيايد و بشري كه بايد آن نظم را برقرار سازد، تناسب و تعادلي برقرار شده است. در اين بنيانگذاري خردي به وجود آمده كه توانست و هم اكنون نيز مي تواند طرح تسخير جهان و طبيعت را اجرا كند و نظامي نو در زندگي پديد آورد و مخصوصا كارساز كار معاش باشد. اين عقل، عقلي كه صورت خاص و نمايانش علم و تكنولوژي بود. اين توهم كه بشر تكنولوژي را براي تسهيل زندگي خود ساخته است، گرچه به كلي نادرست نيست و بشر همواره وسايلي براي خود ساخته است، در مورد تكنولوژي جديد ساده انگارانه است. بي ترديد سياست و فهم جديد و به طور كلي طرح تجدد با بهبود زندگي انسان مناسبت داشته است. اما اين گمان كه بشر تكنولوژي را براي رسيدن به مقاصد خود ساخته و مي تواند در آن هر تصرفي بكند و آن را در هر راهي به كار برد، انديشيده و درست نيست. اگر تكنولوژي صرفا وسيله بود، بايد آفت و آسيب نداشته باشد و اگر داشت، بتوان آن را رفع كرد.
ذات تكنولوژي
سخن سطحي تر آن است كه تكنيك در ذات خود خوب است، اما صاحبان اغراض شوم آن را گاهي براي مقاصد پليد و در راه ويرانگري به كار مي برند. شايد تا قرن بيستم اين حرف ها توجيهي داشت. اما اكنون كه روزبه روز زمين و هوا و دريا آلوده تر مي شود و هيچ راهي براي رفع اين آلودگي ها روزافزون نيست، بايد پذيرفت كه تكنيك راه خود را مي رود. طبيعت قبل از تجدد، ماده تصرف و شي مرده نبود، بلكه زندگي و نشاط داشت، اما اكنون نه فقط ماده تصرف بلكه كانون انبار پليدي هاي تكنيكي و سراسر آلوده است. رمانتيك ها اولين كساني بودند كه گفته اند بايد علم و تكنيك را از چنگال بدخواهان و سودجويان بيرون آورد و آن را صرفا در راه خير و صلاح به كار برد و از ساخت و پرداخت تكنولوژي هاي مضر و ويرانگر جلوگيري كرد. اين حرفي است كه چون با خير و صلاح بشر تناسب دارد، آسان تر در خرد همگاني مي گنجد و ما نيز آن را مي پسنديم و دوست مي داريم و اينجا و آنجا آن را حتي گاهي به عنوان نظر علمي و فلسفي تكرار مي كنيم و كاش آن را دوست نمي داشتيم، زيرا در آن صورت بهتر مي توانستيم دريابيم كه چه آرزو و تمناي محالي داريم.
اگر مي شد و مي شود آبي را كه از اعماق زمين كشيده ايم، به جاي اولش بر گردانيم و هوا و دريا و خاك را از آلودگي ها و آسيب ها و پليدي ها پاك كنيم و سلاح هاي مخوف شيميايي و ميكروبي و اتمي اسباب بازي باشند، چرا تاكنون هيچ كوششي براي رفع آلودگي ها و تدارك ويرانگري ها و جنايت ها نشده و اگر هم اندك كوششي شده، به جايي نرسيده؟ ماركس مي گفت كه چون تكنيك در جاي خود قرار ندارد، سرمايه داري و پرولتاريا را با خود بيگانه كرده است. براي رفع اين عيب و انحراف بايد تكنيك از دست سرمايه داري بيرون آيد و به صاحب اصلي اش يعني پرولتاريا داده شود. توهم زيبايي بود، اما ديديم كه سرانجامش چه شد. جهان كنوني برمبناي اصولي استوار است و چرخ آن نه به حكم راي و سليقه و ذوق اشخاص بلكه با قواعد علم و تكنولوژي مي گردد. اين علم و تكنولوژي را هر كس به هر راهي كه بخواهد، نمي تواند ببرد، بلكه مردمان تاحدودي مي توانند خود را با اقتضاهاي آن هماهنگ سازند و در اين هماهنگي، قدري نيز بهره برداري كنند.
تجدد و پيشرفت
پيداست كه اگر علم و تكنولوژي جديد نبود، زندگي آدمي هم در همان طريق قبل از قرون هفدهم و هجدهم ميلادي دوام پيدا مي كرد. تحول جهان و حتي تحول در وجود بشر با تفكر جديد و علم و تكنولوژي صورت گرفته است. راستي چرا ما نمي توانيم به علم و تكنولوژي بينديشيم و حتي به ديگران هم اجازه انديشيدن را نمي دهيم؟ شايد پاسخ اين باشد كه در نظم جهان كنوني، اصول راهنمايي وجود دارد كه طرح چنين پرسش هايي را بي وجه مي داند. وقتي علم و تكنولوژي دائر مدار همه امور عالم است، پرسش از آن چه وجهي دارد؟ نه جهان تجدد بدون علم قوام دارد و نه علم بيرون از جهان براي خود جايي مي تواند بيابد.
اصل اساسي تجدد هم پيشرفت است. بي ترديد جهان متجدد پيشرفت كرده است. هنوز هم اين پيشرفت البته بيشتر در سطح ادامه دارد. اصل پيشرفت از آن جهت راهبر جهان علم و تكنولوژي شده است كه از صورت يك انديشه و نظر، به يك اعتقاد مبدل شده و با وجود مردمان در آميخته. وجودشان عين اقتضاي پيشرفت شده است. در اينكه تاريخ جديد غربي، تاريخ پيشرفت است، ترديد نمي توان كرد. ما هم در اين اصل چون و چرا نمي كنيم. متقدمان ما نيز به صورتي از پيشرفت، البته نه به عنوان حاكم بر تاريخ، قائل بودند. مثلا محي الدين عربي در فصوص الحكم كه هر دوراني را مظهر اسمي از اسما الهي مي داند.
مهم اين است كه پيشرفت، نه فقط اصل حاكم بر جهان متجدد، بلكه اصل كلي حاكم بر تاريخ و حتي بر وجود موجودات شده است. ولي اين اصل اختصاص به جهان تجدد و به علم و تكنولوژي دارد و مگر در تاريخ تجدد آدمي از حيث اخلاق به كمال رسيده است؟ آيا هنر اين زمان در قياس با هنر قرون هفدهم و هجدهم اروپا پيشرفت كرده است؟ يونان و يونانيان از زمان هومر و هزيود تا دوره جديد چه پيشرفتي كرده اند؟ و ما از زمان كيانيان و هخامنشيان يا از قرون دوم و سوم هجري به چه پيشرفت هايي نائل شده ايم؟ و ترتيب اين پيشرفت ها چگونه بوده است؟ آيا به طور كلي عصر پيشرفت در هنر شعر و اخلاق هم جاري است؟ به نظر نمي رسد كه چنين باشد. ولي ما مي خواهيم از كنار اين موضوع بگذريم و از آن چشم بپوشيم، زيرا عصر پيشرفت را نمي توانيم تاريخي بدانيم و اگر تاريخي بدانيم، چون تاريخ آغاز و انجام دارد، ناگزير بايد مطلق نبودن و موقت بودن دوران حكومت آن را بپذيريم و اين عدول از عهد مدرنيته است. جهان ما نمي خواهد عهد مدرنيته را به آساني بشكند و از آن بيرون آيد. حتي كشورها و مردماني كه عهدشان با تجدد نيم بند و با ملاحظه بوده است، مي خواهند با آن و در آن بمانند.
كرونا و تجدد
اكنون كه كرونا آمده است، كساني مي پرسند كه آيا كرونا نظم جهان را بر هم مي زند؟ از هم اكنون كرونا منشا بعضي تغييرها و گرفتاري ها شده است، ولي تغيير نظام جهان حرف ديگري است. وضع جهان مسلما تغيير مي كند، اما تغيير نظام جهان ساده نيست و كرونا و به طور كلي هيچ قدرت نفي كننده اي نمي تواند آن را به آساني تغيير دهد، مگر آنكه اساس تفكر و بينش بشر به كلي دگرگون شود.
نظم جهان در صورتي بر هم مي خورد كه نظم ديگري بتواند جاي آن را بگيرد. اين تغيير در حقيقت از اعتبار افتادن اصول كنوني حاكم بر نظم جهان و پديد آمدن و اعتبار يافتن اصول تازه است. چنانكه انبياي الهي با اصول تازه نظم بخش هايي از جهان را تغيير داده اند و رنسانس با شكستن عهد قرون وسطا اصول ديگري را پيش آورده و با آن عهد ديگري آغاز شده كه به تدريج در همه جهان مورد قبول قرار گرفته است. وحدت و همراهي و همكاري آدميان، هميشه و همواره موقوف و مبتني بر اعتقاد و تعلق به اصولي بوده است. چنانكه اروپا عهد مسيحيت قرون وسطا را در زندگي مدني گسست و به اصول تجدد ملتزم شد. آيا كرونا مي تواند در اعتقاد مردم و اصول تجدد خلل وارد كند؟ آيا پس از كرونا جهان ديگر به قدرت علم كنوني و حق تصرف و مالكيت بشر و تسخير موجودات و مخصوصا اينكه تجدد با علم و تكنولوژي اش مرتبه كمال زندگي بشر است، اعتقاد نداشته باشد؟
نظم تكنيك و اصل پيشرفت
در يك صد سال اخير در جهان تحولات بزرگ صورت گرفته است. اما هيچ يك از آنها را تغيير در نظام جهان نمي توان دانست. وقوع دو جنگ جهاني، انقلاب اكتبر و بحران اقتصادي امريكا در اوايل دهه 30 قرن بيستم و گرفتن اروپاي شرقي در بلوك شوروي پس از جنگ جهاني دوم، پديد آمدن نهضت هاي استقلال طلبي در آسيا و آفريقا و امريكاي لاتين، عبور از جو زمين و سفر به ماه و فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، پيشامد بحران بزرگ در منطقه خليج فارس و انقلاب اسلامي، حوادث بزرگي بودند كه در همه جهان منشا آثار خوب و بد شدند، اما نظم جهان با آنها دگرگون نشد. نظم جهان اصولي دارد كه همه اعم از كمونيست و سوسياليست و سرمايه دار و مستبد و ليبرال دموكرات و مسلمان و مسيحي و يهودي و بودايي، حتي اگر چون و چراهايي هم در آنها داشته باشند، از حكم و اقتضاهاي آنها سرپيچي و نافرماني نمي كنند و مگر مي توانند نافرماني كنند؟ نظم جهان كنوني، نظم تكنيك است. اين نظم براساس اصولي كه به آنها اشاره شد، به وجود آمده و بر جهان حاكم شده است. اين نظم را اصل پيشرفت رهبري مي كند. اصلا اصل پيشرفت، اختصاص به علم و تكنولوژي جديد دارد. اما سير فهم در دوران ما چنان بوده كه گويي اين اصل، اصل مطلق حاكم بر همه چيز و بر سراسر تاريخ بشر است.
كتاب كلام تجدد
تكرار كنم كه اصل پيشرفت را قرن هجدهمي هاي اروپا براي اولين بار به عنوان اصل حاكم بر تاريخ پيش آوردند و عجب آنكه دانشمندان هم همراه فيلسوفان و شايد بيش از آنان در تثيبت اين اصل و قبولاندنش به عنوان اصل كلي تاريخ و حتي حاكم بر همه موجودات كوشيدند. لامارك كه پيشروي نظريه تطور موجودات بود، در وسعت بخشيدن به دايره شمول اين اصل تا حدودي موفق شد، اما نتوانست مقام آن را به عنوان اصل كلي حاكم بر جهان تحكيم كند. به نظر او تحول و تطور موجودات بر اثر سازگاري شان با شرايط محيط است. چنانكه پيداست، سازگار شدن مناسبتي با تحول و پيشرفت ندارد. داروين اين نقد را تدارك كرد و با پيش آوردن اصل تنازع بقا، نظريه تطور را به اصل قدرت بشر و غلبه او بر موجودات پيوند زد. در اصل هم پيشرفت و تنازع بقا با هم ملازمت داشتند. داروين اين مناسبت را روشن تر كرد و به خودآگاهي تجدد آورد و مگر پيشرفت جز از طريق قهر طبيعت به جهان ميسر مي شد؟
كار بزرگ داروين اين بود كه اصل خاص تجدد را به همه دوران زندگي و به همه موجودات ديگر تسري داد و شايد به همين جهت، كتاب منشا انواع او يكي از معروف ترين و موثرترين كتاب هاي تاريخ بوده است. اين كتاب را شايد بتوان علم كلام تجدد و موثرترين اثر علمي در تاييد و تحكيم اصول جهان جديد دانست. اكنون چگونه ممكن است اعتقاد به اصول تجدد از ميان برود و مگر اصول ديگري به جاي آن پيشنهاد شده است؟ هر تمدني با فهم و خردي خاص و با اعتقاد مردمان به اصول و قواعد و رسوم آن قوام مي يابد و پايدار مي ماند و اگر اين اعتقادات سست شود، خطر از هم پاشيدگي وجود دارد و مخصوصا لطماتي از بيرون نيز به آن وارد شود، اين خطر بزرگ تر و نزديك تر مي نمايد.
زمان پست مدرن و عهد پايان يافته
آيا مردمان سراسر روي زمين به هر دليل و از جمله به دليل ابتلاي به كرونا، از تجدد و زندگي در آن ناراضي مي شوند و مي خواهند كه اين نظم پايان يابد و به جاي آن نظم ديگري بيايد؟ به نظر نمي رسد كه چنين باشد. حتي كشورها و ملت هايي كه از قدرت هاي بزرگ ستمديده و احيانا با آنها در جنگ و نبردند، از نظام تجدد دل نبريده اند. آنها فقط مي خواهند به رسم ستم و ستمگري پايان دهند و نوعي برابري در روابط بين الملل برقرار شود. براي آنها حساب مدرنيته از سياست جداست. اما از حدود به اعتباري صد سال و به اعتبار ديگري پنجاه سال پيش، حادثه ديگري نيز در تاريخ تفكر روي داده است. ديگر اميدي كه از قرون هفدهم و هجدهم در دل هاي مردم اروپا وجود داشت و سپس به صورت آرزو در دل مردم همه جهان به وجود آمد، اگر به نوميدي نگراييده باشد، قوت و استواري سابق را ندارد. متفكران زمان ما نيز افق نظام كنوني جهان را روشن نمي بينند. زمان، زمان پست مدرن است و پست مدرن يك فلسفه و سليقه خاص فلسفي در ميان فلسفه هاي ديگر نيست كه در درستي و نادرستي آن بحث كنيم. پست مدرن يك وضع روحي و اخلاقي و نحوي يافت زمان است و البته انعكاس آن در سياست و ادب و هنر و علم و تكنولوژي نيز آشكار شده است. درست بگوييم، پست مدرن فلسفه پايان مدرنيته و گزارش زوال اميد و بسته شدن افق هاست. مع هذا زمان همچنان زمان مدرن است و همه مردم به درجات در زمان مدرن به سر مي برند و حتي انديشه پست مدرن در انتظار پايان يافتن عمر مدرنيته نيست، بلكه گزارش پايان يافتن يك عهد و يك عهد پايان يافته است.
كرونا و تشديد نوميدي
ولي مردم چنانكه گفته شد و نه حتي اهل دانشگاه، خواهان پايان يافتن مدرنيته نيستند و اصلا به آن فكر نمي كنند. مردم نمي خواهند تجدد برود و زندگي در فضاي مجازي اش را دوست مي دارند. اما ديگر كسي به آينده اي كه اروپاي جديد وعده آن را داده بود، اميد ندارد. تمدن با اعتقاد حفظ مي شود و نه با موافقت و مخالفت و اظهار سليقه ها. در تجدد مردم براي بهبود زندگي و رسيدن به آزادي از طريق مهار طبيعت و غلبه بر نيروهاي قاهر و سركش طبيعي و اجتماعي و سياسي كوشيده اند و اميدوار بوده اند كه به مقصود خود نائل شده اند. گزارش تاريخ از قرن هجدهم تا آغاز قرن بيستم حاكي از اين كوشش و اميدواري به نتايج آن است. اما از آغاز قرن بيستم و به خصوص بعد از جنگ هاي جهاني و تجربه نازيسم و بلشويسم، نشانه هاي اميد به تدريج از نظرها محو مي شود و اين به معني سست شدن اميد و صلح و آزادي و سلامت و آسودگي است. كرونا هم مي تواند اين نوميدي را شدت بخشد. البته اين هم چندان بعيد نيست كه صاحب نظران نيز به فكر بيفتند كه آدمي در فضاي مجازي با چه سودا و چه اميدي زندگي مي كند؟ هرگز شيوع هيچ بيماري واگيردار اين چنين نويسندگان و صاحب نظران را به تامل در بيماري وانداشته بود. شايد يك وجه آن اين باشد كه كرونا خيلي زود عالمگير شد و مردمان هم، همه با سرگرداني در فضاي مجازي شباهت شان به يكديگر بيشتر شده و در تنهايي خود اطلاعات يكسان و القائات مشابه دريافت مي كنند. آيا با اين ملاحظات نمي توان كرونا را يك بيماري پست مدرن دانست؟
بيماري و به طور كلي و به خصوص اين بيماري، يك امر صرفا پزشكي نيست و اگر بود، كار منحصرا به پزشكان واگذار مي شد و اين همه درباره آن حرف نمي زدند. اكنون سياست و اقتصاد و فرهنگ و مديريت و تجارت و سوداگري نيز شب و روزشان با كرونا مي گذرد. همه از آن مي ترسند و كساني هم اميدوارند كه از آن سود و صلاحي عايدشان شود. هم ترسيدن و هم طمع سود و صلاح داشتن، با روحيه و اخلاق پست مدرن تناسب دارد. يعني از يكسو، ديگر اطميناني وجود ندارد كه بتوان از عهده يك ويروس كه زندگي اش را بر هم زده است، بر آيد و از سوي ديگر به هر چيزي و حتي به كرونا هم اميد مي بندد.
رهايي از غرور
هر چه هست، كرونا مجال فكر كردن به مسائلي را مي دهد كه تاكنون انديشيدن به آنها را دوست نمي داشتيم. از ابتداي قرن هجدهم تا پايان قرن نوزدهم، غرور همه تواني در وجود بشر بيشتر مي شد. حتي در ماركسيسم با اينكه بحران اروپا را مطرح كرده بود، به شدت يافتن اين غرور مدد مي رساند. در آغاز قرن بيستم زمزمه بحران اروپا درگرفت، اما قدرت تجدد چيزي نبود كه بحران هاي فكري و اقتصادي آن را متزلزل سازد. اكنون قضيه دارد صورت تازه اي پيدا مي كند. آيا اين جهان با همه عظمتي كه دارد، از عهده يك ويروس بر نمي آيد و مگر قرار نبود در تجدد شهر صلح و سلامت و آزادي و بي مرگ ساخته شود؟ اگر كرونا بتواند ما را از غروري كه داريم، آزاد كند و اندكي به تفكر وادارد و ببينيم با خود و خانه خود چه كرده ايم و ما را چه شده است كه از زمين نيز دل كنده و خانه خود را در فضاي مجازي و در ابرهاي اوهام بنا مي كنيم، شايد اثر خوبي هم بتوان به آن نسبت داد.
كرونا از هم اكنون آسيب هاي بزرگ به اقتصاد و سياست و شغل و كار مردمان و به روح و روان آنان زده و اميد و شادي را از آنان گرفته و حتي در جاهايي كه دارد آنجا را ترك مي كند، مردمان را تهديد به بازگشت خود يا خويشاوندان خويش مي كند. در اين شرايط بهتر است قبل از آنكه به بررسي آثار و نتايج آن بپردازيم، اندكي هم فكر كنيم كه ويروس از كجا آمده و چرا آمده و نكند كه جهان ما، جهان ويروس ساز شده باشد كه اگر چنين باشد از شر آن هرگز نمي توان در امان بود. ما اگر صرفا به آثار و نتايج خوب و بد كرونا بينديشيم، در عالم اوهام باقي مي مانيم.
با كرونا سياسي برخورد نكنيم
با كرونا به رسم سياسي كه كم و بيش اينجا و آنجا متداول شده است، نبايد مواجه شد. در فضاي مبهم سياست جهان و به خصوص در كشورهاي توسعه نيافته، وقتي حكومتي موفق نمي شود كه معمولا همچنين است، مخالفان جانشينش مي شوند و چون اينها هم از عهده كاري بر نمي آيند، دوباره مخالف قبلي يا مخالف ديگري جاي آن را مي گيرد و اين از آن روست كه به شرايط امكان هاي سياست نمي انديشيم و مي پنداريم مخالف سياست ناموفق رمز موفقيت را مي داند و مشكل ها به يد با كفايت او رفع مي شود. ولي در زمين مخالفت صرف هيچ گل و گياهي نمي رويد. از كرونا كه دشمن دوست و همبستگي مردمان است، اميد مددكاري براي رسيدن به سوسيال دموكراسي و عدالت بهتر و جامعه ديندارتر و سالم تر نبايد داشت.
آيه يأس نمي خوانم، اما بسيار دشوار مي بينم كه كرونا برود و به جاي خود مهر و مودت و رعايت حقوق مردمان و اصلاحات اجتماعي به جاي بگذارد. جهان ما هنوز آنچنان به دوزخ شبيه نشده است كه اهل آن از بسياري گزندگان به مار پناه ببرند. اين جهان اگر توانايي دارد، بايد در برابر كروناها بايستد و اگر توانايي ندارد، چگونه پس از آسيب ديدن ها و زخم هايي كه دارد، همت خود را صرف اصلاح نظم سرمايه داري كند. درست است كه كرونا مي تواند آزمايشي براي سنجش خرد و تدبير حكومت ها باشد، اما خرد و خردمندي با خود نياورده است كه به آنها ببخشد. مايه تذكري هم اگر در آن باشد اين است كه شما مرا نمي شناسيد و نمي دانيد كه از كجا آمده ام و چرا آمده ام و البته اين تذكر خوبي است.
فرج بعد از شدت
تاريخ نشان داده است كه به قول هگل از هيچ چيز و از جمله بلايا و مصيبت ها درس عبرت نمي گيرند. اين قول كه شايد اندكي نيز آميخته به درد باشد تا زماني كه موارد خلاف آن يافت نباشد، معتبر است. آيا شواهدي از عبرت گرفتن از تاريخ سراغ داريد؟ يكي از آزمايش ها و آموزش هاي تاريخ درس فرج بعد از شدت است. در كلمات ائمه ما نيز آمده است كه عند تناهي شده الفرج و در نهج البلاغه امام علي(ع) نيز آمده است كه <<عِنْد تناهِي الشِّدهِ تكُونُ الْفرْجهُ>>. بعضي صاحب نظران اروپايي نيز از آن تعبيري به اين مضمون كرده اند كه نجات آنجاست كه خطر آنجاست. اين نه به معني عبرت گرفتن است و نه بشارت خودبه خودي راه را مي دهد، بلكه به اين معناست كه هنگام شدت، همت ماندن و راه يافتن پديد مي آيد. به قول هگل جغد مينروا، در غروب به پرواز در مي آيد.
بايد سرچشمه فساد را كور كرد
اين هم درست است كه ابتلاي به مصيبت، گاهي آدمي را به ضعف و نيازش متذكر مي سازد، اما به نظر نمي رسد اگر اين احساس بر اثر شكست خوردن در تنازع بقا باشد، راه به ايمان ببرد. جهان تنازع بقا، جهان زشتي است. همه بلايا و مصيبت ها هم فرستاده خداوند براي آزمايش بندگانش نيست. نظر كساني كه منشا دين را ترس دانسته اند، اعتباري ندارد، زيرا بندگاني كه بر اثر ترس و درماندگي به عظم الهي ايمان بياورند، مومنان خوبي نيستند و به جاي آنكه خدا را شايسته پرستش بدانند، از ترس عذاب از او اطاعت مي كنند. چنين پرستندگاني نشانه قوت و نشاط دين نمي شوند. وضعي كه هم اكنون وجود دارد، مي تواند صحنه يك آزمايش وسيع باشد. در اين صحنه يك سره ظلمت و نوميدي حاكم نيست. نبايد دل به نوميدي داد، اما اميد بستن به برقراري حق و عدالت و آزادي و نيكي بر اثر كرونا دشوار مي نمايد يا لااقل كار اهل نظر دلخوش كردن به بعضي نشانه ها و قرينه هاي اميدواركننده نيست. مع هذا اميدوار باشيم كه در مواجهه كنوني با ويروس كرونا كه پزشكان و پرستاران و كاركنان خدمات پزشكي در صف مقدم آن قرار دارند و نظام درمان و بهداشت نيز اداي بخشي از وظايف سياستمداران را به عهده گرفته است و مردم نيز كم و بيش با آنها همكاري مي كنند، روسفيد بيرون آيد، ولي در اين صورت هم كار تمام نمي شود.
شايد زندگي بعد از كرونا در دهكده جهاني كه روز به روز كوچك تر مي شود، بايد بيش از پيش در كنترل نظام پزشكي قرار بگيرد، زيرا كرونا اگر برود، دوباره بازمي گردد و بايد منتظر امثال و نظاير ديگرش هم بود. اگر همه همت صرف دفع بيماري شود، شايد لازم باشد كه همه جا را بيمارستان كنند. پس بايد براي مقابله با فساد كرونا و هر فساد ديگري سرچشمه اش را كور كرد. اين سرچشمه هر جا باشد، مطمئنا نشان آن را در سياست نبايد جست. سياست مي تواند در كار مقابله با كرونا و حتي در انتشارش دخالت داشته باشد، اما كرونا را سياست نياورده است، بلكه كرونا مي تواند سياست را به بازي بگيرد. پزشكي با شناخت منشا و آغاز آنها مي تواند آنها را علاج كند، اما در صورتي كه منشا و آغاز بيماري پيدا نشود، بيماري همچنان علاج ناپذير باقي مي ماند. به فرض اينكه واكسن كرونا ساخته شود، درمان بيماري نيست، مهم ترين تحقيق و تامل در مورد كرونا اين است كه آغاز و انجام آن را بشناسيم، آغاز را كه ندانيم، به انجام هم نمي رسيم. والسلام.
ماركس مي گفت كه چون تكنيك در جاي خود قرار ندارد، سرمايه داري و پرولتاريا را با خود بيگانه كرده است. براي رفع اين عيب و انحراف بايد تكنيك از دست سرمايه داري بيرون آيد و به صاحب اصلي اش يعني پرولتاريا داده شود. توهم زيبايي بود، اما ديديم كه سرانجامش چه شد.
كار بزرگ داروين اين بود كه اصل خاص تجدد را به همه دوران زندگي و به همه موجودات ديگر تسري داد و شايد به همين جهت، كتاب منشا انواع او يكي از معروف ترين و موثرترين كتاب هاي تاريخ بوده است. اين كتاب را شايد بتوان علم كلام تجدد و موثرترين اثر علمي در تاييد و تحكيم اصول جهان جديد دانست.
اما كرونا با حمله قلبي و سرطان تفاوت دارد. آنها امور ممكنند و معلوم نيست كه كجا هستند و كي مي آيند، پس بهتر است به حكم طبع خويش و به سفارش بعضي فيلسوفان مانند اسپينوزا بگوييم، زندگي بايد كرد و مرگ را بايد به فراموشي سپرد».