دکتر جمیله سادات علم‌الهدی رئیس شورای سیاستگذاری کنگره بین‌المللی علم و قرآن، در پیش‌نشست این کنگره که روز چهارشنبه در تالار شهید سلیمانی دانشگاه تهران برگزار شد، با بیان اینکه سخنان خود درباره علم را با رویکرد مواجهه نهادی نسبت به علم مطرح می‌کند، گفت: در رویکرد پسااستعماری به نهاد علم، نگاه انتقادی به جریان پیشرفت علم وجود دارد که متاسفانه این نگاه در ایران خیلی مورد استقبال نیست و عموم دانشمندان چندان به این نوع مسائل نمی‌پردازند و تاریخ علم و پیشرفت‌های علمی را در قالب دیدگاه‌های پسااستعماری بررسی نمی‌کنند.
نهاد علم در ایران مبتلا به استعمار معرفتی است
استاد دانشگاه شهید بهشتی با نگاه پسااستعماری به نهاد علم و در نظر گرفتن رویکردی انتقادی، بیان داشت: به نظر می‌رسد اگرچه ایران هیچ وقت در تاریخ، یک کشور مستعمره نبوده و با پایداری و مقاومتی که پیشینیان ما داشته‌اند، استعمارگران نتوانسته‌اند آن را مستقیم استعمار کنند، ولی می‌شود عبارت استعمار معرفتی را درباره‌اش تشخیص داد؛ یعنی ما دچار استعمار معرفتی بوده‌ایم. استعمار معرفتی ناظر بر آن بخشی است که شرق‌شناسی به استعمار کمک می‌کند و تبیینی از هویت افراد و اشخاص و جوامع و تاریخ می‌دهد که آنها خود را با استانداردهای غربی تعریف می‌کنند. در این دیدگاه بین شرق‌شناسی و استعمارگرایی معرفتی رابطه مستقیم وجود دارد و خدمات متقابلی به هم داشته‌اند.
رئیس ستاد تعلیم و تربیت شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: اگر این نگاه را دنبال کنیم و تاریخ پیشرفت‌های علمی را در ایران بررسی کنیم، زیاد خوشایند نیست، چون مشاهده می‌شود که ما هم مبتلا به استعمار معرفتی بوده‌ایم و سعی کرده‌ایم هماره خود را با استانداردهای غربی بررسی و بر اساس آن تعریف کنیم. بر این اساس، نهاد علم در ایران همچنان خود را تابع نهاد علم در جهان می‌داند و دوره پیش از مدرن یعنی قبل از قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را در ایران، دوره پیشامدرن تعریف می‌کنند و پیشامدرن مساوی بربریت را می‌پذیرند.
فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به پیشینه خود افتخار نمی‌کنند؛ دچار یک هژمونی فرهنگی با عنوان عقب‌افتادگی شده‌ایم
دکتر علم‌الهدی در عین حال تصریح کرد: در حالی پیشا‌مدرن مساوی بربریت پذیرفته شده است که تاریخ نشان داده، افلاطون اعلام کرده و بسیار درباره علم در ایران حرف زده‌اند و دانشگاه جندی شاپور شاهد زنده آن است که این تمدن بیش از ۱۵۰۰ ساله، تمدنی عقلانی و متکی بر علم است ولی ما همچنان در قشر تحصیلکرده، احساسی از این هویت تمدنی را مشاهده نمی‌کنیم. فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ما امروز به تمدن و پیشینه خود افتخار نمی‌کنند، این تلقینی است که به صورت یک هژمونی فرهنگی در کشور ما وجود دارد. در چنین وضعیتی که ما دچار یک هژمونی فرهنگی با عنوان عقب‌افتادگی یا مفهوم شیک‌تر آن، خود را به عنوان یک کشور در حال توسعه پذیرفته‌ایم، یک فاصله نسبتاً زیادی هم بین علم و فرهنگ ایجاد شده است.
قهر علم و فرهنگ به روایت دکتر علم‌الهدی
دکتر علم‌الهدی، دومین مشکل بزرگ در این زمینه را مشکل فاصله و گسیختگی علم و فرهنگ دانست و توضیح داد: گویا علم و فرهنگ از همدیگر قهر کرده‌اند؛ جریان‌های فرهنگی، جریان‌های علمی را قبول ندارند و جریان‌های علمی هم به جریان‌های فرهنگی بی‌توجه هستند و به نظر می‌رسد عاقبت این قهر اصحاب علم و اصحاب فرهنگ از همدیگر در ایران، اتفاقاتی است که فرهنگی که نسبتاً انسجامی پیدا کرده ولی عقلانیتی در آن نیست، به نهاد علم حمله‌ور شده است و آن چیزی که خصیصه فرهنگ حاشیه‌نشینی است امروز در صحن دانشگاه‌ها ظهور پیدا کرده و اغتشاشات سال گذشته نمایشی از توسعه فرهنگ حاشیه‌نشینی در وسط دانشگاه است و این به نظر خیلی تلخ هم است.
فرهنگ بریده از علم، دانشگاه را تهدید می‌کند
وی افزود: بی‌اعتنایی اصحاب علم به مسائل فرهنگی جامعه منجر شده است که جریان‌های فرهنگی بدون صدارت علم و بدون پدری کردن علم و اصحاب علم، کم کم به موجوداتی تقریباً پرخاشگر تبدیل شوند و حتی سراغ خود نهاد علم را گرفته و به آن حمله ور شده‌اند. این شرایط را همه ما داریم لمس می‌کنیم. علاقه به علم و کسب علم دارد کاهش پیدا می‌کند و هدف از تحصیل و انگیزه‌های تحصیل به شدت تغییر کرده و دانشگاه از این جهت دچار تهدید شده است، فرهنگی که دارد دانشگاه را تهدید می‌کند.
دبیر ستاد تعلیم و تربیت شورای عالی انقلاب فرهنگی در جمع‌بندی دو مشکلی که از آن یاد کرد، بیان داشت: مشکل اول، استعمار معرفتی است و اینکه دانشگاه ایرانی، دانشمند ایرانی و دانشجوی ایرانی خودشان را تابعی از دانشگاه مدرن تلقی می‌کنند و خود را با استانداردهای آن دانش سنجش می‌نمایند و حس عقب‌ماندگی را به طور ناخودآگاه به جامعه تزریق می‌کنند و مشکل دوم این است که فرهنگ بریده از علم، به صورت یک فرهنگ مهاجم، دانشگاه را تهدید می‌کند.
دکتر علم‌الهدی، در تشریح مسئله سوم نیز گفت: مسئله سوم ناظر بر نگاه ما به سنت است که در استانداردهای شرق‌شناسی قرار گرفته و نگاه ما به سنت را به عنوان یک امر فرسوده، کهنه، مربوط به گذشته و در قالب آرشیو و بایگانی مشاهده می‌کنیم و بهترین حالت آن احساسی عمل کردن درباره سنت و نکوداشت عاطفی، احساسی و بسیار مبتذل از سنت است. این موضوع باعث شده است که دو بال اصلی غرب‌گرایی به معنای غرب‌زدگی و از آن طرف، غرب‌ستیزی به معنای سلفی‌گری رو در روی هم قرار گرفته‌اند و در نتیجه آن باز هم علم و فرهنگ دچار تهدید می‌شوند.
مراجعه به قرآن؛ راه حل سه مشکل «استعمار معرفتی»، «فاصله و گسیختگی علم و فرهنگ» و «نگاه احساسی به سنت»
رئیس شورای سیاستگذاری کنگره بین‌المللی علم و قرآن، درباره الزامات راه حل این سه مشکل، گفت: اگر بخواهیم راه حلی برای این سه مشکل پیدا کنیم، مواجهه فعال با فرهنگ و تجدد و بخصوص لایه علم مطرح می‌شود. این فعالیت که بسیار ضروری است و کمی هم دیر شده است نمی‌تواند اتفاق بیفتد مگر با مراجعه به منابع معصوم و از همه مهم‌تر منبع قرآن کریم است که عالی‌ترین ارزیابی و قضاوت‌ها را می‌شود از قرآن کمک گرفت.
وی افزود: ما نمی‌توانیم سنت را بدون هیچ معیاری مورد مواجهه نقادانه قرار دهیم و فعالانه در سنت دست به گزینش بزنیم، چه اینکه نمی‌توانیم در رابطه با تجدد بدون هیچ معیاری و ملاکی وارد شویم و بخواهیم از تجدد و مدرنیته، لایه‌هایی را گزینش کنیم. البته این کار بسیار دشواری است بخاطر اینکه نسبت به خود قرآن هم نگاه معقولی وجود ندارد‌. مواجهه ما با قرآن همواره به عنوان کتابی بوده است که نوشته شده و حالا با استفاده از روش‌شناسی‌هایی آن را مورد بررسی قرار دهیم، در حالی که متناسب با حکمت شیعی ما، قرآن یک شخصیت بزرگ و یک معلم بزرگ است و بیشتر از اینکه بخواهیم روش تحقیق در قرآن را بررسی کنیم، باید آداب تحقیق در قرآن را دنبال کنیم و آداب حضور در محضر یک معلم بزرگ را یاد بگیریم و تا این کار را یاد نگیریم، قرآن با ما سخن نخواهد گفت.
دکتر علم‌الهدی ادامه داد: تلقی ما از قرآن به عنوان معلم بزرگ بشریت و رعایت آداب تحقیق تا حدی که به مقام مطهرون برسیم، نیاز به تزکیه‌هایی دارد که برای مَسْح و بعد از آن تدبر، باید تطهیر داشته باشیم. بنابراین تزکیه و تطهیر هم شیوه‌های خاص خود را دارد که حکمای بزرگ ما در درس‌های مراقبات، آنها را به خوبی باز کرده‌اند. بنابراین خود تلقی ما از قرآن نیز دچار سکولاریزه شدن شده است.
استاد دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرد: آنچه در این وضعیت اضطرار، اضطرار به معنای تمام واقعیت شرایط موجود کشور ما به عنوان تنها کشوری که افتخار اسلام ناب محمدی و افتخار تدوین یک دیدگاه متفاوت در برابر هژمونی فرهنگی را دارد، بایسته است، بازگشت به قرآن توسط اندیشمندان و دانشمندان است. بحث‌های علم و دین سال‌هاست در کشور ما رواج دارد و دستاوردهای خیلی خوبی هم داشته است ولی شاید بحث‌های علم و قرآن به دلایل تاریخی و برخی مواجهه‌های نامعقولی که وجود داشته، مگر در رشته‌های تخصصی خاص همواره مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته است.
کنگره بین‌المللی علم و قرآن؛ آغازی برای رویکرد پژوهش در قرآن
وی افزود: از سال گذشته که رئیس‌جمهوری در سازمان ملل به قرآن مراجعه کردند و آن را بر سر دست گرفتند، بنای این گذاشته شد که یک فعالیت جدی در حوزه قرآن اتفاق بیفتد. جمهوری اسلامی ایران مفتخر است که هزینه‌های بسیار زیادی را برای ترویج قرائت، تلاوت و فهم قرآن انجام داده است ولی به نظر می‌رسد نسبت به رویکرد پژوهش در قرآن خیلی جای کار داریم و کنگره بین‌المللی علم و قرآن، آغازی برای این اتفاق است که یک جریان علمی در دانشگاه‌های ایران، مطالعات بین‌المللی در موضوع قرآن و علم را آغاز کند.
رئیس شورای سیاستگذاری کنگره بین‌المللی علم و قرآن، این کنگره را شروع جریان بین‌المللی در پژوهش‌های علم و قرآن دانست و گفت: دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی، دو دانشگاهی هستند که در حوزه علوم پایه و علوم زیستی درگیر بحث علم و قرآن می‌شوند. وزارت علوم نیز تاکنون در دانشگاه‌های مختلف جریان پیش‌نشست‌های کنگره علم و قرآن را دنبال کرده و دستاوردهای خوبی داشته است. اساتید بزرگ علاقمند به مطالعه قرآن فارغ از اینکه از چه فرقه و مذهبی باشند برای حضور در اجلاس بین‌المللی علم و قرآن دعوت می‌شوند و شخصیت‌های سیاسی بین‌المللی نیز توسط نهاد ریاست جمهوری برای شرکت در این کنگره بین‌المللی دعوت خواهند شد تا بتوانیم رویکردهای علمی نسبت به مسئله قرآن و پژوهش در قرآن را نشان دهیم.