دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس شورای تحول علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در برنامه زاویه، گفت: خوشحالیم که فرصتی فراهم شده تا درباره یکی از مهمترین مسائل این نظام که تحول علوم انسانی است مباحثی را مطرح کنیم.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در پاسخ به سوال مجری که آیا برآورد هزینه‌ای درباره علوم انسانی در کشور وجود دارد با بیان اینکه در این رابطه آمار و ارقام نداریم و می توانیم بگوییم که به اندازه اهمیت علوم انسانی مخصوصاً در بودجه و هزینه به آن اهمیت داده نمی‌شود، اظهار داشت: اگر مقایسه‌ای بین علوم انسانی شود متوجه می شویم که بودجه های تحقیقاتی برای این رشته ها بسیار اندک در مقایسه با سایر رشته ها کمتر بوده و بازار کار برای فارغ‌التحصیلان این رشته بسیار محدود است. ظرفیت اشتغال محدود به این دلیل است که سرمایه گذاری کافی در این زمینه نمی شود تا فارغ التحصیلان علوم انسانی بتوانند جذب بخش خصوصی شوند.
دکتر حداد عادل در ادامه در پاسخ به سوال مجری که آیا برآوردی از میزان هزینه ای که باید در این حوزه صورت بگیرد و وضعیت فعلی ما وجود دارد؟ توضیح داد: این اطلاعات را در دست نداریم و تاکنون به این مراحل نرسیده ایم. هنوز در در مرحله تصور هستیم و بعد باید به تصدیق برسد. یک علامت از غربت علوم انسانی این است که به این مسئله نگاه کنید که وزاری علوم در این 42 سال چند نفر در علوم انسانی متخصص بوده اند و جمعا آموزش عالی ما را چند سال پزشکان و مهندسان و چند سال متخصصان علوم انسانی اداره کرده اند. علت این امر این است که از نظر جهانی همیشه باد به پرچم صنعت می وزد و پول و سرمایه در این رشته های است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه در پاسخ به این سوال که چرا با وجود اهمیت علوم انسانی برای تربیت متخصص در این رشته ها برعکس عمل می کنیم ادامه داد: مسئله این است که در مبانی نظری علم و فناوری خیلی درنگ نمی شود و تصور می شود که باید هر اقدامی را سایرین انجام داده اند ما هم به آن عمل کنیم. مثلا در آئین نامه ارتقای اساتید هنجارها و ضابطه هایی را به وجود آوردند که با شرایط فعلی کشور ما همخوان نیست و حتی در مبانی و اصول مهندسی و پزشکی هم به اندازه کافی تامل و تدبیر نمی شود.
وی افزود: علوم انسانی چه برای خودشان و چه برای مهندسی، پزشکی و علوم تجربی غریب و در حاشیه است. در آموزش عالی ما علوم انسانی چه از نظر دانشجویان و چه در سطح دبیرستان ها در حاشیه است. به استثنای برخی دبیرستان ها که علوم انسانی را جدی گرفته اند سایر دانش آموزانی که به علوم انسانی جذب می شوند آنهایی هستند که نمی توانستند در علوم ریاضی و تجربی تحصیل کنند و در نتیجه به رشته علوم انسانی رفته اند. البته در 30 سال اخیر راه تنفسی برای دانشجویان مستعد باز شده است. استادان علوم انسانی فضا های کاری و طرح های تحقیقاتی را در اختیار ندارند و علوم انسانی مثل یک دست فلجی است که خون از آن عبور نمی کند.
رئیس شورای تحول علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه در پاسخی به سوال مجری درباره دلیل ناتوانی برای خروج علوم انسانی از در حاشیه بودن به صحنه توضیح داد: علت این امر این است که برای حل مسائل کشور مسئولان درجه اول که تصمیمات کلان را می گیرند به این باور نرسیده اند که حل بسیاری از مسائل اساسی ما در علوم انسانی است و باید از علوم انسانی شروع شود. می توانم فهرستی طویل از مشکلات جامعه ایران بگوییم که حل آن به علوم انسانی مربوط می شوند و راه کار آن در آزمایشگاه ها و کارخانه ها نیست اما این باور در خیلی از مسئولان نیست و آنها به این باور نرسیده اند که به همان اندازه به متخصص علوم انسانی نیاز داریم که به پزشک و مهندس نیاز است. علوم انسانی در یک سفره غدا به منزله دسر است و اگر نباشد مشکلی نیست.
آموزش عالی در ایران با علوم انسانی آغاز نشد و مدرسه علوم سیاسی هم که دایر شد این بود که ایران در ارتباط با سایر ملل محتاج افرادی بود که زبان دیپلماتیک را بفهمند.
دکتر حداد عادل درباره اینکه انتظار جمهوری اسلامی از علوم انسانی چیست؟ توضیح داد: ما برای اینکه بفهمیم در کجا ایستادیم باید ببینیم که از کجا شروع کرده ایم. ما در کشور و تاریخ آموزش عالی از دارالفنون شروع کردیم. این مدرسه برای آموزش علوم جدید افتتاح شد و حاصل یک تجربه و برخوردی بود که بعضی از جامعه شناسان و مورخان جنگ های ایران و روس را مبدا آن می دانند.
وی اضافه کرد: این جامعه شناسان معتقدند با شکست ایران از روسیه طی دو بار متمادی تفکری پیدا شد که نشان دهنده یک عقب ماندگی از دنیای غرب است که این تفکر در نهایت باعث شد که امیرکبیر دارالفنون را تاسیس کند. این مدرسه در ابتدا مدرسه ای برای افزایش توانایی های نظامی بود. آن زمان اصلا بحث علوم انسانی نبود و البته در غرب هم دیرتر از رشته های پزشکی مورد توجه قرار گرفت.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره چرایی پیاده شدن منطق قجری بعد از 80 سال در حیطه علوم انسانی می افزاید: آموزش عالی در ایران با علوم انسانی آغاز نشد و مدرسه علوم سیاسی هم که دایر شد این بود که ایران در ارتباط با سایر ملل محتاج افرادی بود که زبان دیپلماتیک را بفهمند. همان طور که در آغاز در اقتباس از شیمی و فیزیک از غرب هیچ شکی نبود همین نگاه به علوم انسانی هم تسری پیدا کرد که این مسئله یک علم است و تفاوتی بین علوم انسانی، فیزیک و شیمی غرب با علوم انسانی و ... ما هم وجود ندارد.
وی افزود: علوم انسانی هم از دهه 40 به بعد یعنی 20 سال قبل از انقلاب کمی حیات پیدا کرد. در نگاه قبل از انقلاب این بود که علم به تمام معنی کلمه همانی هست که در غرب به وجود آمده است و راه پیشرفت هم همانی است که آنها پیدا کرده اند.
رهبر معظم انقلاب نیز که بر تحول علوم انسانی تاکید دارند هیچ گاه نگفته اند که هر چیزی از غرب آمده کاملا باطل است. حرف ما این است که اصول و مبانی علوم انسانی وارد شده از غرب را اگر قبول داریم و صرفا تقلید نکرده ایم خوب است.
دکتر حداد عادل در ادامه در پاسخ به اینکه چرا در این وجهه از نظام ما «توجه به علوم انسانی» انقلاب نشده است؟ خاطرنشان کرد: علم غربی چه علوم تجربی و چه علوم انسانی ریشه ای دارند و آن فلسفه علم است. هیچ علمی در زادگاه خودش و خواستگاه خودش بدون ریشه و فلسفه به وجود نمی آید. ما هرگز در لحظه ای که خواستیم علوم غربی را وارد کشور کنیم سراغ ریشه نرفتیم البته توانایی و فرصت آن را هم نداشتیم. در علوم انسانی غربی هم هیچ گاه نپرسیدیم رشته های مختلف این رشته دارای چه مبانی و پیش فرض های فلسفی است.
وی افزود: در این زمینه خود آگاهی نداشتیم که این علوم مبانی و جهانی بینی خاص خود را دارد. تا قبل از انقلاب کلا وضعیت به این صورت بوده است. هیچ وقت قبل از انقلاب نقد مبانی فلسفی علوم انسانی در دستور کار دانشگاه های ما نبوده است. این یک امر مسلم است. عده ای تصور می کنند منظور از تحول علوم انسانی که دور ریختن تمام آنچه تاکنون داشته ایم است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: رهبر معظم انقلاب نیز که بر تحول علوم انسانی تاکید دارند هیچ گاه نگفته اند که هر چیزی از غرب آمده کاملا باطل است. حرف ما این است که اصول و مبانی علوم انسانی وارد شده از غرب را اگر قبول داریم و صرفا تقلید نکرده ایم خوب است.
وی در ادامه در پاسخ به سوال مجری که چرا ایده ابتدایی شورای تحول برای تحول در علوم انسانی خود آگاه کردن نظام سیاسی نسبت به علوم انسانی و وضعیت و ضرورت آن نبود؟ می گوید: در سیاست حساب حاکمیت را باید از حکومت تفکیک کرد. در کشور ما حاکمیت یعنی راس نظام یعنی مقام معظم رهبری کاملا به اهمیت علوم انسانی و لزوم تحول در علوم ایمان دارند و ایشان از حکومت ها این مسئله را مطالبه کردند. اما یک ناهماهنگی بین حکومت به معنی دولت ها و رهبری نظام از حیث درک اهمیت مسئله وجود دارد.
وی افزود: در دولت قبلی با وزیر علوم مذاکراتی داشتیم و آنها می گفتند در یک سال باید تحول علوم انسانی ایجاد شود. هر چه تلاش کردیم امکان ناپذیر بودن تحول در علوم اسنانی در مدت زمان کوتاه را توضیح دهیم موفق نشدیم. کارهای شتاب زده سطحی و بی نتیجه در این 10 سال بسیار انجام شده است. در حال حاضر وزارت علوم بخشنامه کرده است که هزار رشته را در عرض چند ما تحولش اعلام شود و برای هر رشته 5 میلیون تومان پول اختصاص داده تا راه کارهای تغییر برنامه های این رشته ها را مشخص کنند. که این اقدام یک کار مکانیکی و سطحی و بدون تامل است.
رئیس شورای تحول علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به این سوال که آیا اضطراری به توجه به علم در حوزه سیاست گذاری کشور احساس می شود؟ چرا نظام سیاسی را نسبت به اضطرار توجه به علم خود آگاه نکردید؟ آیا علم به راستی ناموس جمهوری اسلامی هست یا خیر؟ توضیح داد: این مسائل خارج از اختیار بنده است ولی من هم آرزو دارم که تمام ارکان کشور با یکدیگر همسو و هماهنگ فکر کنند. اما وقتی یک مسئول بالادستی تصمیمی بگیرد که بر اساس آن تحول در علوم انسانی ضرورت نداشته باشد از دست من کاری برنمی آیند زیرا اختیاری ندارم.
اگر واقعا علوم انسانی نداشته باشیم که با جهانی بینی اسلامی به صورت حداقلی مغایرت نداشته باشد نمی توانیم بگوییم انقلاب اسلامی کرده ایم که به تمدن اسلامی منتهی شود
وی در واکنش به این سوال که بخشی از بدنه کشور علم را ایدئولوژی نمی داند و در مقابل بخشی ایدئولوژی را علم می دادند گفت: بله با این مشکلات رو به رو هستیم. اما سوال اساسی اندیشمندان این حوزه این است که آیا علوم انسانی موجود غربی را تقلیدی پذیرفته ایم و یا می خواهیم فکر کنیم و بپذیریم؟ هدف ما این است که فکر کنیم چرا این دروس را تدریس می کنیم؟. باید اهالی علوم انسانی پرسشگر شوند در علم کنونی. باید از تقلید از غربی ها بگذریم.
دکتر حداد عادل در پاسخ به این سوال که شرط امکان خود آگاهی علمی برای اهالی علوم انسانی چیست؟ توضیح داد: شرط این امر ایجاد روحیه انتقادی است. ما باید فضای نقد ایجاد کنیم و به مبانی مراجعه کرده و این مبانی را بررسی کنیم و به این نتیجه برسیم که این مبانی مورد قبول ما هست یا خیر؟. انقلاب ما اگر به تمدن اسلامی منتهی نشود انقلاب ناقصی است. این انقلاب اگر منجر به تمدنی مبتنی بر جهان بینی اسلامی منجر نشود به نتیجه نرسیده ایم.
وی افزود: اگر واقعا علوم انسانی نداشته باشیم که با جهانی بینی اسلامی به صورت حداقلی مغایرت نداشته باشد نمی توانیم بگوییم انقلاب اسلامی کرده ایم که به تمدن اسلامی منتهی شود. البته در علوم انسانی اسلامی نمی خواهیم واقعیت های تجربی، عقل و دستاوردهای غرب را انکار کنیم ولی می خواهیم بگوییم که آیا به عنوان یک مسلمان با جهان بینی معنوی و اعتقاد به خدا، وحی و دین علوم انسانی ما همین علوم انسانی به وجود آمده در غرب است یا خیر؟. باید به این نتیجه برسیم که آیا علوم انسانی مثل سایر علوم اسلامی و غیر اسلامی دارد یا خیر. باید این مسئله را حل کنیم.
در شورای تحول علوم انسانی کار را به دست استادان هر رشته سپرده ایم. 16 رشته «حقوق، علوم اجتماعی، تاریخ، فلسفه دین، فلسفه، روان شناسی، علوم تربیتی، مشاوره و راهنمایی، علوم سیاسی، هنر، مدیریت، معماری، ارتباطات، زبان های خارجی، اقتصاد، زن و خانواده
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی در واکنش به این گفته مجری برنامه که آیا شما این نقد به شورای تحول علوم انسانی را وارد نمی دانید که درباره رویکرد مسئله مند کردن فضای علوم انسانی در کشور اهمال کاری شده است؟ افزود: از 4 زاویه به تحول علوم انسانی نگاه می کنیم. مورد اول اسلامی سازی علوم انسانی است که بیشتر تردید ها و سوال ها هم راجع به همین مسئله است. دومین مسئله بومی سازی، سومین روزآمدی و چهارمی کارآمدی است.
وی تصریح کرد: ما وقتی می گوییم کارآمدی یعنی از معبر مسئله وارد بررسی حوزه علوم انسانی شده ایم. یکی از کارهایی که باید صورت بگیرد این است که علوم انسانی باید برای حل مسائل کارآمد شود. ما علوم انسانی را انتزاعی و جدا از مسائل واقعی نمی دانیم. بومی سازی یعنی امری ناظر بر شرایط و اقتضائات کشور باشد، روزآمدی یعنی علم را به مسائل روز برسانیم و کارآمدی یعنی کاری کنیم که متخصص علوم انسانی گره گشایی بلد باشد. علمی که از غرب به داخل کشور می آید باید ملاحظات ایران را در نظر بگیرد. رویکرد حل مسئله و مسئله محوری در شورای تحول علوم انسانی وجود داشته است.
رئیس شورای تحول و ارتقای علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره این جمله که ایران پر از مشکل است اما مسئله ندارد گفت: یعنی اینکه می دانیم مشکلاتی داریم اما آگاهی به اینکه مشکلی وجود دارد و باید به دنبال حل آن برویم به وجود نیامده است. اصولا در شورای تحول علوم انسانی کار را به دست استادان هر رشته سپرده ایم. 16 رشته «حقوق، علوم اجتماعی، تاریخ، فلسفه دین، فلسفه، روان شناسی، علوم تربیتی، مشاوره و راهنمایی، علوم سیاسی، هنر، مدیریت، معماری، ارتباطات، زبان های خارجی، اقتصاد، زن و خانواده و علوم انسانی دوره دبیرستان است که خیلی در آن موفق نبوده ایم» را از بین رشته های مختلف علوم انسانی اولویت دادیم که تحول را از بین آنها آغاز کنیم.
در هر جای نامناسبی چون علوم انسانی آزمایشگاه نمی خواهد و کم هزینه است دبیرستان هایی را ایجاد کرده اند و اسم آن را دانشکده و دانشگاه گذاشته اند.
وی افزود: بعد از آن هم این تحول را به دست متخصصان همین رشته ها داده ایم و علاوه بر آن، این متخصصان نیز هم عقیده اند که نباید علوم انسانی ما تقلیدی از غرب باشد. علوم انسانی باید به گونه ای متحول شود که مشکلات جامعه را حل کند. رابطه علم و تجارت وقتی محقق می شود که از این علم یک گره گشایی حاصل شود. برنامه ریزی آموزشی و درسی باید طوری متحول شود که فارغ التحصیلان بتوانند مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه را حل کنند. در برنامه هایمان که البته در آنها چندان هم موفق نبوده ایم این قرار دارد که این نگاه تاثیری در موضوعات پایان نامه ها بگذارد.
دکتر حداد عادل گفت: یکی از مسائل مهم انتخاب موضوع پایان نامه است که آیا این پایان نامه درباره یک مسئله نگاشته شده یا صرفاً به دلیل ازدیاد جذب دانشجو مطالبی را به رشته تحریر درآورده اند. در هر جای نامناسبی چون علوم انسانی آزمایشگاه نمی خواهد و کم هزینه است دبیرستان هایی را ایجاد کرده اند و اسم آن را دانشکده و دانشگاه گذاشته اند. تحول علوم انسانی پیش از آمایش آموزش عالی امکان پذیر نیست.
وی ادامه داد: سوال ما این است که چند دانشجو و در چه شهرها و در چه شرایطی باید دانشجوی علوم انسانی جذب کنیم. به تازگی داریم به توافقی با وزارت علوم می رسیم که هر جایی اجازه تاسیس رشته های علوم انسانی را ندهند. در برخی دانشگاه ها با رشد کمی به رویه ای در علوم انسانی مواجه بوده ایم که حتی مسئولین دانشگاه ها نمی دانند این وضعیت را چگونه مدیریت کنند. تاسیس شورای تحول علوم انسانی به هیچ وجه فربه کردن سازمان های بروکراتیک علم نبوده است. برای این شورا ما نه بودجه گرفته ایم و نه کارمند، در کل شورای تحول از بالا تا پایین حدود 15 تا 16 نفر فعالیت دارند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: تفاوت اقدامات دوره اخیر برای تحول علوم انسانی با 30 سال قبل در این است که تاکید و لزوم هماهنگی بین اندیشه های تحولی و واقعیت های اجرای به وجود آمده است. نباید اقداماتی کنیم که قابل اجرا نباشد. یکی از اصول اساسی ما این است که با وزارت علوم هماهنگ باشیم. تحول و ارتقای علوم انسانی دو بال نظری و اجرایی دارد که بین بال نظری و اجرایی هماهنگی وجود ندارد.
وی افزود: برنامه ای که ما تصویب کرده ایم به معرض نظرخواهی اساتید گذاشته شده است. در 11 سال گذشته 100 برنامه درسی تصویب شده و برای این 100 برنامه 90 همایش استادی برگزار کرده ایم. نقدهای وارد شده از سوی استادان را عملیاتی می کنیم. وزارت علوم این برنامه های شورای تحول را به دانشگاه ها ابلاغ می کند و از سوی دیگر به دانشگاه ها اختیار می دهد که 20 درصد این برنامه را تغییر دهند. در حالی که این امر شدنی نیست. حتی شورای تحول اعلام کرد این تغییراتی که دانشگاه ها اجرایی می کنند را به شورای تحول ارسال کنند تا حداقل ما هم نظر بدهیم و بررسی کنیم.
برخی تصور پاک سازی اندیشه ها و علوم انسانی از دانشگاه ها هستند در حالی که اساس کار ما این است که از تقلید به سوی خود آگاهی برویم.
دکتر حداد عادل در ادامه تصریح کرد: ما در شورای تحول علوم انسانی 16 رشته در شورای تحول وارد شده ایم. یکی از چالش های ما در علوم سیاسی و جامعه شناسی بوده است و اتهاماتی به ما برای ایدئولوژیک شدن رشته ها وارد شد که آماده هر نوع پاسخ گویی و مذاکره هستیم. برخی تصور پاک سازی اندیشه ها و علوم انسانی از دانشگاه ها هستند در حالی که اساس کار ما این است که از تقلید به سوی خود آگاهی برویم. رشد کمی بی رویه آموزش عالی دلیل بسیاری از مشکلات کنونی ما مثل مدرک فروشی، اصالت دادن به مقاله نویسی و ... است.
وی افزود: حتی در دوره ای برخی در کشور ما دانشگاه بدون استاد درست کردند که هنوز برایمان قابل فهم نیست که چگونه برخی به این کار دست زدند. این اقدامات آموزش عالی ما را پوک و میان تهی کرده است. هر دولتی سر کار بیاید به عنوان یک وظیفه ملی قانونی و شرعی در وزارت علوم وظیفه دارد جلوی رشد بی رویه رشته های دانشگاهی را بگیرد و رشته دانشگاهی را روی حساب گسترش دهد.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت: در حوزه علوم انسانی به یکباره یک تابلوی دانشگاه می زنند و از منابع طبیعی هم یک زمین می گیرند و با زمین و ساختمان و یک تابلو دانشگاه درست می کنند. رشد هر چیزی تابع سرعت متناسب با خودش است شما نمی توانید در ظرف 2 تا 3 سال تحول ایجاد کنید. متاسفانه مسائلی بر عرصه علم حاکم شد که اصلا درست نبود ولی در حال حاضر برخی مسائل کنترل شده است. پیام سخنان من این است که شورای تحول و ارتقا علوم انسانی در صدد است آنچه درس داده می شود مبانی اش مشخص و بررسی شود و اگر مطلوب است ادامه پیدا کند.
