رشد جمعيت:
-  از سال 1380 تا سال 1394 در کشور افزایش موالید در حال رخ دادن بوده است، اما پس از سال 1394 به علت خالي‌شدن توان دروني جمعيت، تعداد تولدها با شیب تقریباً تندی شروع به کاهش کرده و در سال 1399 تعداد موالید کشور (1114000) نسبت به سال 1394 (1570000) با کاهش بیش از 29 درصدی ( کاهش بیش از450 هزار تولد) را به همراه داشته است که درچند دهه اخیر بی‌سابقه بوده است.     
تعداد تولدهای سال 1400 (1116000) در مقایسه با سال 1399 (1116000) نیز نشان دهنده افزایش حدود 2 هزار نفری است.
همچنین، میزان موالید از حدود 20 در هر هزار نفر جمعیت در سال 1394 با کاهشی محسوس به 13.24 در هر هزار نفر جمعیت در سال 1400 به کمترین حد خود در طی 50 سال گذشته رسیده است.

نرخ رشد جمعیت در سال 1399 به 0.73 درصد و در سال 1400علی رغم افزایش 2000 تولد نسبت به سال 1399 به 0.68 درصد رسیده است. برآوردها نشان می‌دهد که با توجه به افزایش جزیی تولدها در سال گذشته نسبت به سال 1399 ، نرخ رشد جمعیت در سال جاری نیز کاهشی باشد. همچنین تا مادامی‌که نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سالهای آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم.

مطلوب نبودن اين اتفاق ناظر بر اين است كه هر وقت نرخ رشد جمعيت كاهش پيدا كند، درصد جمعيت سالخورده‌ها زياد و افراد در معرض كار كم مي‌شوند.

نرخ باروري
-    کاهش سريع نرخ باروري از 6.5 فرزند به ازاي هر زن در دهه 60 به حدود 1.8 فرزند در سال 1390 و افزايش جزئي آن تا حدود 2 فرزند در سال منتهي به سرشماري 1395، در طول تاريخ کشور بي‌­سابقه بوده است. برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات ثبت احوال نشان می‌­دهد، ميزان باروري كل ايران (براي جمعيت ايراني) در سال هاي ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتيب برابر ٢,٠٩ و ١.٩٥ و ١.٧٤ و ١.٦٥ فرزند به ازای هر زن بوده است. ميزان باروري كل ايران (براي جمعيت ايراني و غیر ایرانی) با استفاده از داده­‌های ثبت احوال (ثبت موالید تا وقوع یکسال) و وزارت بهداشت (ثبت موالید اتباع خارجی) در سال‌هاي ١٣٩٦ و ١٣٩٧ و ١٣٩٨ و ١٣٩٩ به ترتيب برابر ٢,٠٧ و ١.٩٧ و  ١.٧٧ و ١.٧١ فرزند به ازای هر زن بوده است.
در سالهای اخیر اوج سن فرزند آوری در سنین ٢٩-٢٥ ساله متمرکز شده است و الگوی سنی باروری نشان دهنده کاهش میزان باروری در گروه‌های سنی ٢٤-٢٠، ٢٩-٢٥ و٣٤-٣٠ ساله است. تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌­های اخیر تجربه کرده اند،  به طوری که کاهش میزان باروری در اقصی نقاط ایران به مساله‌­ای فراگیر تبدیل شده است.
٩ استان، باروری پایین (کمتر از ١,٥) و بسیار پایین (کمتر از ١.٣) را در سال ١٣٩٩ تجربه کرده­‌اند و ١٥ استان هم باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی  ٢.٠٩ تا ١.٥ فرزند داشته اند.

چشم‌انداز باروري و نرخ رشد جمعيت در ايران

برآورد مرکز آمار ایران از آینده باروری، جمعیت و رشد آن
با گذشت پنج سال از اجراي سرشماري 1395 و با توجه به تغييرات اجتماعي و فرهنگي جامعه و از جمله همه­ گيري كويد 19، بازنگري در پيش‌بيني های جمعيتی بيش از پيش ضرورت يافته و در دستور كار قرار گرفت.
در بازنگري جمعيت ايران، با توجه به واقعيت هاي موجود جامعه و شاخص هاي محاسبه شده از سال 1396 تا 1399، سناريوهاي باروري و مرگ و مير در پيش‌بيني انجام شده قبلي تغيير كرد. برای پیش‌بینی جمعیت طبق روال گذشته از روش ترکیبی (مولفه‌ای – نسلی)  و نرم افزار اسپكتروم 4 استفاده شد. سازمان ملل نيز به كشورها توصيه مي‌کند از اين روش به عنوان روش ""استاندارد طلايي"" در برآورد و پيش‌بيني‌هاي آمارهاي رسمي خود استفاده كنند. امروزه روش تركيبي بيش از هر روش ديگري براي پيش‌‌بيني جمعیت به كار مي رود. در اين روش جمعيت پيش بيني شده بر اساس مجموعه عوامل موثر بر تغيير و تحول جمعيت به دست مي آيد. اين عوامل عبارتند از: باروري، مرگ و مير، مهاجرت و تركيب سني و جنسي جمعيت. از آنجايي كه در اين روش، جمعيت برحسب سن و جنس پيش‌بيني مي‌شود، بنابراين مي تواند به نيازهاي وسيع و متعدد كاربران پيش بيني ها و برآوردهاي جمعيتي پاسخ دهد.

براي پيش‌بيني جمعيت كل كشور تا افق 1430، شش سناريو در نظر گرفته شد:

 - جبران كاهش باروري پس از دوره همه‌گیری کووید 19(سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند (سناريو محتمل تر)

 - كاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند

 - تثبيت باروري 1.7 فرزند

 - كاهش باروري تا 1.3 فرزند (سناريو بدبينانه)

- افزايش باروري تا سطح جانشيني 2.1 فرزند

- افزايش باروري تا بالاتر از سطح 2.5 فرزند (سناريو خوشبينانه) 

دليل انتخاب سناريوها به اين ترتيب است كه رقم 1.7 تثبيت باروري با توجه به رقم محاسبه شده در سال 1399 است. سناريوهاي باروري 2.1 و 2.5 فرزند با فرض رسيدن به سطح جانشيني و بالاتر از سطح جانشيني با توجه به ايده‌آل‌ها و سياستگذاري‌هاي جمعيتي و بسيار خوشبينانه انتخاب شده اند و سناريو باروري 1.3 فرزند به عنوان بدبينانه ترين سناريو تدوين شده است. اما جبران كاهش باروري پس از دوره كرونا (سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناريو محتمل‌تر در نظر گرفته شده است زيرا با توجه به مسائل فرهنگي و سنتي و تمايل خانوارها همراه با اثرگذاري سياست‌هاي جمعيتي و بهبود اپيدمي كرونا پس از واكسيناسيون عمومي و بهبود نسبي كسب و كارها، به نظر مي‌رسد از كاهش شديد باروري به سمت خيلي پايين جلوگيري کرده و در مقطع نسبتا كوتاهي مقداري از كاهش باروري بر اثر همه‌گيري كرونا جبران شود.

از طرف ديگر با افزايش سطح تحصيلات زنان، باروري كل كشور در سطحي فراتر از ديپلم و تقريبا نزديك به سطح كارشناسي (حدود 1.6فرزند) برسد.
جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شد، به اين ترتيب ابتدا جمعيت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پيش‌بيني شد و سپس جمعيت 31 استان با یک سناریو (سناريو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناريو جبران كاهش باروري پس از دوره كرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال 1430 در حدود 93632000 نفر لحاظ شد. در بدبینانه‌‌ترین سناريو يعني كاهش میزان باروری کل تا 1.3 فرزند، جمعیت در حدود90220000 نفر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت يعني افزايش میزان باروری کل تا 2.5 فرزند، جمعیت در حدود 102189000 نفر پيش‌بيني شد.

برخی مطالعات تاکید دارند که در سناریوهای بحران‌های بهداشت عمومی و حوادث فاجعه بار ممکن است به طور موقت تعداد موالید کاهش یابد. آنها با تمرکز بر پیامدهای کوتاه مدت بلایای طبیعی مانند زمین لرزه‌ها و طوفان‌ها نشان می‌دهند پیک‌های مرگ و میر معمولا ظرف یک سال با کاهش تولد همراه است. در حالی که مطالعات با تمرکز بر یک بازه زمانی طولانی تر از 1 تا 5 سال پس از این وقایع، از الگوی افزایش باروری حمایت کرده‌اند. 
بخش قابل توجهی از تاخیر یا کاهش باروری در دوران همه‌گیری کرونا و یا بعد از آن می‌تواند با تئوری‌های مربوط به اجتناب از خطر و بی اطمینانی نسبت به آینده توضیح داده شوند.
علاوه بر این، فاصله فیزیکی مورد نیاز استراتژی‌های مهار کووید-19 محدودیت هایی را در حمایت بین نسلی ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه بخشی از مراقبت از فرزندان زنان شاغل در ایران توسط پدر بزرگ و مادر بزرگ‌ها انجام می‌شود و لذا سیاست فاصله گذاری اجتماعی می‌تواند تصمیمات باروری را تحت تأثیر قرار دهد.

ساختار سنی
جمعیت گروه سنی 14-0 ساله از 45.5 درصد در سال 1365 به 24.0 درصد در سال 1395 کاهش یافته است. همزمان با تحولات جمعیتی فوق، سهم جمعیت جوان 15-29 در کشور نیز دچار تحولات جدی‌ای گردیده. در سه سرشماری اخیر در فاصله‌ سال‌های 1385، 1390 و 1395 سهم جمعیت جوان کشور وارد یک روند نزولی شده و از بیشترین میزان خود در سال 1385 از 35.4 درصد با کاهشی حدوداً 10 درصدی به 25.1 درصد در سال 1395 رسیده است. در مقابل، جمعیت گروه سنی 64-30 نیز از 25.1 درصد طی چهار دهه به 44.8 درصد افزایش یافته است.
 این جابجایی به معنی حرکت ساختار سنی کشور بسوی سالمندی است. جمعیت سالخورده ایران و جهان به صورت مطلق و نسبی در حال افزایش است. در ایران در سال 1399 حدود 10.5 درصد جمعیت بالای 60 سال سن داشته اند. در 30 سال آینده یعنی سال 2050 (1429) درصد جمعیت بالای 60 سال ایران به 33 درصد افزایش خواهد یافت. (W HO, 2015: 3همچنین در ایران در سال 1399 حدود 7 درصد جمعیت بالای 65 سال سن داشته اند. در 10 سال آینده یعنی سال 2030 (1410) درصد جمعیت بالای 65 سال ایران به حدود 10 درصد افزایش خواهد یافت.
در سال 2019، 703 میلیون نفر 65 سال یا بیشتر در جهان وجود داشت. پیش بینی می شود تعداد افراد مسن در سال 2050 دو برابر شود و به 1.5 میلیارد نفر برسد. در سطح جهان، سهم جمعیت بالای 65 سال از 6 درصد در سال 1990، به 9 درصد در سال 2019 افزایش یافته است. پیش بینی می شود که این نسبت تا سال 2050 به 16 درصد افزایش یابد، به طوری که از هر 6 نفر در جهان یک نفر 65 سال یا بیشتر سن خواهد داشت.

- حدود یک نفر از هر سه فرد سالمند امروز و در سال 2050 در آسیای شرقی و جنوب شرقی زندگی می کند.

- با افزایش سن جمعیت، سهم افراد در سن کار (25 تا 64 سال) و مسن تر (65+ سال) افزایش می یابد، در حالی که سهم کودکان (0 تا 14 سال) و جوانان (15 تا 24 سال) کاهش می یابد.

- سرعت پیری جمعیت در شرق و جنوب شرق آسیا سریع ترین است.

- همه مناطق افزایش امید زندگی را تجربه کرده اند، بیشترین افزایش را در جنوب صحرای آفریقا شاهد بوده ایم.

- در اکثر نقاط جهان، بقای بیش از 65 سالگی در حال بهبود است.

- مزیت طول عمر زنان نسبت به مردان منجر به افزایش جمعیت مسن تر زنان می شود.

 اين تغييرات در شاخص­های جمعیتی داراي ملاحظات اقتصادي، اجتماعي مهمي از نظر سياستگذاري اقتصادي و اجتماعي است. لذا از هم اکنون بايد مشكلات موجود را شناخت، نيازها و مسائل فردا را تخمين و برآورد نمود و برنامه شفاف و كارآمدی را در پي ­گرفت.

بعد خانوار
بعد خانوار از سال 1365 به بعد سیر نزولی خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است. بعد خانوار، از سال 1365 به بعد سير نزولي خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش يافته است.
بعد خانوار از سال 1365 به بعد سیر نزولی خود را آغاز کرده و از 5.1 نفر در سال 1365 به 3.3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است. تعداد خانوارهای پنج نفره و بیشتر طی یک دهه از 32.2 درصد در سال 1385 به 14.7 درصد در سال 1395 کاهش یافته است. خانوارهای یک تا چهار نفره بویژه خانوارهای سه نفره طی یک دهه افزایش یافته است. خانوارهای یک نفره از 5.2 در سال 1385 به 8.5 در سال 1395 افزایش داشته و خانوارهای دو نفره از 15.3 به 20.7 و خانوارهای سه نفره از 22.9 به 28.5 و خانوارهای چهار نفره از 24.4 به 27.6 درصد افزایش یافته است. ۲۵ میلیون و ۶۰۰ هزار خانوار در کشورمان وجود دارد که به طور متوسط هر خانوار شامل سه و ۲۳ صدم نفر است.

ازدواج
ميزان ازدواج تقريباً روند افزايشي داشته و در سال 1390 به اوج خود رسيده و پس ‌از آن روند کاهشي را نشان مي‌دهد.
اولين شاخصي که در خصوص ازدواج‌ها مهم است، ميانگين سن ازدواج است که براي زنان و مردان به‌طور جداگانه محاسبه مي‌گردد. هر چه اين رقم کمتر باشد، نشان‌دهنده پيش‌رسي ازدواج در جامعه است. معمولاً ميانگين سن ازدواج بين 15 تا 30 سال در نوسان است.
همانطوریکه ملاحظه می­‌گردد، براساس داده‌­های به دست آمده از سرشماری­‌های مختلف مرکز آمار ایران و سازمان ثبت احوال کشور، میانگین سن در اولین ازدواج نسبت به پنجاه سال پیش، به تفکیک برای مردان حدود دو و نیم سال و برای زنان پنج سال  افزایش یافته است. بر این اساس، میانگین سن در اولین ازدواج زنان کل کشور در سال 1345 از 18.4  به 23.4  سال، در سال 1397 افزایش يافته است. تحولات کوتاه مدت نشان می­دهد، میانگین سن در اولین ازدواج زنان در سال 1398 با 23.4 سال، در مقایسه با سال ١٣٩٠ هیچ تغییری نکرده است. همچنین ما شاهد افزایش 0.9 سال در میانگین سن در اولین ازدواج مردان هستیم. میانگین سن در اولین ازدواج مردان در سال 1398 در کل کشور 27.6 و در سال ١٣٩٠، ٢٦.٧ سال بوده است.

ميزان ناخالص ازدواج
نسبت بين ازدواج‌هاي ثبت شده در يک سال معين و جمعيت میانه همان سال را ميزان ناخالص ازدواج گويند. اين شاخص ازدواج‌هاي يک جامعه را در زمان مقايسه کرده و نوسانات آن را نشان مي‌دهد و تعداد ازدواج را از يک جامعه به جامعه ديگر مقايسه مي‌کند. در صورتي ‌که بخواهيم اين ميزان را براي زنان و مردان جداگانه به دست آوريم، لازم است در مخرج کسر به ترتيب جمعيت زنان و مردان را در ميانه‌سال منظور نماييم.

کاهش تعداد ازدواج‌ها در طول 30 سال گذشته، کاملاً منطبق با کاهش یا افزایش تعداد افراد 23-18 ساله بوده است.
از سال 1990 (1369) تعداد افراد 23-18 ساله در حال افزایش بوده و تا سال 2010 (1390) ادامه داشته است. این افزایش کاملاً منطبق با افزایش ازدواجها در کشور می‌­باشد. سپس در دوره 2010 تا 2020 تعداد افراد 23-18 ساله کاهش پیدا کرده که همزمان با آن شاهد کاهش تعداد و میزان ناخالص ازدواج  بوده‌­ایم.
نکته آن است که مطابق پیش بینی های سازمان ملل در سال 2017 ، انتظار می‌­رود که تعداد افراد 23-18 سال با شیب قابل توجهی از سال 2020 به بعد افزایش یابد.
یکی از عوامل اصلی تثبیت و افزایش جزئی تعداد تولد ها به ساختار سنی جمعیت برمی گردد. افزایش تعداد افراد ۱۸ الی ۲۳ ساله از حدود ۲ سال پیش و افزایش نرخ ازدواج به میزان ۴ درصد در سال ۹۹ از علت های این رخداد است.
در مجموع در 30 سال گذشته روند افزایش یا کاهش ازدواج‌ها، تابع افزایش یا کاهش افراد 23-18 ساله بوده است.
از این رو؛ همانطور که در سال 1399 با افزایش حدود 5 درصدی ازدواج‌ها مواجه شده‌­ایم، به طور طبیعی انتظار می‌رود، اگر الگوی 30 سال گذشته برقرار باشد، چنین روند افزایشی را (سالی حدود 4 درصد) در ازدواج‌ها در طول 8 سال آینده، شاهد باشیم.

تحولات تعداد زنان 49-15 ساله نیز مطابق تعداد افراد 23-18 ساله از سال 2030 میلادی روند کاهشی شدیدی خواهد داشت. بعبارت دیگر تعداد جمعیت زنان در این گروه سنی بارور در ایران از سال 2030 به بعد، به شدت کاهش پیدا می­کند و ما از فرصت 20 ساله­ای (از سال 2010 تا 2020 ) که با افزایش تعداد زنان در سن باروری مواجه بوده­ایم تا کنون استفاده بهینه نکرده­‌ایم. این درحالی است که فقط 8 سال از این فرصت باقی مانده است که متاسفانه فرصت کمی برای برون رفت از چالش در پیش رو می باشد.

متن کامل گزارش در اینجا قابل مشاهده است.