به همت انجمن جامعه شناسی ایران با همکاری موسسه فرهنگی هنری الحیات سمینار ملی «علامه محمدرضا حکیمی در آئینه آثارش» برگزار شد.
رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم در این نشست گفت: در مدت دوماهی که از درگذشت استاد حکیمی گذشته است افراد بسیاری از مقام فضیلت ایشان سخن گفتند. حکیمی دانشمند و صاحب نظر دیندار و از اهالی توحید و عدل بود و در معارف دینی به حوزه ای تعلق داشت که خود نام آن را نظریه تفکیک نهاده بود. اینکه اهل تفکیک چه می‌گویند و آرا خاصشان چیست در اینجا مجال پرداختن به آن نیست اما مشهور است که تفکیکی ها با فلسفه میانه ای ندارند و این درست است اما دقیق نیست. میانه نداشتن با فلسفه را نباید ضرورتا به معنی مخالفت با آن دانست؛ آقای حکیمی با فلسفه مخالف نبود اما حساب فلسفه را از وحی تفکیک می کرد. فیلسوفانی هم که به این تفکیک قائل بودند کم نیستند اما در تاریخ فرهنگ ما یک مشکل خاص وجود دارد و آن این است که فلسفه با طرح وحدت به جمع دین و فلسفه برمبنای این وحدت آغاز و بنا شده است.
حکیمی پرورده علوم و معارف دینی و پاسدار آنها بود
وی افزود: اصحاب حوزه تفکیک و یا لااقل مرحوم آقای حکیمی بی آنکه فلسفه را انکار کنند این طرح و اصل آن را برنمی تافتند ولی مخالفت با این اصل به معنی نفی عرفان و فلسفه نبود. در این مورد سخن آقای حاج شیخ محمد حکیمی برادر و یار همراه ایشان در کار پژوهش و تدوین دایره المعارف الحیات را می آورم که نوشته اند: هدف از طرح مکتب تفکیک و معرفی بزرگان آن و نظریه تفکیک الهیات، الهیات الهی از الهیات بشری فتح باب گفتگو و نه سد این باب بود. تا وخامت تفکیک، تکفیر را تعدیل کند و برای تلطیف تفاوت نظرها باب تفکیک را به جای تکفیر بگشاید. رفتار و رویه استاد هم با این وصف و بیان مطابقت داشت. بی جهت نبود که کسانی از اهل فلسفه به او احترام می‌گذاشتند و او را ستایش می‌کردند. حکیمی مرد بزرگی بود. مکتب تفکیک هم بیشتر او شناساند ولی درست نیست که بزرگی ش را صرفا در نسبت وی با مکتب تفکیک بدانیم. او می خواست در حدی که می توانست دین را به زمان و زمان را به دین بشناساند. در زندگی او بسیار پرمعنی است که وقتی علوم فقه،اصول، حدیث وادب و فلسفه را آموخت از آنجا بیرون امد و لباس روحانیت نپوشید و شیوه مستقل و خاص در زندگی پیش گرفت. اگر او می توانست در حوزه بماند مسلما در حوزه های بزرگ دینی قرار می گرفت ولی حکیمی از هرچه مقیدش می کرد گریزان بود. در مشهد هم نماند و به تهران امد نه برای کسب مقام و شهرت بلکه برای دوری از هردوی آنها. وگرنه که او در زبان و ادب فارسی و علوم قرآنی، حدیث و روایت مهارت داشت و می‌توانست هم در مشهد و هم در تهران به تدریس در دانشگاه بپردازد اما شغل ویراستاری در یک انتشارات را اختیار کرد زیرا در این شغل می توانست با روشنفکران، نویسندگان و مترجمان آشنا شود. آنها هم از همکاری با مردی دانشمند ،صریح و باصفا که حتی متفاوت لباس می پوشید و مثل آنان زندگی نمی کرد استقبال می کردند. وقتی انقلاب شد طبیعی بود که حکیمی جانب انقلاب را می‌گیرد و مدافع پرشور انقلاب شد وتا آخر عمر بر این عهد باقی بود اوحتی بنیاد بزرگ دائره المعارف الحیات را پایه گذاشت و معتقد بود که اسلام دین حق پرست، عدل و رعایت حرمت انسان است.
چهره ماندگار فلسفه اضافه کرد: مفهوم عدل اجتماعی در تاریخ سابقه داشته اما در دوره جدید به مسئله اجتماعی مبدل شده است. حتی گفته اند که حکیمی تحت تاثیر سوسیالیزم بوده است. عدل اجتماعی و فقردر زمان جوانی مرحوم حکیمی از جمله مسائل مطرح در روزنامه ها و بحث های سیاسی بود. درزمان های گذشته اگر اقدامی برای رفع گرسنگی می شد به حکم اخلاق بود و سیاست کمتر دخالت داشت. نظر آقای حکیمی هم بیشتر اخلاقی بود. مرحوم حکیمی در این زمان حکومت و سیاست را مامور اجرای وظیفه بزرگ رفع فقر و گرسنگی می دانست و به درستی می اندیشید که وقتی دین متصدی امر سیاست می شود اولین و مهم ترین وظیفه حکومت باید رفع ظلم، فقر و نادرستی باشد. در کشور ما رسمی وجود دارد که وقتی یک نفر نظری اظهار می کند به جای اینکه در سخن او تامل و چون و چرا کنند در صدد می آیند که ببیند طرف از کجا چنین حرفی زده است و سخن چه کسی را تکرار می کند.
این استاد فلسفه تصریح کرد: نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که اولا همه شاگردان تعالیم استادان خود را یکسان در نمی یابند و ثانیا شاگردانی هستند که برتعالیم گذشتگان می افزایند که اگر جز این بود علم آدمی از آنچه هست محدودتر می ماند. پس مهم این نیست که شاگردان درس خود را از کدام استاد اموخته اند، مهم این است که آنها تعلیمات استادان را چگونه دریافت و تفسیر کرده اند. آقای حکیمی هم از استاد خود درسهایی اموخته بود ولی دریافت هایش خاص بود و خاص بودن با شهرت داشتن فرق دارد. درست است که خاص ها غالبا مشهورند اما همه مشاهیر خاص نیستند و خاص نمی‌مانند. خواص، اولیا، شاعران، حاکمان، فیلسوفان، دانایان، دانشمندان و سیاستمداران بزرگند. هرکدام اینها هم درجاتی دارند. آقای حکیمی بی تردید در زمره خواص بود. او شاعر، ادیب و خوش سخن بود.ایشان درس و بحث رسمی را رها کرده بود و همه کسانی که درس می خوانند در زمره خواص قرار نمی گیرند به عبارت دیگر صرف اطلاع داشتن کسی را خاص نمیکند.خاصان باید چیزی داشته باشند که آنان را از همتایانشان ممتاز کنند. حکیمی پرورده علوم و معارف دینی و پاسدار آنها بود.
حکیمی مثل هیچکس زندگی نکرد
داوری اردکانی گفت: اهل دین و کلام هم به تفکیکی و غیر تفکیکی تقسیم نمی شوند، صِرف تعلق به یک حوزه کلامی و حدیثی باعث امتیاز نمی شود. صاحبنظران و علمای انسان از قدیم در مورد شان و اثری که دین در تربیت مردمان دارد تلقی های متفاوت داشتند و در زمان ما این اختلاف صراحت بیشتری پیدا کرده است. کسانی به رحمانی بودن انسان قائلند و آن را دین صلح و رحمت می دانند اینها شریعت را در پرتوی حقیقت می بینند کسانی هم معتقدند که اسلام دین جنگ و جهاد است. آقای حکیمی با هردو گروه هم آوایی داشت اما اختلاف هایش با آنها کم نبود. او اسلام را دین عدل می دانست و در همه عمر کوشید که این مدعا را اثبات کند. اسلام رحمانی کمتر از اسلام غضبانی و سیاسی است. گروه معتقد به اسلام مجاهده با نظر به قدرت اسلام آمادگی بیشتری برای ورود در عمل سیاسی دارند اما گروه دیگر اگر وارد سیاست شوند قاعدتا باید رسم سیاسی و رعایت آزادی و پرهیز از خشونت با مردمان به زبان جدل را پیش گیرند.آقای حکیمی به هیچ یک از دو گروه نپیوست. موضع اموزگاری اتخاذ کرد و می گفت در قلمروی اسلام هیچکس نباید گرسنه بماند و پرچم مبارزه سیاسی برای برقراری عدالت به دست نگرفت بلکه قلمش را در خدمت دین عدل و اثبات این معنا قرار داد که حکومت اسلامی غایتی جز برقراری عدل وبرابری میان مردم وتامین سلامت زندگیشان ندارد.
وی با اشاره به اینکه دانشنامه الحیات سراسر راجع به عدالت، اقتصاد و عدالت اجتماعی نیست بیان کرد: این دانشنامه نه با طرح عدالت آغاز شده و نه با آن پایان یافته است بلکه عدالت در میان این آغاز و پایان قرار دارد. آغازش توحید است و پایانش انسان و کرامت انسانی. حکیمی نمی گفت پیامبران صرفا برای از میان بردن فقر و رفع گرسنگی مبعوث شده اند اما رفع گرسنگی را وظیفه اصلی حکومت دینی می دانست و بر عدالت تاکید داشت. اگر از سخن حکیمی درباره عدالت استقبال شد وجهش این بود که او معنای عدالت را با آزمایش جان دریافته بود و آن را با زبان دل بیان می‌کرد و پیداست که سخن دل بر دل می نشیند.در زمانی که بیش از همیشه جهان به عدالت احساس نیاز می کند و سیاست خود را ملتزم به تحقق عدالت نمی داند و ازعهده اجرای عدل و تحقق عدالت برنمی آید مردم به سخن کسی که فارغ از سودای قدرت و بی اعتنا به شهرت از عدالت دفاع می کند گوش می کنند. اثبات اینکه او تا چه حد در عوی خود صادق بود دشوار نیست می توان از عدل سخن گفت و با آن بیگانه بود و این را با رجوع به رفتار و عمل زندگی گوینده می توان دریافت. حکیمی از کسانی است که گفته ها و نوشته هایش از زندگیش جدا نیستند، او مثل هیچکس زندگی نکرد و یا لااقل من کسی را نمی شناسم که مثل او زندگی کرده باشد. گفتن و نوشتن او در زندگیش محقق می شد یعنی چنان زندگی میکرد که می گفت و مینوشت.
رئیس فرهنگستان علوم در پایان گفت: مرحوم حکیمی با عرفان وفلسفه چندان میانه نداشت اما با انها مخالف هم نبود و فقط آنها را علم و عمل دینی نمی دانست. او هم مثل بسیاری فکر می کرد که فلسفه یونانی است ولی هیچ دری و راهی را نمی بست اما راه خودش را داشت و در آن سعی می کرد.آیا مردی که مثل هیچکس زندگی نمی کرد و مثل هیچکس لباس نمی پوشید و برای خوشامد اصحاب سیاست و قدرت سخن نمی گفت و اسیر عادت های گذشته و زمان خود نبود شخص قابل احترامی نیست؟ به حکیمی باید احترام گذاشت حتی اگر بعضی از آرا و گفته ها و نوشته هایش مورد قبولمان نباشد. برای من بسیار معنی دار است که مردی با اعتقادات عمیق دینی و هئیت و ظاهر غیرعادی و بی پروا مورد احترام متجددان و متجدد مآب ها باشد و مردی مثل دکتر شریعتی به او اختیار تام دهد که آثارش را ویرایش کند و شاعری مثل اخوان ثالث او را سربه دار زمان بخواند و به او شعر تقدیم کند. حکیمی ساده بود و ساده زندگی می کرد و ساده زیستن مخصوصا در این زمینه پرتکلف کاری بسیار دشوار است.
فلسفه یونانی، عقل یونانی نیست، عقل بشری فطرت بنیاد است
در ادامه این نشست رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا گفت: در بدو سخن به روح مرحوم حکیمی و همه کسانی که در جهت اشاعه مکتب اهل بیت و عصمت و طهارت تلاش کردند درود می فرستم. من برای مرحوم حکیمی ارزش قائل هستم و فضیلت های ایشان را انکار نمی کنم امابه ایشان در دو ساحت نقد دارم؛ ساحت عدالت طلبی و مکتب تفکیک. در این سخنرانی فقط به نقد مکتب تفکیک می پردازم.
وی افزود: فقط اهالی مکتب تفکیک و مرحوم حکیمی نیستند که به دنبال دستیابی به معرفت ناب و خالص از دین هستند بلکه ما همه به دنبال معرفت ناب و خالص از ووحی و دین هستیم. آنچه آقای حکیمی در پی آن است اولا فقط نزد معصوم (ع) است، ثانیا در زمان حضور معصوم (ع) قابل دستیابی است و نه در زمان غیبت. ضمن اینکه باید توجه داشت بعد از صدور حقایق دین از سوی معصوم حتی در عصر حضور معصوم نیز فهم از کلام معصوم می تواند به انواع ناخالصی ها منتسب شود و ناچارا باید به دنبال ملاک ها ومعیارهایی گشت که خالص و ناخالص را از هم تشخیص دهد .خود معصوم (ع) دو معیار برای این امر در نظر گرفته است؛ یکی قرآن و دیگری عقل که هردوی اینها از سوی اخباریون و تفکیکی ها خنثی می شود.
غلامی ادامه داد: ما در شرایط غیبت معصوم (ع) باید از هرراهی که اطمینان آفرین و حجت زا باشد برای شناخت و شناساندن بنیادهای دین و تقرب به واقعیت و کسب تکالیف دینی خودمان استفاده کنیم. در عرصه مباحث بنیادین و درساحت هست ها فلسفه اسلامی یکی از این راه هاست و در حوزه قوانین شرعی فقه و اجتهاد تنها راهی است که عقل و دین پیش روی ما قرار داده و می توانیم برای، فهم، کشف و استنباط تکالیف دینی از آن مدد بگیریم؛ البته فلسفه آزاد است و آزاد می اندیشد و در گروی آموزه های دین نیست اما از آنجا که فلسفه عقل بنیاد و فطرت بنیاد است، علاوه براینکه غیرمستقیم بیشترین کمک را به فهم آموزه های دینی در عرصه هست ها می کند و به دفاع از اموزه های دینی در ساحت هست ها هم می پردازد. این به این معنا نیست که خود دین در حوزه هست ها آموزه های والایی ندارد. دین از حقایق عظیمی پرده برداری می کند و پنجره های تازه ای را به روی فلسفه باز می کند اما فلسفه اسلامی تاکنون به فهم وتبیین لایه های عمیق آن کمک شایان توجهی کرده است. آنچه که ما از آن به عنوان عقل بشری یاد می کنیم نه تنها تعارضی با دین ندارد بلکه جزئی از آن است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: فلسفه یونانی، عقل یونانی نیست، عقل بشری فطرت بنیاد است که برقیاس منطقی وبرهان استوار است و عقل مورد نظر قرآن هم در همه جا عقل برهانی است. من الهام گرفتن فلسفه اسلامی از فلسفه یونانی را رد نمی کنم اما مخالف این هستم که فلسفه اسلامی را فلسفه یونانی معرفی کنیم. از طرف دیگر فلسفه اسلامی یک قلمروی مشخص دارد، فلسفه اسلامی قرار نیست جای وحی را بگیرد چون هم ارزش وحی را درک می کند و هم راه را برای بهره برداری از لایه های عمیق وحی و غلبه بر سطحی نگری ها و انحرافات باز می کند. اگر دقیق تر شویم، میبینیم که این جهان بینی عقلی ماست که قبل از ایمان دینی ما را به سوی دینداری سوق می دهد و باب دینداری را به روی ما باز می کند و این جهان بینی عقلی چیزی جز فلسفه نیست که هرکسی در حد خود از آن بهره ای دارد.توجه کنید که پیامبر درونی یعنی عقل است که به ناتوانی خود در فهم بخشی از حقایق هستی و لزوم دستگیری دین از انسان اعتراف می کند و فلسفه هم که زاده عقل است نسبت به ارزش منحصر به فرد وحی در هدایت انسان عنایت دارد. وحی به ما چیزی را تعلیم می دهد که ما هرگز از طریق راه های دیگر به آن دست نمی یافتیم. خدمتی که فلسفه و عرفان نظری به فهم آیات و روایات کرده اند فوق العاده است.
مکتب تفکیک را بستر فکری رویش انجمن حجتیه می‌دانم
وی ادامه داد: اهالی مکتب تفکیک از جمله خود مرحوم حکیمی با اینکه با فلسفه بیگانه نبودند اما درک عمیقی از بسیاری از مسائل فلسفی نداشتند و ندارند و در فهم برخی از مسائل فلسفی دچار خطاهای فراوانی شدند که نشان می دهد قضاوت آنها درباره فلسفه تا چه حد نادرست است. برخی از این بدفهمی ها را دکتر دینانی در پایان جلد سوم ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام ذکر کردند.البته آرای فلسفی نقد پذیرند و ممکن است در آنها خطاهایی هم باشد و کسی این را نفی نمی کند اما آنچه که از نظر نباید دور بماند این است که فلسفه اسلامی مساوی با آرای فلاسفه مسلمان نیست و اگر برفرض کسی آرای یک از فلاسفه اسلامی را نقد و ابطال کرد به معنی ابطال کل فلسفه اسلامی نیست. فلسفه یک دستگاه فکری براساس منطق است که مشرب های فلسفی گوناگون آن را به سبک فکری خودشان معماری کردند و از آن استفاده می کنند و از نظر ما معماری که ملاصدرا در حکمت متعالیه انجام داده تاکنون بهترین معماری محسوب می‌شود.ای کاش همانطور که همانطور که مرحوم حکیمی می فرمودند بحث فقط برسرتفکیک فلسفه از دین بود نه ستیز با فلسفه. آنچه در این سالها دیده ایم ستیز با فلسفه و ناسزاگویی مفصل به فلاسفه ودر مواردی تفسیق و تکفیر آنها بوده است. یکی از پرسش های من از اهالی تفکیک این است که شما چگونه می خواهید از وحی استفاده کنید؟ وقتی خودتان را از یک دستگاه کارآمد عقلی برای فهم هستی و انسان محروم می کنید چگونه می خواهید وحی را فهم کنید؟ این فهم عمیق در غیاب معصوم با چه مکانیزمی به دست بیاید؟ مکانیزمی که قرار است جای فلسفه را بگیرد کجاست؟ در این سالها فقط با یکسری ادعا روبرو بودیم و هیچ دستگاه جدیدی رابه جای فلسفه ندیده ایم. عقل خودبنیاد دینی که امثال مرحوم حکیمی از ان صحبت می کردند وجود خارجی ندارد و اگر هم داشته باشد همان مباحث فلسفی و کلامی متداول است و نوآوری در آن اتفاق نیفتاده است. در واقع از همان مباحث فلسفی مسبوق به سابقه وام گرفته اند و از آن به زعم خودشان اصول جدید ساختند و از آن به عنوان اصول مکتب تفکیک یاد کردند.
حجت الاسلام غلامی در پایان بیان کرد: وقتی از فقه صحبت می کنیم، خود فقه باید روی یک فوندانسیون به نام هست ها شکل پیدا کند و فلسفه اسلامی در استحکام بخشی به این هست ها به علم کلام کمک قابل توجهی می کند.حال باید پرسید که مکتب تفکیک با این موانع معرفتی که ایجاد میکند چگونه می خواهد جامعه سازی کند؟ من معتقدم با تفکر تفکیکی در غیبت معصوم (ع) که از آن تفکر به خالص گرایی هم می شود تعبیر کرد اساسا جامعه سازی میسر نمی شود و مکتب تفکیک در باب جامعه سازی شعار سرمیدهد ولی ایده ای برای جامعه پردازی آن هم در عصر تمدن پیچیده و گسترده غربی ندارد. اهالی مکتب تفکیک اگر نمونه ای سراغ دارند نشان ما هم بدهند. شاید به همین خاطر است که من مکتب تفکیک را بستر فکری رویش انجمن حجتیه دانستم و آن را اینگونه توصیف کردم.