دکتر وحید احمدی در گفت‌وگویی درباره اقتصاد پژوهش و مشکلات آن که در رسانه «بوم» جهاد دانشگاهی منتشر شده است، به «تاثیرات اقتصاد بر پژوهش و تاثیرات پژوهش بر اقتصاد» پرداخت و گفت: در دنیا در مورد پژوهش و اقتصاد پژوهش تغییر دیدگاه و شیفت پارادایم صورت گرفته است.
وی تشریح کرد: در گذشته ما علم را برای علم می‌خواندیم و دانشگاه‌ها اصلا خودشان را با مسائل اقتصادی تطبیق نمی‌دادند و می‌گفتند ذهن دانشمند متفاوت از این زمینه‌ها است و دانشمند نباید در مورد مسائل اقتصادی صحبت کند. الان شاهدیم که چندین دهه است که در دنیا دگرگونی عظیمی در این زمینه رخ داده است. هم اقتصاد تغییر کرده و مبانی علمی در آن رسوخ پیدا کرده و اقتصاد دانش‌بنیان و علمی شکل گرفته و هم علم مبانی اقتصادی را پذیرفته و به سمت علم اثرگذار و علمی که بتواند زندگی مردم را تغییر دهد، رفته است.
معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به اهمیت سرمایه‌های نامشهود و سرمایه‌های علمی گفت:  خیلی از کشورهایی که در گذشته روی سرمایه‌های مشهود مثل نفت، طلا و معادن سرمایه‌گذاری می‌کردند، امروزه روی سرمایه‌های نامشهود سرمایه‌گذاری می‌کنند و بالای ۹۰ درصد از اقتصاد کشورهای توسعه یافته اقتصاد مبتنی بر علم و سرمایه‌های علمی مانند پتنت‌ها، اختراعات، تکنولوژی و دانش فنی است.
وی با بیان این‌که دانشگاه استنفورد به عنوان یک نهاد اقتصادی بزرگ و اثرگذار در دنیا محسوب می‌شود گفت: کشورهای توسعه‌یافته مدت‌ها است که از مرحله پژوهش برای پژوهش گذشته‌اند.
وی تاکید کرد: در حال حاضر اگر هر محصولی همراه با فناوری نباشند، محکوم به فنا است. الان در دنیا دعوا، دعوای علم است. الان اقتصاد، حکومت، مدیریت و ... بر اساس دگرگونی مفاهیم پایه علمی و دگرگونی مفاهیم پایه پژوهشی، شکل گرفته است.
وضعیت ایران در عرضه و تقاضای پژوهش
دبیرکل سابق شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری با تشریح نگاه پژوهش و اقتصاد پژوهش در ایران گفت: حدود ۱۵-۱۶ سال است که ما وارد دگرگونی این تفکر شده‌ایم. در دهه اول انقلاب ما صرفاً فقط یک دانشگاه آموزشی معمولی داشتیم و دانشگاه‌های ما از قبل انقلاب بیشتر در مقطع کارشناسی سرمایه‌گذاری می‌کردند. دهه دوم کمی دگرگونی صورت گرفت و دهه سوم ما وارد عرصه دانشگاه پژوهش‌محور و مقاله و .. شدیم. همزمان با برنامه سوم و چهارم توسعه. همزمان با برنامه پنجم وارد بحث‌های فناوری، شکل‌گیری پارک‌های علم و فناوری و صندوق دانش‌بنیان و ... شدیم. در این دوره شروع اقتصادی نگاه کردن ما به موضوع علم بود و چارچوب‌ها تغییر پیدا کرد.
وی افزود: در این زمان پارک‌ها شکل گرفتند، بعد مراکز رشد و مباحثی مانند ارتباط با صنعت و دفاتر آن‌ها در دانشگاه‌ها و شکل‌گیری قوانین در حدود سال ۱۳۹۲ شروع شد. بنابراین ورود ما به این عرصه خیلی جدید نیست. حتی قوانین مربوط به مالکیت فکری در سال ۱۳۹۵ به طور جدی و قانون مقابله با تقلب و .. شکل گرفت و البته هنوز ما قانون درستی برای مالکیت فکری نداریم و در این زمینه دچار مشکل هستیم.
معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت عتف ادامه داد: خیلی از افراد معتقد بودند که بحث تقلب برای ما خیلی جدی است و من می‌گفتم ما قانونی در این زمینه نداشتیم! با تک ماده‌ای که در سال ۱۳۹۵ در این زمینه تصویب شد، خوشبختانه ما وارد این عرصه شدیم. ما هنوز با شرایط ایده‌آل فاصله داریم و نگرشی که ما به پژوهش داریم، هنوز نگرش هزینه‌ای است و بزرگ‌ترین معضل ما این است.
احمدی ضمن تشریح نظام عرضه و تقاضا در اقتصاد پژوهش، عنوان کرد: در دنیای عرضه ما خیلی مشکلی نداریم. چون دانشگاه ما برای ورود به این عرصه آمادگی دارد؛ هرچند ممکن است برخی مقاومت داشته باشند. ولی الان نظام تحصیلات تکمیلی، پست‌داک‌ها و نظام ارتقا و ارزشیابی اساتید تغییر کرده است. قبلا ارزشیابی‌ها فقط مقاله‌محور بود ولی الان پروژه با صنعت، شرکت دانش‌بنیان و ... برای گرفتن امتیاز تعریف شده است.
اغلب اساتید به دنبال پروژه هستند
وی تاکید کرد: ما از نظر علمی، استاد و دانشجو ظرفیت بالایی داریم و وضعیت ما در عرضه خیلی بهبود پیدا کرده است اما اغلب اساتید دنبال پروژه هستند و نمی‌توان گفت اساتید از پروژه فراری‌اند! داشتن پتنت، ثبت اختراع و حتی میزان اثرگذاری اجتماعی، برای اساتید امتیازات و حتی درآمد دارد. زمینه این مسائل در دانشگاه‌ها فراهم است. ولی در زمینه تقاضا با این‌که اقداماتی انجام شده، دچار مشکل هستیم و با ایده‌آل خیلی فاصله داریم.
دبیرکل سابق شورای عالی عتف با بیان این‌که «نظام اقتصادی ما، اقتصاد رقابتی نیست» تشریح کرد: چیزی که برای دنیای غرب، آمیختگی و درهم تنیدگی اقتصاد و پژوهش، رشد اقتصادی و رشد علمی را فراهم کرده، اقتصاد آزاد بود.
وی با اشاره به اهمیت اقتصاد آزاد، ادامه داد: در گذشته خیلی از کشورها از ما عقب‌تر بودند ولی الان متاسفانه سرمایه‌گذاری‌شان در بخش پژوهش خیلی بیشتر از ما است. علت آن اقتصاد آزاد و مدیریت اقتصادی درست آن‌هاست. الان برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس، آب ندارند ولی روی صنایع آب شیرین‌کن سرمایه‌گذاری وسیع کردند و بعضی از آن‌ها از روی سرمایه‌گذاری بر روی نفت در حال سرمایه‌گذاری انرژی تجدید پذیر و خورشیدی هستند. این یعنی اقتصاد و پژوهش در هم تنیده است.
احمدی گفت: ما می‌گفتیم اقتصاد ما نفت‌محور است و ما دچار نفرین شیطان شده‌ایم! ولی در کشورهای دیگر مثل نرورژ از نفت هم درست و مبتنی بر علم استفاده می‌کنند. ما در زمان مهندس زنگنه توانستیم قراردادهایی ببندیم تا بتوانیم یک درصد استخراج نفتمان را افزایش دهیم.
وی تشریح کرد: اگر ما تقاضا را داشته باشیم و تقاضا به دانشگاه بیاید، می‌توانیم ارزش‌ افزوده تولید کنیم. اگر تکنولوژی استخراج نفت را بهبود دهیم، ارزش افزوده تولید می‌کنیم. تکنولوژی‌های ما قدیمی است اگر پروژه از معادن مس، خودرو، نفت، فولاد، مخابرات، بهداشت، علوم انسانی، خیلی از ناهنجاری‌های اجتماعی، اقتصاد و حاکمیت شهری، قوه قضائیه،‌ نظام خانه‌داری و ... به دانشگاه بیاید، شرایط می‌تواند تغییر کند.
انتقاد از نگاه قطره چکانی به پژوهش
وی مجدداً تاکید کرد: تغییر نگاه در نظام علمی و پژوهشی اتفاق افتاده ولی در تفکر مدیران برنامه‌ریزی کلان نیازمند تغییر هستیم.
دبیرکل سابق شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری با بیان این‌که یک بخش از نگاه اقتصاد پژوهشی این است که چگونه برای پژوهش سرمایه‌گذاری کنیم، عنوان کرد: رهبری، برنامه پنجم و ششم توسعه و ...، همه می‌گویند که چهار درصد از تولید ناخالص ملی باید صرف پژوهش شود؛ ولی این اتفاق نمی‌افتد.
وی نگاه قطره چکانی به پژوهش را تفکر تخریبی دانست و گفت: اگر به یک درخت بد آب دهید و یا آب ندهید، هیچ تفاوتی نمی‌کند و فایده‌ای ندارد.
معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت عتف عنوان کرد: صنایع دفاعی چون از تکنولوژی خارج از کشور نمی‌توانند استفاده کنند، از توانمندی داخلی خوب استفاده کردند. در دهه اول انقلاب تا سال ۱۳۶۶-۱۳۶۷ تحقیقات از کپی‌سازی شروع شد ولی نظام‌مند نبود.
وی گفت: به اعتقاد من قسمت هسته‌ای و نظامی دیسیپلین و سلسله مراتب دارند و از بالا به آن‌ها دیکته می‌شود که باید به چه سمتی بروند. همچنین آن‌ها از بیرون نمی‌توانستند نیازهایشان را تامین کنند، به همین دلیل توانستند با دانشگاه‌ها همکاری بهتر همکاری کنند. ولی در بخش‌های دیگر که ارتباطات باز بود و نیازها از خارج تامین میشد و قوانینی نداشتیم که سازمان‌ها از بودجه خود صرف پژوهش کنند، این ارتباطات شکل نگرفت.
احمدی ادامه داد: در سال‌های اخیر توانستیم قوانینی بیاریم که دستگاه‌ها درصدی از بودجه را صرف اعتبارات پژوهشی کنند. بگذریم از این‌که چقدر این کار انجام می‌شد و چقدر می‌توانستیم گزارش بگیریم که این کار انجام شده یا خیر! ما در این خصوص گزارش‌های درستی نداشتیم.
این استاد دانشگاه با اشاره به اهمیت سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر در تحقیقات گفت: سرمایه‌گذاران، بانک‌ها، نظام اقتصادی و دولت ما چنین کارهایی را بلد نیستند و نمی‌توانند به جوانی که مثلا یک اپلیکیشن در یک زمینه‌ای طراحی کرده، اعتماد کنند. در غرب این کار را می‌کنند.
وی ادامه داد: این تفکر باید وجود داشته باشد که از هر سرمایه‌گذاری ممکن است یکی، جواب بدهد. ما هنوز عدم قطعیت در اقتصاد را هنوز نپذیرفتیم. هنوز اقتصاد ما کاملاً سنتی است. یک روش این است که محصول آماده را بخرید، روش دیگر این است که از ابتدا برای توسعه و یا ایده اولیه سرمایه‌گذاری شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان این‌که «هنوز نگرش به پژوهش نهادینه نشده»، عنوان کرد: برخی می‌گویند ما اینقدر برای رساله‌ها پول دادیم ولی چیزی برای ما بیرون نیامد! ما باید نگرش ۱۰ درصدی داشته باشیم. ما آنقدری سرمایه‌گذاری نکردیم که انتظار پاسخ داشته‌ باشیم. ولی هر جا که سرمایه‌گذاری کردیم مثلاً در صنایع دفاعی، هسته‌ای، هوا فضا، نانو، سلول‌های بنیادی و ... نتیجه گرفتیم.
احمدی گفت: ما دو سه سال قبل دیداری با مسئولین وزارت علوم آلمان برای سیاست‌گذاری‌های کلان آن‌ها در امور پژوهشی داشتیم. ما ساختاری مشابه آن را در وزارت عتف داریم ولی عملاً شورای عتف برای امور پژوهشی سرمایه‌گذاری نمی‌کند.
وی ادامه داد: نقشه جامع علمی کشور، گام بزرگی بود. ولی آن زمان ما هنوز ابتدای کار بودیم و الان باید بازنگری جدی شود و ناظر به ضمانت اجرایی شود. ما در قانون‌گذاری‌ها معمولاً آمال و آرزوهایمان را مطرح می‌کنیم و به واقعیت‌ها توجه نداریم. آمال و آرزوها معمولاً واقعیت پیدا نمی‌کنند!
احمدی درباره این‌که چرا با این‌که هدف‌گذاری‌های ما در خصوص یک یا دو درصد از تولید ناخالص داخلی برای پژوهش، عملی نشده، اقدام به هدف‌گذاری چهار درصد GDP کردیم، گفت: افرادی که می‌خواهند برنامه بنویسند، این‌طور عمل می‌کنند که هدف را چهار درصد می‌گذارند تا لااقل یک‌پنجم یا یک‌دهم آن را بدهند! عددهایی که دستگاه‌ها می‌دهند، غیر واقعی است و نظام چانه‌زنی وجود دارد.
همه پُز پژوهش را می‌دهند!
دبیرکل سابق شورای عالی عتف در پاسخ به این سوال که چرا صدای پژوهش در دالان سیاست انقدر ضعیف است و صدای آن شنیده نمی‌شود؟، گفت: همه پُز پژوهش را می‌دهند! هر که سخنرانی می‌کند به رتبه‌های اسکوپوس، ISI، تعداد دانشگاه‌ها و ... اشاره می‌کنند. اما موقعی که می‌خواهیم نظام انگیزشی را ایجاد کنیم، حقوق اساتید می‌شود ۶۰۰-۷۰۰ دلار!
وی ادامه داد: از یک طرف دیگر؛ به خاطر تحریم ارتباطات بین دولت‌ها از بین رفته است. تحریم‌ها باعث شده نه کنفرانس بتوانند بروند، نه پروژه‌ای بگیرند و ... الان ترکیه به دلیل حضور در اروپا و سیاست‌های خاص از پروژه‌های اروپا و ... استفاده می‌کند.
احمدی با بیان این‌که «اقتصاد ما به خاطر این در حال افول است که دنیای اقتصاد بیرون را نشناختیم و نتوانستیم خودمان را با آن سازگار کنیم»، گفت: ما سرمایه‌گذار خارجی نداریم، ارتباطات بین‌المللی نداریم، استادانمان نمی‌توانند با بیرون رفت‌و آمد کنند، استاد خارجی نمی‌تواند بیاید و این فضایی است که به خاطر تحریم‌ها ایجاد شده است. نمی‌گویم مقصر ما هستیم ولی به هر حال شرایط این‌گونه است.
وی افزود: ما در اقتصاد پژوهش یا سرمایه‌گذاری برای پژوهش و پژوهش اقتصادی یا پژوهشی که منجر به تحول اقتصادی شود، دچار مشکل هستیم. چون نظامی که بر پژوهش حاکم است، همان نظامی است که حاکم بر اقتصاد است. باید سرمایه‌گذار خارجی، ارتباط بین‌المللی و .. وجود داشته باشد.
معاون اسبق پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با عنوان این‌که «می‌گویند  دولت باید در پژوهش سرمایه‌گذاری کند؛ ولی همه جای دنیا همین‌طور است که دولت می‌گوید، توان من همین‌قدر است و بیشتر نمی‌دهد!»، گفت: دانشگاه هاروارد، استنفورد و ... هم  ۳۰ تا ۴۰ درصد دولتی است، مقداری از آن مربوط به شرکت‌هایی است که دارند، بقیه آن از حمایت‌های بیرونی است. برای اقتصاد پژوهشی و پژوهش اقتصادی درست باید هر دو این نظامها را بر اساس نظام نوین جهانی هماهنگ کنیم. در غیر این صورت فقط کپی‌کاری می‌کنیم.
وی در خصوص چالش‌های اصلی نظام پژوهش در کشور، به اهمیت مطالعات فنی پیش از سیاست‌گذاری اشاره کرد و گفت: ما در سیاست‌گذاری‌هایمان فارغ از مسائل سیاسی باید حداقل ۵ تا ۱۰ درصد برای مطالعات فنی موضوع، بودجه بگذاریم. ما معمولاً این مطالعات را نداریم. من در چند برنامه حضور داشتم، در لحظات آخر می‌گویند باید برنامه کوتاه باشد، نمی‌توانیم جزئیات را وارد کنیم و ... . ما معمولاً اسناد پشتیبان قوی نداریم. همیشه ضرب‌العجلی و با فشارهای بیرونی کار انجام می‌شود.
احمدی نبود سیستم نظارتی و ضمانت اجرا در برنامه‌ها و عدم هماهنگی در بخش‌های مختلف را دیگر چالش‌های نظام پژوهش عنوان کرد.
دبیرکل سابق شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری همچنین قسمت عمده چالش‌ها را چالش تامین اعتبار و مدیریت تامین اعتبار دانست و تشریح کرد: تامین اعتبار معمولا غیر واقعی انجام می‌شود. کجای دنیا بودجه پیش‌بینی شده، تحقق پیدا نمی‌کند ولی برنامه و اهداف می‌تواند تحقق پیدا کند؟! ما یا نباید بودجه ببندیم، یا باید سقف آمال و آرزوهایمان را پایین بیاوریم و نگوییم می‌خواهیم رتبه اول منطقه شویم! یکی دیگر از مشکلات ما این است که نمی‌توانیم اولویت‌بندی کنیم. در همه چیز می‌خواهیم اول باشیم!
وی در پایان این نشست عنوان کرد: این حرف‌های اقتصادی و پژوهشی باید مطرح شود. نقدها باید انجام شوند و نگرش‌ها فارغ از مسائل دیگر مطرح شوند. باید مشخص شود که به چه شیوه‌ای می‌خواهیم جلو برویم. الان پژوهش‌ها بدون مرز است و اگر از پژوهش‌ها استفاده نکنیم و سرمایه‌گذاری نکنیم، دیگران از آن استفاده می‌کنند. در دهکده جهانی علمی و فارغ از مرز الان به این صورت است که استاد این‌جا نشسته ولی شریک در یک پروژه در آن سر دنیا است و شما که باید از آن استفاده کنید، متوجه نمی‌شوید!