یکی از مسائلی که امکان ایجاد چالش برای جامعه علمی آینده را دارد، کاهش آمار تعداد دانشجویان در مقطع ارشد و دکترا است. این مسأله‌ای است که وزیر علوم، تحقیقات و فناوری آن را تأیید می کند. گزینه ای که ممکن است روی دیگری هم داشته باشد و آن خوابیدن تب تحصیلات تکمیلی و اشتغال آفرینی زودتر جوانان باشد. با این‌همه بررسی آن ضروری است. برخی از رؤسای دانشگاه‌‎ها و مسئولان آموزش عالی کشور پیش‌تر این ادعا را داشتند که ایران در مقطع کارشناسی و دروس تئوریک بخوبی عمل می‌کند، به گونه‌ای که وقتی دانشجویی برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر به کشورهای دیگر می‌رود، دارای اطلاعات غنی و دانش قابل قبول تئوریک است، اما برای دروس عملی و همچنین مقاطع بالاتر این ادعا کمرنگ‌تر می‌شود. البته که این مسأله نمی‌تواند تنها علت کاهش تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران باشد. وقتی دانشگاه‌های داخل می‌توانند مقطع کارشناسی را به گونه‌ای تقویت کنند که سطح علمی دانشجویان لیسانس ما، در دانشگاه‌های دنیا قابل قبول است، پس امکان تقویت در دوره‌های ارشد و دکترا هم وجود دارد.
کاهش دانشجویان مقاطع ارشد و دکترا در کشور علاوه بر مشکلات معیشتی و مهاجرت یک علت دیگر هم دارد که این علت می‌تواند علاوه بر دانشجویان عادی، پذیرش دانشجویان استعدادهای درخشان را تحت تأثیر قرار دهد. این علت به وزارت علوم مربوط می‌شود؛ پیش گرفتن سیاست وزارت علوم در راستای کاهش تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای کیفی‌سازی این مقطع، می‌تواند یکی از علل قابل توجه کاهش آمار دانشجویان در دوره‌های تحصیلات تکمیلی باشد. سیاست وزارت علوم برای کیفی‌سازی و کاهش دانشجویان تحصیلات تکمیلی بر پذیرش تمام دانشگاه‌ها نیز تا حدودی مؤثر خواهد بود. حتی به گفته امیرمحمد احدی، رئیس دفتر استعدادهای درخشان دانشگاه شهید چمران اهواز، این سیاست می‌تواند پذیرش استعدادهای درخشان دوره‌های تحصیلی بالاتر را تحت تأثیر قرار دهد. «زیرا تقریباً 15 تا 20 درصد از دانشجویان ورودی هر رشته از طریق استعدادهای درخشان پذیرش می‌شوند، به این علت که پذیرش دانشجو بدون آزمون، براساس ظرفیت پذیرش در هر رشته در دوره روزانه تعیین می‌شود. اگر تعداد دانشجویان پذیرفته شده در مقطع تحصیلات تکمیلی روزانه کاهش پیدا کند، ظرفیت‌های تعریف شده ما نیز مقداری کاهش پیدا خواهد کرد، هر چند تأثیر آن چشمگیر نخواهد بود.»

مدرک تحصیلی از کارشناسی تا دکترا اشتغال نمی‌آورد
همچنین طبق گفته علی خاکی صدیق معاون آموزشی سابق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آمار حاکی از آن است که روند درحال تغییر بوده و استقبال گسترده جوانان برای تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا کمی کاهش یافته و افراد بیشتر به سمت فراگیری آموزش‌های مهارتی درحرکت هستند. ناگفته نماند که این دلیل نمی‌شود که در این زمینه شرایط ما خوب می‌شود، چون هنوز با الگوهای ایده‌آل فاصله زیادی داریم. «جوانان اخیراً به این موضوع فکر می‌کنند که داشتن مدرک تحصیلی از کارشناسی گرفته تا دکترا شغل نمی‌آورد و اگر می‌خواهند آینده کاری موفقی را تجربه کنند باید مهارتی را آموزش ببینند. چون دیگر حتی بخش خصوصی هم تنها مدرک را معیار نمی‌داند و به‌دنبال افراد دارای تخصص و مهارت است.»

کاهش جمعیت و کمبود دانشجوی تحصیلات تکمیلی
علت دیگر کاهش دانشجویان فوق‌لیسانس و دکترا، کاهش جمعیت در کشور است. کاهش جمعیت در ایران و افزایش هزینه‌ها در ابعاد مختلف جامعه تأثیر‌گذار بوده است که از جمله آنها می‌توان به کاهش آمار دانشجویان تحصیلات تکمیلی اشاره کرد. در سال‌های قبل به نسبت جمعیت کشور و تعداد فرزندانی که هر خانواده داشت امکان ادامه تحصیل برای حداقل یک مورد از فرزندان خانواده در دوره مقطع کارشناسی ارشد و دکترا وجود داشت. اکنون اما کمتر خانواده‌ای است که 5 یا 6 فرزند داشته باشد تا شانس شرکت در دوره ارشد و دکترا متوجه آنها باشد. البته دلایل دیگری هم در کاهش آمار دانشجویان تحصیلات تکمیلی وجود دارد. تحصیلات تکمیلی در سبک زندگی افراد، اندیشه، فرهنگ و سطح مطالبات یک جامعه تأثیر مستقیم دارد.

محمدعلی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در گفت‌وگو با «ایران» درخصوص کاهش متقاضیان برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی و همچنین تأثیر دوره‌های تحصیلات تکمیلی بر سبک زندگی افراد می‌گوید: «هر قدر سطح دانش و دانایی یک شهروند افزایش یابد از عمر و زندگی‌اش بهره بیشتری می‌برد و قطعاً زندگی بهتری هم خواهد داشت.» وی با تأکید بر اینکه دانش افراد با استفاده بهینه آنها از عمر رابطه مستقیم دارد، تأکید می‌کند: «به تعبیر دیگر میزان دانایی یک فرد و جامعه با سطح رفاه و استفاده بهینه از عمر و زمان نسبت مستقیم دارد. به همین دلیل این فرهنگ در ایران وجود دارد که خانواده‌ها برای دانا شدن فرزندان‌شان هزینه می‌کنند؛ زیرا معتقدند هر چقدر دانایی فرزندان‌شان افزایش پیدا کند در آینده می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند و از عمرشان استفاده بهینه بکنند.»
زلفی‌گل در ادامه می‌افزاید: «شاید یکی از دلایل عمده‌ای که موجب کاهش انگیزه برای ادامه تحصیل در مقاطع ارشد و دکترا در کشور بوده به بحث اشتغال مربوط می‌شود. اگر بحث اشتغال حل و مشکل بیکاری به یک پروژه ملی تبدیل شود و تمامی امکانات کشور برای رفع معضل بیکاری بسیج شود، آنگاه نه تنها انگیزه برای ادامه تحصیل در دوره‌ها و مقاطع تحصیلات تکمیلی مناسب خواهد بود، بلکه برای سایر مقاطع هم حتماً انگیزه‌ها افزایش خواهد یافت.»
وزیر علوم، تحقیقات و فناوری همچنین درباره دستاوردهای پژوهشی که به مرحله اجرا نمی‌رسند این‌طور توضیح می‌دهد: «به طور کلی تحقیقات سه دسته هستند که شامل تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای می‌شوند. تحقیقات توسعه‌ای یعنی قسمتی که پژوهش به فناوری تبدیل می‌شود و ثروت تولید می‌کند. اگر بعضاً بعد اجرایی کمرنگ شده شاید تا کنون، دلیلش این بوده که اغلب دانشگاه‌ها روی تحقیقات بنیادی متمرکز شده بودند.»
وی با اشاره به برنامه‌های جدید وزارت علوم برای اجرایی شدن پژوهش‌های دانشمندان ایرانی تصریح می‌کند: «در این دوره تلاش داریم شیوه‌های سنجشی، انگیزشی، آیین‌نامه، قوانین و مقررات‌مان را به گونه‌ای تنظیم کنیم تا ضمن اینکه تحقیقات بنیادی را حفظ می‌کنیم و ارتقا می‌دهیم، شرایط رشد تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای در کشور را مهیا کنیم و بر همین اساس ارتباط دانشگاه، جامعه، صنعت و خلق ثروت از دانش با انگیزه بیشتری پیگیری می‌شود. پایه‌های تشویقی که قرار است جدیداً آیین‌نامه‌هایش را تکمیل کنیم در این زمینه است.»
جبران هایی برای دو سال کرونایی
این مباحث در حالی مطرح است که در دو سال کرونایی به دلیل آموزش آنلاین با افت تحصیلی دانشجویان در تمام مقاطع تحصیلی رو به رو هستیم که شاید تمرکز وزارت علوم بر جبران این افت در مقابل تمهیدات برای کیفی سازی تحصیلات تکمیلی و در ادامه رشد آن را به تعویق بیندازد.
زلفی‌گل در پاسخ به این سؤال که ترمیم وضعیت تحصیلی دانشجویان بویژه دانشجویان کارشناسی پس از دوران کرونا به چه صورتی پیش خواهد رفت و آیا برای ترمیم وضعیت تحصیلی دانشجویان به خاطر خلأهایی که ایجاد شده برنامه دارید، می‌گوید: «هر دانشگاهی با توجه به ظرفیتی که دارد می‌تواند برای ترمیم دروس برنامه‌ریزی کند.»
وزیر علوم در ادامه توضیح می‌دهد: «به‌عنوان مثال یک راه این است که خود دانشجویان از فرصتی که دارند استفاده کنند، به این صورت که آن دسته از دروسی که گذراندند و فکر می‌کنند نیاز است دوباره به آن مفاهیم مراجعه کنند تا عمیق‌تر یاد بگیرند می‌توانند اجازه بگیرند و سر کلاس‌هایی که دارد برای ترم‌های قبلی ارائه می‌شود بروند. مثلاً فیزیک 2 را گذراندند ولی فکر می‌کنند مطلب برایشان خوب جا نیفتاده اما اکنون که کلاس‌ها حضوری شده می‌‎توانند در کلاس دانشجویان ترم پایینی حضور یابند و از این درس استفاده کنند؛ البته که این امر نیاز به برنامه‌ریزی خود دانشجویان دارد. البته دانشگاه‌ها هم باید هماهنگی لازم را انجام داده و اجازه حضور دانشجویانی که آن درس را ندارند، در کلاس بدهند.»