دکتر یونس شکرخواه، استاد علوم ارتباطات در ابتدای صحبت های خود به ریشه شناسی «اینفودمی» از منظز زبان شناسی پرداخت و گفت: اینفودمی یک بحث کمتر شناخته شده است و من تلاش می کنم تا  به ریشه های آن بپردازم. این واژه از مخفف دو واژه (info) یا همان اطلاعات و (demi) که ریشه یونانی دارد و به جمعیت و مردم اطلاق می شود. این ترکیب ما را به دو طرف می کشاند. یک طرفش، بحث پزشکی کووید_۱۹ است و طرف دیگر بحث اطلاعات و ارتباطات. به عبارتی این واژه بین رشته ارتباطات و یافته های پزشکی شکل گرفته است.
او ادامه داد: علاوه بر آن (demi)یک داستان جداگانه ای در بحث های پزشکی دارد. گاهی می گویند «اپیدمی» که «اپی» یک ریشه یونانی دارد و به معنی روی و بالای است.  وقتی گفته می شود اپیدمی یعنی یک بیماری که بر روی مردم غلبه می کند و سوار است. البته پاندمی هم ریشه یونانی دارد و «پان» به معنی همه، سراسر و یا غلبه کردن می باشد که دامنه تاثیرگذاری آن بیشتر از اپیدمی است.
شکرخواه با اشاره به مبحث ضرب واژه و تداول آن در زبان شناسی گفت: ما می توانیم خیلی واژه ها را ضرب بزنیم که در زبان شناسی ساختن واژه نام دارد. اما آیا این ضرب واژگانی ما در سطح عمومی هم با تبادل و معاملات انجام می شود؟ به این بخش تداول گفته می شود. اگر واژه ای را ضرب بزنید ولی تداول پیدا نکند، در واقع یک اتفاق اشتباه است. این مسئله در جامعه ما به کرات صورت گرفته است. اوایل می گفتیم ترمینال های مسافربری، بعدها به پایانه های مسافربری تبدیل شد. یا ضرب های واژگانی درباره رادیو و تلویزیون به اسم صداوسیما داشتیم که هیچ وقت تداول پیدا نکرد و تبدیل به اسم سازمان شد. بنابراین اگر از این منظر به واژه اینفومی نگاه کنیم می فهمیم که همانند یک توپ کریستال است. اگر آن را به هر طرف بپیچانیم نتایج متفاوتی از آن می گیریم و یا می توانیم آن را از ابعاد مختلف بررسی کنیم.
 
در اینفودمی با یک چمدان واژه سرکار داریم
او ادامه داد: علاوه بر آن اینفودمی از لحاظ زبانشناسی یک کلمه تک واج است. قبل از تک واج، واج داریم که کوچکترین واحد معنایی در یک زبان است. تک واج ها بخصوص تک واج های چندوجهی، مرکب و یا چمدان واژه مفاهیم انتزاعی هستند. در اینفودمی ما با یک چمدان واژه سرکار داریم. یعنی یک وجه آن اطلاعات و ارتباطات خودنمایی می کند و یک وجه دیگر بیماری است که مردم با آن سروکار دارند.
شکر خواه ضمن اشاره به تحقیقات صورت گرفته درباره واژه اینفودمی گفت: واژه اینفودمی اولین بار در سال ۲۰۰۳ ، وقتی که بیماری سارس به عنوان گونه های اولیه این ویروس در دنیا بروز کرد، مطرح می شود. در اوایل مارس سال ۲۰۲۰ این واژه دوباره در سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل مطرح می شود و دلواپسی خودشان را نسبت به ویروس کووید_۱۹ به نمایش می گذارند. واژه هایی چون ماسک، فاصله اجتماعی، ضدعفونی کردن، سطح زدایی، عفونت زدایی، دستکش، قرنطینه، ونتیلاتور و یا کدهای رنگی مثل قرمز، زرد، آبی، نارنجی و… کلماتی هستند که امروز به شدت رایج شده اند. انجمن سلطنتی و بریتیش آکادمی دو نهاد معتبر در بریتانیا هستند که آن ها هم در اوایل ۲۰۲۰ از اینفودمی ابراز نگرانی کردند. همین باعث می شود که بیشتر به دنبال حل آن باشیم.
او بی اعتبار کردن تلاش های علمی و سیستم های سلامت ملی را اولین نکته ای عنوان کرد که اینفودمی برای بشر درست می کند و گفت: اگر بخواهم بیشتر به اینفودمی بپردازم باید به عنوان یک معلم یا روزنامه نگار یک جغرافیای مخاطبی را درنظر بگیرم. علی القاعده نمی توانم بگویم که توانایی بیان بحث با زبانی ساده و همه فهم را دارم. گاهی مشکل از پیچیدگی موضوع است. چند سال پیش یک سخنرانی با عنوان عمومی سازی علم داشتم. اینکه آیا باید از این امپراطوری سفید پوش درخواست کرد تا با زبان ساده تری صحبت کند و یا اینکه ساده کردن کلمات وظیفه روزنامه نگار، نهادهای رسانه ای، نهادهای آکادمیک و… است؟
شکرخواه با اشاره به ماهیت اینفودمی از منظر روزنامه نگارانه گفت: منِ روزنامه نگار قطعاً می گویم که اینفودمی می خواهد تلاش کند تا بگوید بین همه آنچه فکر می کنید حقیقت است، دروغ هایی هم وجود دارد. یک مدت بر روی استفاده از دستکش تاکید می شد و بعد از مدتی این تاکید برداشته شد. یا همین اما و اگرهایی که برای ضدعفونی سطوح هم تکرار شد. علاوه بر آن در اوایل ادعاهایی مبنی براینکه ویروس خود به خود از بین می رود، مطرح شد و… . این محصولِ اینفودمی است.
 
اینفودمی در گام اول ترکیبی از حقیقت و افسانه است
او با بیان اینکه اینفودمی در گام اول ترکیبی از حقیقت و افسانه است، تاکید کرد:  ما باید مراقب آن باشیم. اگرچه به تاثیر سواد رسانه ای در این زمینه شک ندارم ولی باید درباره راه های عملی فکر کرد. بنابراین در لایه اول ترکیب عجیب حقیقت و دروغ می بینم که بخشی از چیستی اینفودمی است.
او ادامه داد: علاوه بر آن غالباً از فرمت های آشنا برای ریختن مضامین عمل می کنند. ولی باید بگویم من چون معلم ارتباطاتم، طبیعتاً نگاهم ارتباطی است ولی یک معلم اقتصاد در کنکاش درباره اینفودمی پارامترهای دیگری هم درنظر می گیرد. پس سخنرانی من پاسخ راه حل نیست بلکه بخشی از راه حل است.
 
فرمت های آشنا خیلی وقت ها ما را منفعل می کند
شکرخواه با بیان اینکه فرمت های آشنا خیلی وقت ها ما را منفعل می کند، گفت: به عنوان مثال اینکه گفته می شود با یک گل بهار نمی شود، چقدر درست است؟ یا تمام تلاش های مکتوب یا شفاهی که برای بحث متقاعدسازی، مجاب کردن و… صورت می گیرد، می خواهد بگوید که من به عنوان منبع با شما صحبت می کنم و تلاش دومش این است تا بگوید  من و تویی به عنوان مخاطب وجود دارد که در انتهای پروسه متقاعدسازی سعی می کند تا من و تو تبدیل به ما شود و این کارها را با بیان مسائل و مکانیزم های آشنا می کند. یعنی تلاش دارد تا آنچه خرجتان می کند، تداول یابد. یک ضرب المثل قدیمی فارسی می گوید که هیچ بقالی نمی گوید ماست من ترش است. اگر همین ضرب المثل را به دنیای معاصر تسری دهیم کدام واکسن ساز می گوید، واکسنش بد است؟
او لایه سوم در اینفودمی را تکیه به رویاها به جای تکیه به حقایق موجود عنوان کرد و توضیح داد: اینکه گفته می شود نگران نباشید ویروس خودش از بین می رود و… مبتنی بر رویاهای فرد است.
شکرخواه ادامه داد: کندن یک حقیقت یا اشتباه از درون یک گستره یا گزاره بزرگتر، نکته دیگری است که می توان آن را در لایه های اینفودمی پیدا کرد. در این تکنیک ما انتخاب گزینشی می کنیم. نور را بر روی یک بخش خاص از موضوع و مورد نظرمان می اندازیم تا تمام توجه به آن سمت هدایت شود.
او تاکید کرد: این روزها باب شده که اخباری بیان می شود مثل این که واکسن رایگان آماده توزیع شد. وقتی بر روی لینک کلیک می کنید، می بینید سیستمتان هک می شود. یا این روزها تنور حملات فیشینگ داغ شده است. علاوه بر آن در اینفودمی معاصر به منشاء بیماری اشاره و تکیه می شود. حتی در خاطرم هست که رئیس جمهور قبلی آمریکا رسما کووید_۱۹  را ویروس چینی نام نهاد، یا در ابتدا تاکید می شد که همه چیز از شهر قم شروع شده است، یا این ادعا مطرح شد که اگر ابتلا در شهرهای مسافرپذیرتر بالا برود ویروس از بین می رود، یا در جنوب کشور بحثی مبنی بر نابودی کرونا در هوای گرم عنوان شد و… . بنابراین هر اظهار نظری می تواند در زمان اینفودمی فضا را چندلایه ای تر کند.
 
شکرخواه با بیان اینکه در همین فضای اینفودمی معاصر اصطلاحی به نام میم (Meme) داریم که یک نوع تکرار و تقلید محسوب می شود، گفت: میم ها در فضای اینفودمی فراوان هستند و جای تاسف دارد که حتی نمی توانیم برایشان معادل سازی کنیم. چون به سرعت در حال عوض کردن چهره خود هستند.
او ادامه داد: عرصه ارتباطات مهمان تازه ای خواهد داشت و به احتمال زیاد سال های سال اینفودمی موضوع جذاب و قابل کار در حوزه ارتباطات خواهد بود. میم ها به عنوان یک خرده فرهنگ اینترنتی به رسمیت شناخته خواهند شد. اینترنت میم ها در دو کاراکتر نقیضه و ریمیکس خود را نشان می دهند. در نقیضه نقطه مقابل چیزی به شوخی در می آید. در ریمیکس هم با یک Track موسیقی  می تواند خود را فراگیر کند که در حال حاضر ترکیبی از عکس و متن خیلی زیاد است.
شکرخواه با بیان اینکه فضای کرونا به شدت اینتر میم را گسترش داده است که سرفصلی از اتفاقات قلمداد می شود، گفت: میم ها کوچک ترین واحد اطلاعات در اینترنت هستند. یعنی یک میم می تواند بیانگر یک مرحله، نقطه عطف، اتفاق وسیع و قابل مطالعه باشد.
 
شبکه ها و رسانه های اجتماعی در سال ۲۰۲۰ رشد کردند
شکرخواه در ادامه صحبت های خود به رشد شبکه های اجتماعی اشاره می کند و می گوید: زمانیکه پاندمی به وجود می آید هیجان ها بالا می رود و همه می خواهند زودتر از همه چیز مطلع شوند و این مسأله تنور اینفودمی را گرم تر می کند.  فیس بوک در زمان شیوع کرونا- مارس ۲۰۲۰-  رشد ۵۰ درصد یوزرهایش را اعلام کرد، واتس اپ و توییتر هم رشد ۴۰   درصد داشتند. این رسانه ها پی بردند که راهی برای مقابله با اینفودمی ندارند چرا که کسانیکه به عنوان اپراتور در این رسانه ها مشغول فعالیت بودند، قادر به کنترل اخبار و آن مقدار حجم ترافیک و مدیریت اخبار غلط نبودند.
او ادامه می دهد: مقاله ای در نشریه Technology Riviewکووید ۱۹ را به عنوان نخستین اینفودمی شبکه های اجتماعی معرفی می کند. پس ما همچنان درباره یک پدیده ناشناخته صحبت می کنیم. از طرفی دیگر نشریه نشنال جئوگرافیک رسماً اعلام کرد که اخبار جعلی درباره حیوانات افزایش پیدا کرده است.
این استاد دانشگاه با توضیح درباره رفتار رسانه ای مردم در یک سال گذشته، تشریح می کند: در این مدت چون مردم نیاز به اطلاعات داشتند یک تغییر سرمشقی و پارادایمی در حوزه ارتباطات و رسانه رخ داد. به این معنا که مردم از مرورگرها به سوی پلتفرم هایی چون شبکه های اجتماعی رفتند.دلیل این اتفاق هم سرعت موجود در پلتفرم ها بود. اما در اینجا صحت و سقم اطلاعات و اخبار، محل بحث است. مثلا وقتی من نوعی، خبری یا پیامی در این پلتفرم ها منتشر می کنم، صحت و درستی آن معلوم نیست. اما وقتی سایتی یک خبر را منتشر می کند، قضیه اش فرق می کند چون پشت آن یک سازمان است و نیاز به تایید و چک کردن منابع متعدد برای انتشار دارد. در این وضعیت، مردم به سرعت دنبال اطلاعات نو برای نجات خود هستند به همین خاطر بیشتر دنبال شبکه های اجتماعی رفتند تا چک کردن سایت های رسانه های رسمی.
شکرخواه با اشاره به تبعات تغییر رفتار رسانه ای مردم می گوید: این اتفاق باعث ضربه زدن به کارهای حرفه ای و کارهایی که مستلزم تحقیقات ژرفانگرانه تری دارند، می شود.
 
ضرورت ساده سازی مفاهیم
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران برای مقابله با چنین پارادایمی پیشنهاد می دهد: توصیه من به نظام بهداشتی، ستادهای تصمیم گیرنده، ساده سازی مفاهیم است نه مبتذل سازی مفاهیم. به گونه ای که فرد متوجه مسأله بشود. متاسفانه در ایران به این موضوع توجهی نمی شود. ما باید از انواع دیتا ها استفاده کنیم و ما نیاز به یک همگرایی اولیه  داریم تا زبان های مشترک در حیطه هایی چون اقتصاد، سیاست، بهداشت و ….پیدا کنیم.اینکه هر روز آماری از مبتلایان و فوتی ها ارائه می دهیم، بخشی از ماجراست. این مسأله نیازمند مطالعه است. اگر بخواهم به اینفودمی عمق بدهم باید به مخاطبان بگویم حواستان باشد در این وضعیت خواننده ساخت های احساسی نباشید. باید مخاطب این را در نظر بگیرد که آیا می تواند صفت های متنی که برایش  خوانده می شود را خط بزند.
 
کشمکش سیاستمداران، اظهارات سلبریتی ها، سانسور؛ خطرهای اینفودمی کرونا
به گزارش شفقنا رسانه، شکرخواه در ادامه صحبت هایش به خطرات بعدی پدید آمده در این ایام اشاره می کند و می گوید: نکته بعدی درباره وب سایت ها و اپلیکیشن های جعلی است که به شکل قارچ گونه ای در حال رشد هستند. باید این را در نظر گرفت که وقتی یک اپلیکیشن را نصب می کنیم فقط دسترسی پیدا کرده ایم، اما نه به اطلاعات درست. به همین خاطر باید مواظب موارد فیک باشیم و به دنبال تایید مراجع علمی باشیم.
او بیان می کند: مسأله بعدی،  توجه به متن و فرا متن است. برخی مواقع اطلاعاتی برایمان جذاب است. اما باید دقت کنیم این اطلاعات را از متن خارج کردند و به ما ارائه می دهند. باید متن را در فرامتن درک کنیم و تمام آن ابعاد را در نظر بگیریم. حواسمان باشد که ما را در یک کادر خاص قرار نداده باشند و دستور جلسه خاصی روی میز ما قرار نداده باشند.ما در فضای اینترنتی یک سری فضاهای پژواک داریم که یک نفر صحبتی می کند بعد از آن، افراد زیادی آن صحبت را اکو می کنند و به اصطلاح آن را گرم نگه می دارند.
این استاد دانشگاه بار دیگر به فضاها و مسائل خطرناکی که در این مدت پدید آمد، اشاره می کند و می گوید: کشمکش سیاستمداران از پیدایش این ویروس تا واکسیناسیون، از دیگر خطرات این پاندمی بود که اظهارنظر و جدل های مختلفی در این باره وجود دارد. مثلا در این مدت می توان اظهارات فائوچی به عنوان رئیس مؤسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی  آمریکا و ترامپ را تحلیل کرد که قابل تامل است. یا اینکه خیلی ها به واکسن اسپوتنیک روسیه حمله کردند تا اینکه چند روز پیش فائوچی کارایی این واکسن را تایید کرد. اما باید به این مسأله توجه کرد که این تایید از جنبه رقابتی و بازار یابی است. یا می بینیم واکسن های ایرانی هنوز نیامده اند، محکوم شده اند و این تعجب آور است. متاسفانه این انگاره سازی ها در عرصه سیاسی وجود دارد.
او ادامه می دهد: خطری بعدی مربوط به اظهارات سلبریتی هاست. سلبریتی های محبوبی که دنبال کننده های زیادی دارند و به همین خاطر صحبت هایشان تا سطح اجتماعی عملیاتی می شود. این مسأله هم قابل تحقیق است که اظهارات آنان دارای چه اثر و بازخورد و تبعاتی در جامعه بوده است.خطر بعدی سانسور است. به نظرم در جهان معاصر سانسور اخبار، بسیار خطرناک است. درباره مواردی چون کرونا که زمین و زمان را درگیر خود کرده، مسأله ای چون سانسور خطر این اتفاق را دو چندان می کند. چرا که منابع غیر متخصص و عدیده ای در دست افراد است. به محض اینکه افراد بدانند منبعی اطلاعات خود را سانسور کرده، اطلاعات خود را از منبع های ناشناس دیگر به دست می آورند.
شکرخواه با تاکید بر ضرورت اطلاع رسانی دقیق و شفاف بیان می کند: تجربه حرفه ای من می گوید هر چقدر اطلاع رسانی دقیق تر باشد با پس فرست و مشارکت بیشتری روبرو می شوید. برخی ها فکر می کنند با اطلاع رسانی نکردن، آرامش به جامعه حکمفرما می شود، ولی چنین نیست.روزنامه نگاری بحران می گوید وقتی اطلاعات دقیقی منتشر شود امکان مشارکت، همگرایی، دو سویه ای و نقش فعال، فراهم می شود. مسأله مهم بعدی در اینفودمی خوش خیالی و رضایت از شعور خود است. به نظرم این موضوع خطرناک تر از اینفودمی است.
شکرخواه معتقد است در این اینفودمی چندین اتفاق خوب هم رخ داد. او توضیح می دهد:  سازمان بهداشت جهانی در همان ابتدای شیوع این ویروس با چندین کارشناس یک خط لایو ۲۴ ساعته درباره اطلاعات ضد اینفودمی به وجود آوردند که این قابل تحسین است.
 
نیازمند همگرایی نهادهای مدنی، رسانه ای و آکادمیک هستیم
شکرخواه با اشاره به برخوردهای صورت گرفته در مقابله با اخبار جعلی می گوید: مطمئن باشید روزی رشته ارتباطات از ویکی پدیا به خاطر اطلاعاتی که منتشر کرده، تشکر خواهد کرد. چرا که ویکی پدیا قوانین سخت گیرانه ای درباره کرونا برای خود قائل شده بود و بسیار قابل تامل است. فیس بوک، توییتر و گوگل هم به سمت حذف اخبار جعلی رفتند که اتفاق خوبی بود. همچنین  گوگل  سیستمش به نحوی طراحی شده بود که اگر فردی خبر فیک یا جعلی را جستجو می کرد،  آن را به سمت اخبار علمی هدایت می کرد.
این استاد دانشگاه در پایان پیشنهاد می دهد: توصیه می کنم دولت ها، نهادهای پژوهشی خود را برای ثبت و ضبط داده ها به کار گیرند. این مسأله لابراتور غنی برای همه در آینده خواهد شد. نمی توان گفت نهادهای مدنی، آکادمیک و رسانه ای در این مدت  کوتاهی کردند. اما در حال از دست دادن فرصت هستند. رسانه ها نباید بخشی از برنامه خود را به کرونا اختصاص دهند و رسانه ها باید این نگرانی و حساسیت را در تمام بخش های رسانه ای خود لحاظ کند.
او ادامه می دهد: ما هنوز با اطلاعات درباره کرونا سروکار داریم. رشته ارتباطات به ما آموخته تا اطلاعات را به ارتباطات تبدیل نکنیم، آب از آب تکان نمی خورد. اگرچه در حال حاضر اطلاعات در اینفودمی آمیخته با راست و دروغ است، اما مسأله مهم ارتباطات است نه اطلاعات.اینکه وقتی پزشکی یا وزیر بهداشت کشورهای مختلف در حال اطلاع رسانی است آیا آمادگی ارتباطی هم دارد؟ یا فقط در حال اطلاع رسانی است؟
شکرخواه معتقد است مسأله پاندمی، بیشتر آسیب ارتباطی است و در اینجا نیازمند همگرایی نهادهای مدنی، رسانه ای و آکادمیک هستیم. چون این نهادها ایده ساز هستند. خروجی چنین همگرایی ارتباط متن و فرامتن را فراهم می کند.