پژوهش «ارتباط متقابل سبک زندگی اسلامی و فناوری» به کوشش دکتر علی مقدم‌زاده در سال 1396 انجام شده و با تلاش دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر شده است.
به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، نقطه عزیمت این پژوهش بررسی تأثیر متقابل سبک زندگی اسلامی و فناوری است.
همچنین اهداف این پژوهش به قرار زیر است:
- کاوش چگونگی سبک زندگی اسلامی خانواده‌های ایرانی،
- شناسایی وضعیت و میزان استفاده از فناوری‌های تأثیرگذار در سبک زندگی خانواده‌های ایرانی،
- تعیین تأثیر انواع فناوری‌های مورد استفاده بر سبک زندگی اسلامی خانواده‌های ایرانی،
درکشور ما سبک زندگی اسلامی همواره مورد توجه بوده است، عقاید، دید‌گاه‌ها و حتی امیال انسان‌ها به‌نوعی رابطه علّی با سبک زندگی دارد.
در واقع عقاید، افکار و ایده‌ها علت ایجاد سبک زندگی‌ای خاص هستند، نه بخشی از خود سبک زندگی.
بنابراین، یک عقیده، یک میل، یک ارزش یا یک ایده، آدمی را به‌سمت رفتاری خاص سوق می‌دهد و رفتارها نیز به‌نوبه خود سبک زندگی را شکل می‌دهند و ظهور وگسترش فناوری، حیات انسان‌ها را در اجتماع کنونی دچار تغییراتی بنیادین کرده است.
در واقع فناوری را نباید تنها در ماشین‌ها و ابزارها و اختراع‌های مادی جدید دید.
گاهی جا انداختن مدیریت و كنترل اجتماعی، نوعی فناوری است. از سوی دیگر، چیزی كه بر زندگی ما بیشتر تأثیر دارد، فناوری اجتماعی است كه زندگی شخصی و جمعی را همچون ابزارها و اختراعات مادی و شاید بیش از آنها دگرگون می‌کند. وقتی ما می‌‌آموزیم، می‌پذیریم و مشتاق می‌شویم، به‌گونه‌ای دیگر زندگی كنیم، نگاه و معرفت ما به زندگی دستخوش دگرگونی می‌شود و این دگرگونی بر خلق‌وخو و ارتباط ما با دیگران و حتی ارتباط ما با خودمان و باورهایمان تأثیر می‌گذارد.
بنابراین می‌توان گفت:
دگرگونی فناورانه در سبك زندگی، بسیاری از اوقات، ناخودآگاه است و دانستن این ارتباط، ما را هوشیار می‌سازد كه قبل از پدید آمدن پیامدهای كاربرد انواع ابزارها و سیستم‌های فناورانه نوین؛ آنها را حدس بزنیم و نشانه‌شناسی كنیم و برای مسائلی اجتماعی و فكری كه به‌دنبال خواهد داشت، چاره‌جویی نماییم .
در بخش مربوط به نوع و شیوه این پژوهش آمده است: روش‌شناختی آمیخته در چهار مرحله اصلی انجام گرفته:
در مرحله اول از طریق مطالعه پیشینه پژوهشی و مصاحبه با صاحب‌نظران پژوهشگر موفق به شناسایی عوامل تأثیرگذار در حوزه پژوهش شده است.
در مرحله دوم با ساخت پرسشنامه بر‌اساس یافته‌ها موضوع مورد پژوهش در گستره میدانی مورد مطالعه قرار گرفته که در این بخش به شیوه طبقه‌ای چندمرحله‌ای اقدام به نمونه‌گیری شده است.
در مرحله سوم پژوهش، یافته‌های پژوهش کمّی را از طریق مطالعه‌ای پدیدارشناختی و با مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با خبرگان تبیین کرده و راهکارهای لازم برای بهبود شرایط را شناسایی نموده است.
در بخش مربوط به نتایج پژوهش
«ارتباط متقابل سبک زندگی اسلامی و فناوری»، این چنین بیان شده است، که با نگاهی ظاهری به سبک‌های رایج زندگی امروزی در جامعه، به‌خوبی می‌توان ابعاد تأثیر مدرنیته را در زوایای گوناگون زندگی فردی و اجتماعی مشاهده کردکه یکی از آثار مهم مدرنیته، گسترش سبک زندگی غربی در جامعه است که ریشه در دوران شاهان قاجار و پهلوی دارد.
گفتنی است مصرف‌گرایی، سبب افزایش هزینه می‌شود. طبیعی است که وجود فرزند زیاد، مصرف بیشتر و افزایش هزینه بالاتر را به‌همراه دارد و چون هدف انسان در دوران جدید، مصرف‌گرایی و افزون‌سازی بهره‌مندی از زندگی معرفی شده و در این هدف، فرزندآوری کمتر مورد نظر قرار گرفته و خانواده‌ها ترجیح می‌دهند با داشتن فرزند کمتر و کاهش هزینه‌ها، مصرف بیشتر و در نتیجه رفاه و لذت افزون‌تری داشته باشند. این باور موجب کاهش سطح باروری و در نتیجه سیر نزولی رشد جمعیت شده است.
تفکر دنیای صنعتی دو جهان‌بینی در کنار یکدیگر قرار داده است، تکنولوژی از یک طرف و سنت و فرهنگ از طرف دیگر؛ اما با ظهور تکنوپولی یکی از این دو جهان‌بینی باید از صحنه فکری حذف گردد. امپراتوری تکنولوژی به حذف رقیب خود می‌پردازد و تکنوپولی از راه نامرئی ساختن و بی‌اثر ساختن رقیب خود یعنی فرهنگ، برای مذهب هنر، فرهنگ، سیاست، خانواده و ... مفاهیم و معانی جدیدی می‌آفریند.
اما وضعیت امروز ما واقعاً متفاوت است،
چراکه تکنولوژی‌های بی‌شمار جدیدی به عرصه اجتماع پا گذاشته‌اند و همراهی و همگامی ما با آن، به تغییرات گسترده‌ای در موجودیت ما می‌انجامد.
همچنین اشاره شده است که گسترش روزافزون ارتباط‌های بین‌المللی و پدیده جهانی‌شدن و دسترسی به انواع ابزارهای رسانه‌ای و تبلیغاتی با گسترش ابزارهای نوین ارتباطی چون ماهواره، فضای مجازی و پخش برنامه‌های مخرب رسانه‌ای و نیز خواست نظام سلطه جهانی مبنی بر جهانی‌سازی فرهنگ منحط غرب، سبب شده است که مدرنیته بار دیگر با بازگرداندن ضد ارزش‌ها و بازخوانی نظریه‌های پوسیده غربی که کارایی خود را در جوامع غربی نیز از دست داده‌اند رخ بنماید و خانواده ایرانی نیز از آسیب‌های این فرهنگ در امان نماند. اگرچه خانواده ایرانی به‌دلیل دارا بودن ذخایر عظیم معنوی و پیروی از اهل بیت تلاش می‌کند خود را از پیامدهای این فرهنگ دور نگاه دارد، نفوذ فرهنگ برآمده از اندیشه‌های نو‌گرا، بر بسیاری از ارزش‌ها و سنت‌های پسندیده اسلامی ایرانی در خانواده ایرانی هجوم آورده و آثار زیادی بر جای نهاده است که
مدرنیته نه فقط در بعد ساختار، خانواده‌ها را دگرگون ساخته و به‌دلیل ناچاری‌های زندگی شهرنشینی، صنعتی شدن و غیره، خانواده هسته‌ای را جایگزین خانواده گسترده کرده است، کاهش ارتباط عاطفی زن شوهر و والدین فرزندان، کاهش روابط خویشاوندی، کاهش حمایت از سالمندان و واگذاری امور آنها به سرای سالمندان، وانهادن وظیفه تربیتی توسط برخی والدین به رسانه‌ها و سایر مراکز آموزشی، جابجایی نقش‌ها و... از تغییرات در کارکرد خانواده است.
همچنین گفتنی است علیرغم آنـکه جـهان زیست ایران برای سده‌ها با ارزش‌های اجتماع‌گرایانه همنوا بوده است، ابزارهای دیجیتال باعث تقویت ارزش‌های فردگرایانه شده است . صدمه‌دیدگی شـبکه‌هـای سنتی همسایگی، فرآیند رسانه‌ای شـدن و خـانگی شدن توصیف‌‌کننده گذران بخش عمده‌ای از سبک مدرن فراغت ایرانی است و اینکه به‌ویژه
نسل جوان ایام فراغت خود را بیش از پیش در خلوت سپری مـی‌کنند و بـرای سرگرم شدن به‌طـور فـزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند، که از نتایج منفی ملموس آن در زندگی روزمره ما این است که به تقلیل سرمایه اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت‌های عینی،
تغییر روابط از اجتماعات و گـروه‌هـای آشنا بـه اجتماعات شبکه‌ای و نـیز قطعه قطعه شدن افراطی سلیقه‌ها و فرهنگ سنتی و اسلامی ما است.
از سوی دیـگر«خـانه پدری» که بیش از هر چیز بیانگر «خصلت پدرسالارانه » و مفهوم نابرابر و سنتی خانه بود، با ورود مدرنیته کارکرد جـنسیتی سـنتی خـانه کاهش یافت و زن را از «چاردیواری خانه » – عدم حوزه خـصوصی- بـه «مـحیط جـامعه» کـشاند.
در ادامه به نقش رسانه‌ها اشاره شده است که ساخت سریال‌های تلویزیونی حوزه‌ای از فرایند فرهنگ‌سازی و انتقال معنا در سطح کلان است،
بسیاری از پژوهش‌هایی که در حوزه زبان در سال‌های اخـیر انـجام شده است نشان می‌دهد که میزان صراحت زبانی افزایش و در مقابل آن میزان نزاکت زبانی در حال کاهش است.
نـزاکت زبانی در حوزه کاربرد ضمایر و صورت‌های خطاب در مجموعه‌های سه دهه اخیر کاهش یافته اسـت.
همچنین یافته‌های این پژوهش تأکید دارد که نباید اینترنت و کامپیوتر را ابزار شروری دانست، آمارها نشان می‌دهد
که ایران با حدود 80 میلیون نفر جمعیت در سال 2010م، با 2/43درصد ضریب نفوذ، بیشترین میزان استفاده از اینترنت را در خاورمیانه به‌خود اختصاص داده است. امروزه اینترنت، بخش مهمی از زندگی ایرانیان از جمله کار، درس، سرگرمی و فعالیت‌های اجتماعی را در برگرفته است.
افزایش کیفیت و کمیت تحقیقات علمی، نزدیک شدن مردم به یکدیگر، برقراری ارتباط صوتی و تصویری با اقتصادی‌ترین روش، صرفه‌جویی در وقت و هزینه و امکان دسترسی به جدیدترین مباحث علمی روز، از جمله مزایای استفاده از اینترنت هستند.
تبدیل جهان به دهکده جهانی (ایجاد تغییرات گسترده جهانی بعد از شکل‌گیری اینترنت، بسیاری را به این باور رسانده که اینترنت، عامل بسیاری از تغییرات فرهنگی و فنی در حوزه‌های مختلف زندگی روزمره است) آموزش و پژوهش اینترنتی (شکی نیست که اینترنت با ظرفیت‌های موجود در آن، با کنار گذاشتن محدودیت‌های زمانی و مکانی و با امکان استفاده از تمام قالب‌های سمعی و بصری موجود، می‌تواند نظام یادگیری را متحول سازد.) شهروند الکترونیکی (ارائه خدمات ارتباطی، کارکرد پرمصرف و اصلی اینترنت است و یکی از عوامل مهم جذب و علاقه‌مند شدن افراد به اینترنت است.
دولت الکترونیک (مفهوم دیگری که در تعیین سبک زندگی تأثیر مهمی دارد، «دولت الکترونیک» است که استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، به‌منظور ارائه خدمات دولتی، به‌صورت به‌هنگام و مستقیم به شهروندان است.
دولت الکترونیک به افراد تسهیلات لازم را جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی و فرصت‌های گسترده‌تر را برای مشارکت در برنامه‌ها در اختیار افراد قرار می‌دهد) اقتصاد و تجارت الکترونیک (اینترنت هزاران شغل برای کارکنان صنایع رسانه‌ای فراهم ساخته و به‌صورت غیرمستقیم برای میلیون‌ها خانواده دیگر، شرایطی را فراهم کرده است؛ تا زندگی خودشان را از طریق فعالیت‌های مربوط به اینترنت، تأمین کنند) از جمله فواید آشکار تکنولوژی است.
لذا،
باید تأثیرات تکنولوژی و حضور آن را پذیرفت و سبک زندگی اسلامی را با آدابی متناسب با آن ارائه کرد.
فایل پژوهش مذکور را می‌توانید از اینجا دانلود کنید.
