دهمین و آخرین نشست «مدرسه حکمرانی مجازی» با موضوع «هوش مصنوعی و حکمرانی اسلامی ایرانی پیشرفت» روز یکشنبه 21 اردیبهشت با ارائه حجت‌الاسلام دکتر سعیدرضا عاملی، رئیس شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی و استاد ارتباطات دانشگاه تهران، در دفتر تبلیغات اسلامی تهران برگزار شد به‌عنوان جمع‌بندی نظری این مدرسه، کوشید پیوندی مفهومی میان «توسعه فناوری»، «تحول حکمرانی» و «اصول دینی» برقرار کند.

جهان دو فضایی و چرخش پارادایمی در حکمرانی
دکتر عاملی در آغاز سخنرانی خود، بر مفهوم «جهان دو فضایی» تأکید کرد؛ جهانی متشکل از دو زیست‌بومِ فیزیکی و مجازی که به‌تدریج الگوی ادراک، ارتباط و کنش انسان را دگرگون ساخته‌اند. وی با اشاره به مقاله‌ای قدیمی از خود در سال ۱۳۸۱ با عنوان «جهانی‌شدن‌ها و جامعه جهانی اضطراب»، تأکید کرد که تحولات فضای دوم (Virtual Space) نه صرفاً تکنولوژیک، بلکه معرفت‌شناختی و وجود شناختی‌اند.
از نگاه وی، هوش مصنوعی امتداد روند «شبیه‌سازی هستی» است؛ تلاشی برای بازتولید فرایندهای پیچیده ذهن انسان در قالب سامانه‌های داده‌محور. در این بستر، فناوری به‌مثابه واسطه‌ای ظهور می‌کند که خیال انسانی را از ذهن به عین منتقل می‌سازد؛ «تجسم سوررئال» و نه جایگزینی آن.
عاملی هوش مصنوعی را واجد چهار ویژگی کلیدی دانست: قابلیت یادگیری، قدرت استدلال، توان انطباق و خود برانگیختگی در انجام وظایف. او توضیح داد که نسخه‌های پیشرفته‌ای چون ChatGPT-4 از صدها میلیارد پارامتر برای تولید پاسخ بهره می‌گیرند، امری که عملکرد آن‌ها را بیش‌از‌پیش به فرآیندهای عصبی مغز انسان نزدیک کرده است.
در این زمینه، وی با تمایزگذاری میان «سازه‌های فیزیکی محدود» و «سازه‌های رقومی منعطف»، تأکید کرد که حکمرانی مبتنی بر فناوری‌های هوشمند باید از منطق خطی و بوروکراتیک فاصله گرفته و به‌سوی ساختارهای شبکه‌ای و چندلایه حرکت کند؛ ساختارهایی که امکان طبقه‌بندی، هم‌زمانی و پردازش موازی را به‌صورت سیستمی فراهم می‌کنند.

حکمرانی اسلامی: از رفع زحمت تا رفع استیلا
بخش کلیدی سخنرانی دکتر عاملی رئیس شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی، تبیین نسبت میان هوش مصنوعی و حکمرانی اسلامی بود. از دیدگاه او، حکمرانی اسلامی در جوهر خود ناظر به «رفع زحمت» از مردم است، نه تحمیل ساختارهای زائد. وی با استناد به روایت نبوی، توحید و رفع آزار از مردم را دو نیکیِ بی‌همتا توصیف کرد و افزود که در دکترین حکمرانی اسلامی، دولت باید به‌مثابه تسهیلگر زندگی اجتماعی عمل کند، نه منبع بوروکراسی و مداخله غیرضروری. او همچنین تأکید کرد که الگوریتم‌ها می‌توانند در جهت تحقق عدالت اجتماعی به کار گرفته شوند، مشروط به آن‌که انسان و کرامت او در محور باقی بماند. وی هشدار داد که استفاده بی‌ضابطه از هوش مصنوعی ممکن است به تضعیف حافظه، کاهش خلاقیت و حذف تدریجی انسان از زنجیره‌های تصمیم‌سازی منجر شود.

زیست مجازی و مسئله هویت؛ از خواب ناآرام تا انسان دیجیتالی
از دیگر محورهای مهم سخنرانی، مسئله هویت در جهان دوم بود. عاملی با استناد به مفهوم «خواب ناآرام» از استوارت هال، وضعیت روانی انسان معاصر در جهانِ منعطف، متراکم و گسست یافته را تحلیل کرد. او افزود که ماهیت کار، زمان، مکان و ارتباطات در زیست‌مجازی تغییر یافته‌اند و این تغییرات، نیازمند بازنگری در نظریه‌های کلاسیک جامعه‌شناسی و رسانه هستند.
وی در بخش دیگری از سخنرانی با اشاره به مفاهیم پیشرفته‌ای چون «زمان مجازی»، «محاسبات کوانتومی» و «شبکه‌های ماژولار»، بر ظرفیت‌های دگرگون‌ساز فناوری در شکل‌دهی به ساختارهای حکمرانی آینده تأکید کرد. از دید او، نظام دیوان‌سالاری با ورود به فاز الگوریتمی و مبتنی بر داده، باید جای خود را به «حکمرانیِ شناختی و هوشمند» بدهد.
در بخش پایانی سخنرانی، عاملی با تأکید بر اخلاق در حکمرانی دیجیتال، به خطرات هوش مصنوعی نیز پرداخت. او خاطرنشان کرد که هوش مصنوعی، چنان‌که مهار نشود، می‌تواند به ابزاری برای سلطه جدید تبدیل شود؛ بنابراین، راهبرد جمهوری اسلامی در مواجهه با فناوری‌های نو باید مبتنی بر اصول اسلامی، حکمت اجتماعی و حفظ کرامت انسان باشد.
وی توصیه کرد که به‌جای بازنشسته‌سازی انسان، باید امکان «فعلیت یافتن پیوسته» برای او فراهم شود. به اعتقاد او، هوش مصنوعی اگر به‌درستی هدایت شود، نه‌تنها می‌تواند موجب توسعه عدالت و کارآمدی در نظام حکمرانی شود، بلکه ظرفیت بازسازی مفاهیم کلیدی در تمدن اسلامی را نیز خواهد داشت.
نشست دهم مدرسه حکمرانی مجازی، نه‌فقط یک سخنرانی علمی، بلکه تلاشی جدی برای تبیین پیوندهای نوین میان فلسفه فناوری، اندیشه دینی و الگوهای حکمرانی آینده بود. سخنان دکتر عاملی، بر ضرورت عبور از نگاه صرفاً ابزاری به فناوری و درک عمیق‌تر نسبت انسان و داده، تأکید داشت. مدرسه حکمرانی مجازی که با هدف بررسی تحولات نهاد دین، قدرت و دانش در زیست‌جهان دیجیتال طراحی شده بود، با این نشست به ایستگاه پایانی رسید؛ اما پرسش‌هایی که در آن طرح شد، همچنان در متن تحولات جامعه باقی خواهد ماند: چگونه می‌توان در جهانی الگوریتمی، انسانی مؤمن، خردورز و کنشگر تربیت کرد؟ چگونه می‌توان «حکمرانیِ عادلانه در جهان مجازی» را ممکن ساخت؟