با توجه به ایام‌الله دهه فجر و به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با فهیمه فرهمندپور، یکی از چهره‌های برجسته در عرصه زنان و خانواده و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.فرهمندپور متولد 1347 و از جمله افرادی است که هم دوران پیش از انقلاب را تجربه کرده و هم در تحولات مربوط به زنان و خانواده در جمهوری اسلامی ایران حضور و نقش داشته است.وی دانش آموخته سطوح عالی حوزه و نیز فارغ التحصیل چند رشته دانشگاهی است و از سال 1376 عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بوده است. فرهمندپور تاکنون مسئولیت‌های اجرایی مختلفی در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی، به ویژه در زمینه زنان و خانواده، داشته و در حال حاضر، رئیس شورای فرهنگی اجتماعی خانواده و زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی است. فرهمندپور خود را مدیون و مرهون امام و انقلاب و شهدا می داند و بر دستاوردهای انقلاب اسلامی بویژه در حوزه زنان و خانواده پای می فشرد.در این مصاحبه، فرهمندپور از تغییرات اساسی در نگرش و اولویت‌های زنان ایرانی در ۴ دهه اخیر، دستاوردهای علمی و آموزشی و چالش‌هایی که هنوز در مسیر پیشرفت زنان وجود دارد، صحبت کرده است. همچنین وی به تحلیل تأثیرات انقلاب اسلامی بر وضعیت زنان و خانواده و چگونگی تعامل با چالش‌های جدید اجتماعی و فرهنگی پرداخته و گزارش اجمالی از فعالیت های حوزه کاری فعلی خود ارائه کرده است.
مشروح گفت‌وگو با رئیس شورای فرهنگی اجتماعی خانواده و زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی را در ادامه می‌خوانید:
*تفاوت اصلی میان نسل‌ها و تحولات طی سال‌ها
فارس: خانم دکتر به نظر شما چه تفاوت‌های اساسی در مقایسه وضعیت نسل شما و نسل امروز وجود دارد؟فرهمندپور: من چند سال از پایان دوران قبل از انقلاب و سال‌های اوایل انقلاب را درک کرده‌ام و در این ۴۰ سال، حس ملموس و دقیقی از راه طی شده، دارم. برخی از جوان‌ترها که در فضای جمهوری اسلامی به دنیا آمده‌اند و انقلاب را تجربه نکرده‌اند، گاهی به وضعیت موجود معترض هستند. حتی افراد متدین و انقلابی ممکن است فکر کنند هیچ اتفاق خوب یا مهمی نیفتاده است. اما نسل من که تقریباً همیشه در طول چند دهه اخیر در تماس با تحولات اجتماعی بوده‌ایم، قضاوت‌های عینی‌تری داریم. مقام معظم رهبری در توضیح بیانیه گام دوم انقلاب اشاره دارند که در مواجهه با گام دوم، باید سه نکته مهم را در نظر بگیریم اول، توجه به عظمت راه طی شده، دوم، توجه به مسیر باقی‌مانده و امتداد راه پیشرو و سوم، مراقبت از اینکه تمرکز بر هیچ‌کدام از این دو، مانع توجه به دیگری نشود. این نکات برای مقایسه و ارزیابی وضعیت قبل، کنونی و ادامه مسیر ضروری است.
فارس: مشخصاً به برخی از این دستاوردها که به نظر شما مهمتر بوده، اشاره کنید. مثلاً به نظر شما چه تغییرات چشمگیری در عرصه علم و آموزش طی این ۴ دهه اتفاق افتاده است؟
فرهمندپور: اولاً اجازه بدهید از دو کتاب خوب در این زمینه نام ببرم تا افرادی که مایل به مطالعه و کسب اطلاعات کاملتر هستند، بتوانند مراجعه کنند. یکی کتاب درآمدی بر کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران در قلمرو زنان نوشته خانم دکتر نیره قوی است که مفصل و البته عمدتاً مشتمل بر مباحث توصیفی و با رویکرد کیفی است. کتاب دیگر، کارنمای ۴ دهه تلاش در حوزه زنان و خانواده، از منشورات شورای فرهنگی و اجتماعی خانواده و زنان شورای عالی انقلاب فرهنگی است که هم خلاصه‌تر است و هم مشتمل بر آمار و اطلاعات دقیق کمّی برای مقایسه شاخص‌های حوزه زنان و خانواده در 40 سالگی جمهوری اسلامی با قبل از انقلاب است. ما در حال حاضر در حال به روز رسانی این اطلاعات تا سال 1403 هستیم. این آمار و اطلاعات دقیق در شاخص های 10 گانه آموزش و بهداشت و مشارکت سیاسی و ... حقیقتاً گویا و قابل استفاده است و بر آمار رسمی و معتبر استوار شده است.
* رشد چشمگیر اعضای هیئت علمی زن در دانشگاه‌ها
ثانیاً در خصوص سؤال شما، علاوه بر افزایش تعداد ورودی دانشجویان دختر به دانشگاه یعنی مقطع کارشناسی در بیش از دو دهه اخیر و سپس و به تبع آن در رشد کمّی دانشجویان دختر در مقاطع تحصیلات تکمیلی در سال‌های پس از آن، که همه شنیدیم و می‌دانیم، افزایش چشمگیر تعداد اعضای هیأت علمی خانم است. پیش از انقلاب، کمتر از ۲۰ درصد اعضای هیأت علمی خانم بودند، اما اکنون ضمن آنکه تعداد دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی افزایش چشمگیری داشته و تعداد اعضای هیأت‌های علمی در مجموع، قابل مقایسه با گذشته نیست، تغییر نسبت اعضای هیأت علمی زن به مرد به طور متوسط در دانشگاه‌های وزارت علوم، علوم پزشکی و دانشگاه آزاد تقریباً دو برابر و حدود 40 درصد شده است. بخش عمده این استادان، خانم‌های متولد شده، تحصیلکرده و رشدیافته در ایران پس از انقلاب هستند. به علاوه قریب یک سوم تولید علم و گردش مالی شرکت‌های دانش‌بنیان در اختیار پژوهشگران خانم است که آنها هم عمدتاً جوان هستند.
* تغییرات در تعداد پزشکان زن و خودکفایی ایران در تأمین نیروی پزشکی
همچنین تعداد پزشکان زن اعم از پزشکان عمومی، متخصص و فوق تخصص امروز ایران، قابل مقایسه با گذشته نیست. پیش از انقلاب، بخش مهمی از نیاز جامعه با حضور پزشکان غیر ایرانی، به ویژه از هندوستان و بنگلادش و یا اعزام بیماران به خارج از کشور تأمین می‌شد، اما اکنون ایران به‌طور قابل توجهی از پزشکان خود و از جمله زنان پزشک بهره‌مند است.
* دگرگونی در معیارهای زیبایی و تمرکز بر توانمندی‌های علمی و اجتماعی
فارس: آیا تغییرات در حوزه زنان و خانواده در این ۴ دهه به اندازه کافی به اهداف انقلاب نزدیک بوده است؟ به نظر شما این نوع تغییرات کافی است؟
فرهمندپور: نه، مسأله فقط تغییر در حجم و کمیّت نیست. انقلاب اسلامی نه‌تنها سرعت رشد را افزایش داده، بلکه جهت تغییر را نیز عوض کرده است. تغییر اصلی، دگرگونی در نگرش، مطالبات، آرزوها، آرمان‌ها و جهت حرکت نسل بالنده بعد از انقلاب بوده است. خودباوری و آرمانگرایی از بزرگترین ارمغان‌های انقلاب برای نسل من بود. دختر پیش از انقلاب، از عنوان انتخاب دختر شایسته سال چه برداشتی داشت؟ زیبایی چهره و تناسب اندام و جاذبه ظاهری همه چیزی بود که ذهن او را مشغول می‌کرد، اما پس از انقلاب، توجه به این مسائل تغییر کرد.
تلاش و نگاه و مطالبه دختران و زنان معطوف به زمینه‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی شد همان دخترانی که حتی در سال های دفاع مقدس در نقش‌های مختلف نقش آفرین و افتخارآفرین شدند. یادم هست زمانی که امام خمینی(ره) برای گورباچف نامه نوشتند، با بعضی از دوستانم به فکر یادگیری زبان روسی افتادیم چون پیش‌بینی می‌کردیم که موجی از اسلام‌گرایی در کشورهای بلوک شرق به راه خواهد افتاد و ما باید برای نقش‌آفرینی در این عرصه آماده باشیم. این انقلاب اسلامی بود که چنین تغییرات عمیقی در ذهن و انگیزه‌های نسل ما ایجاد کرد. تغییراتی که باید ادامه و استمرار داشته باشد و در خیلی موارد همچنان ادامه دارد.
* چالش‌های بازگشت به عقب و اهمیت تداوم اصول انقلاب
فارس: آیا ممکن است در آینده شاهد بازگشت به عقب در تحولات اجتماعی و فرهنگی باشیم؟
فرهمندپور: متأسفانه بله. جداً باید مراقب باشیم که بازگشت به عقب نداشته باشیم. نه هیچ دستاوردی لزوماً قطعی و پایدار است و نه هیچ تغییری، نامحتمل و غیرممکن. اگر امروز از نسل جوان و نوجوان، نگاه‌ها و نگرش‌های آنها، مفاهمه و تعامل و زبان مشترک با آنها غفلت کنیم، شاهد بازگشت به همان وضعیت بی‌آرمانی، سطحی‌نگری، تمرکز بر ظواهر و غفلت از معنا خواهیم بود. وضعیتی که همین حالا هم نشانه‌های آن تحت تأثیر فرهنگ غربی و فضای مجازی در سبک زندگی بخشی از جامعه بخصوص جوانان کاملاً روشن و محسوس است. استمرار حرکت به جلو، نیازمند تداوم در پایبندی به اصول و تلاش مستمر است.امام خمینی(ره) فقط انقلاب نکردند تا تعداد دانشگاه‌ها یا دانشجویان بیشتر شود، بلکه نگاه‌ها، انگیزه‌ها و آرمان‌های ما را تغییر دادند.
فارس: به امروز بپردازیم، شما به عنوان دبیر ستاد زنان و خانواده شورای عالی انقلاب فرهنگی، مشغول چه فعالیت‌هایی در راستای حمایت از زنان و خانواده‌ها هستید؟
فرهمندپور: به نظر من مهمترین مأموریت شورای فرهنگی اجتماعی خانواده و زنان، مراقبت از دنبال شدن درست و به جا و به موقع متغیر جنسیت در سیاست‌گذاری و فرایند حکمرانی است؛ تمایزات و اقتضائات زنانگی و مردانگی باید در فرآیندهای سیاست‌گذاری مورد توجه قرار گیرد. اقتضائات خانواده در نظر گرفته شود.
* مأموریت‌های کلیدی شورای فرهنگی اجتماعی خانواده و زنان در سیاست‌گذاری‌های جنسیتی
غفلت از برش جنسیتی در سیاست‌ها، فرآیند تقنین، برنامه‌ریزی و اجرا، نظام حکمرانی را در پوشش دادن به نیازها و مطالبات منطقی بخشی از بدنه واقعی جامعه و ذی نفعان خود ناکارآمد می‌کند یا ناکارآمد جلوه می‌دهد. مهمترین مأموریت شورای فرهنگی اجتماعی و ستاد خانواده و زنان دنبال کردن همین مسأله است. به علاوه تلاش هدفمند برای دفاع علمی از دیدگاه اصولی اسلام در موضوعات مرتبط با زنان و خانواده و مقابله اثربخش با محتواهای غیر بومی و مغایر با نظام فکری اسلامی، محور بسیاری از فعالیت‌های این مجموعه در طول این چند دهه عمر شورا بوده است.
فارس: در زمینه سیاست‌گذاری‌ها، یکی از دستاوردهای مهم شورا چه بوده است؟
فرهمندپور: در طول چند دهه فعالیت این شورا تلاش‌های بسیار خوبی انجام شده. برخی از اسناد و بسته‌های سیاستی که در دوره‌های قبل، مثلاً در دهه هشتاد به تصویب رسیده، چشمگیر و قابل توجه است. اسناد مختصر اما پیشرو مثلاً در زمینه ورزش بانوان، سلامت زنان، ارتقاء مشارکت آنان در آموزش عالی و ... یا سند ملی حقوق کودک به عنوان مواجهه فعال با اسناد مشابه غربی و غیر بومی در این موضوع حائز اهمیت است.*تلاش برای تحقق عدالت جنسیتی و خانواده‌محوری در بازنگری آیین‌نامه‌های ارتقافارس: در مورد نمونه‌هایی از تلاش‌های شورا در دوره اخیر و زمان تصدی خودتان صحبت کنید. فرهمندپور: در این مدت تلاش کرده‌ایم تا این مسیر را پررنگ‌تر کنیم. به عنوان مثال، بحث أصول حاکم بر بازنگری آیین‌نامه ارتقای اعضای هیأت علمی در ابتدای حضور من مطرح بود.بحث بازنگری این آیین‌نامه از مدتها پیش مطرح بوده است اما شورای عالی انقلاب فرهنگی یا دبیرخانه شورا به درستی و به جای اینکه به طور مستقیم وارد فرایند بازنگری آیین‌نامه شود، اصول حاکم بر فرایند این بازنگری را تصویب کرد و وزارتخانه‌های مربوطه مکلف شدند در چارچوب این أصول، آیین نامه را بازنگری کنند.
این اصول، ناظر به بخش‌های مختلف، اهداف و مأموریت‌های این آیین‌نامه بود. با پیگیری ما و حمایت شورا، ضرورت توجه به عدالت جنسیتی و خانواده‌محوری به عنوان یکی از این اصول به تصویب رسید. یعنی اگر اصل خانواده محوری و عدالت جنسیتی در نسخه بازنگری شده رعایت نشده باشد، قابل پذیرش و تصویب نخواهد بود و ما مرجع تشخیص و تأیید این موضوع هستیم. امیدوارم بانوان و همکاران عضو هیأت علمی تفاوت محسوس خروجی این تلاش را در نسخه نهایی که البته هنوز ارائه نشده است ملاحظه کنند. همین جهت‌گیری را ناظر به سایر آیین نامه‌های مشابه دنبال خواهیم کرد.
فارس: در مورد پیگیری تحقق دانشگاه‌های دوستدار خانواده هم توضیح می‌دهید؟
فرهمندپور: بله از جمله کارهای ما، تلاش برای إحصاء شاخص‌ها و توسعه الگوی «دانشگاه‌های دوستدار خانواده» در کشور است. البته وزارت علوم در دوره‌های قبل به این موضوع توجه نشان داده ولی به نتیجه جدی نرسیده است. در این الگو، صرفاً فرد دانشجو یا استاد یا کارمند و کارشناس، محور برنامه‌ریزی‌های دانشگاه نیست بلکه خانواده در قالب‌های مختلف مورد توجه و موضوع برنامه‌ریزی های علمی، ارتباطی، رفاهی و حمایتی است.
فارس: چه چشم‌اندازهایی برای آینده در حوزه زنان و خانواده در شورای فرهنگی اجتماعی زنان دارید؟
فرهمندپور: علاوه بر مواردی که اشاره کردم، در حدود 13 ماه اخیر با شناسایی مسائل حوزه زنان و خانواده، راه‌اندازی و فعال سازی 14میز مسئله‌محور و تعریف حدود 60 طرح مرتبط با مسائل این حوزه ذیل این میزها و البته در ساحت مأموریت‌های شورای عالی، مشغول فعالیت هستیم و امیدواریم خروجی این طرح‌ها که شامل تدوین یا به روزآوری اسناد، تدوین بسته‌های سیاستی حل مسأله، تهیه گزارش های نظارتی و مواردی هم پژوهش‌های نظری است، ظرف ماه‌های آینده به مرور به مواجهه فعال‌تر و گشایش‌های محسوس در این حوزه کمک کند.
* توجه همه‌جانبه به مسائل زنان و خانواده
در طراحی میزها و تعریف طرح‌ها تلاش کرده‌ایم مسائل زنان و خانواده را به شکلی همه جانبه و متوازن و البته با درنظر گرفتن اولویت‌ها مورد توجه قرار دهیم. مثلاً توجه به حقوق زنان در کنار توجه به ابعاد مغفول حقوق خانواده، توجه به حقوق و مسائل کودکان که متأسفانه در موارد بسیاری مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. توجه به زنان شاغل هم زمان با پرهیز از غفلت از مسائل زنان خانه‌دار که غالباً در سیاست‌ها و برنامه‌ها دیده نمی‌شوند و... البته براساس مأموریت شورا، اخیراً اولویت‌های اقدامات 4 سال آتی ستادها هم پیگیری و تصویب شد که با توجه به محتوای این مصوبات، از ابتدای سال 1404، ان شاءالله 2 میز جدید هم به میزهای فعال 14 گانه قبلی افزوده و طبعاً عناوین جدید برنامه‌ها ذیل آنها تعریف می‌شود.
* افزایش نظارت و پیگیری مصوبات تا مرحله حل مسأله
فارس: در مواجهه با چالش‌ها و مشکلات موجود، چه اقداماتی برای نتیجه بخش‌تر شدن این طرح‌ها در دستور کار قرار دارد؟
فرهمندپور: در جهت‌گیری‌های اخیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ضمن آنکه بر نقش این شورا به عنوان قرارگاه فرهنگی تأکید شده و همکاری جدی و مستمر با دستگاه‌ها و نهادهای مختلف برای تحقق سیاست‌ها و اجرای مصوبات از جمله موارد مرتبط با زنان و خانواده، دنبال می‌شود، همچنین با استفاده از ظرفیت‌های داخلی و نیز همکاری با سازمان‌های نظارتی، تلاش می‌کند نظارت خود را افزایش داده و مصوبات را تا مرحله نهایی حل مسأله دنبال کند. امیدوارم این رویکردهای اخیر و سازنده، به نتیجه بخش‌تر شدن فعالیت‌های شورا به عنوان مهمترین ساختار سیاستگزار و محور حکمرانی علم و فرهنگ بیانجامد.
فارس: در تدوین برنامه‌های اولویت دار، نگاه شما بیشتر معطوف به عناوین کوتاه مدت است یا برنامه‌های میان مدت و بلندمدت هم مورد نظر شما هست؟
فرهمندپور: اولاً به دلیل جنس مأموریت‌های شورا، اتفاقاً فعالیت‌های ما نمی‌تواند خیلی معطوف به نتایج کوتاه مدت طراحی شود. در عین حال در همان طیف هدف‌گذاری میان مدت و بلند مدت، ما تنوع زمان‌بندی را در طراحی برنامه‌ها مد نظر داریم و در کنار طرح‌های مسأله محور معطوف به وضع موجود، طرح‌های کلان هم مورد توجه بوده است.* برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت شورا در حوزه زنان و خانواده مثلاً طراحی الگوی حکمرانی تمدنی در حوزه زنان و خانواده، یک طرح کلان و بلندمدت و در گروی فعالیت‌های علمی، پژوهشی، مدیریتی و جلب مشارکت و همکاری گسترده دستگاه‌ها و حتی قوای مختلف است. طرحی در گرو پاسخ به حداقل صد مسأله اصلی مرتبط با ابعاد و زوایای مختلف مسائل زنان و خانواده. در همین راستا در دو ماه آذر و دی امسال، به مناسبت چهلمین سالگرد تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی، 10 رویداد علمی را با مشارکت قوای سه گانه و دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مردمی برگزار کردیم. دستاوردها خارج از حد تصور ما بود و مترصدیم این نشست‌ها را تا رسیدن به اشباع علمی برای طراحی الگوی جامع حکمرانی تمدنی در این حوزه ادامه دهیم.
فارس: آیا پیگیری تحقق منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران که اخیراً در دستور کار شورا قرار گرفته هم از جمله همین طرح‌های بلندمدت است؟
فرهمندپور: نه. می‌دانید که منشور جزو مصوبات خیلی ویژه است که هم در شورای عالی مصوب شده و هم مصوبه مجلس شورای اسلامی را دارد. با این حال متأسفانه به طور جدی مطرح، معرفی، پیگیری و ظرفیت‌سازی نشده است. ما اخیراً با جلب همراهی دستگاه‌های عضو شورای فرهنگی، اجتماعی خانواده و زنان در حال طراحی و اجرای فرایندی هستیم که طی یک بازه زمانی میان مدت، ظرفیت‌های این منشور را وارد میدان اجرا، عمل و تحقق در ساحت عینی زندگی زنان کرده، تأثیر محسوسش را در ارتقاء وضعیت آنان نشان دهد.