دکتر محمدرضا مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم، در نشست اخیر با اشاره به اهمیت همکاری بین فرهنگستان و دیگر نهادهای علمی کشور، بر لزوم تدوین برنامه‌های دقیق و پایدار برای آزمایشگاه‌های ملی تأکید کرد. وی در این رابطه گفت: ما باید با همفکری و همکاری با دکتر افشین، توافقی برای ادامه این همکاری طراحی کنیم که به طور مستمر ادامه یابد.
وی در ادامه به موضوع جذب و نگهداشت دانشمندان جوان اشاره کرد و افزود: در شرایط فعلی، نمی‌توان با دستمزدهای اندک دانشمندان برجسته را در کشور نگه داشت. برای این که مغزهای متفکر کشور در ایران بمانند و به توسعه علمی کمک کنند، باید تصمیمات قابل توجهی در این زمینه اتخاذ شود.
رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به مدل‌های موفق در جهان، به ویژه موسسه ماکس پلانک، گفت: جریان‌های علمی جهانی به سمت پژوهش‌های بنیادی و طولانی‌مدت حرکت می‌کنند که ممکن است نتیجه آنها در آینده به کاربردهای عملی تبدیل شود. ایران نیز باید چنین رویکردی را در آزمایشگاه‌های ملی دنبال کند.
وی همچنین بر ضرورت به روزرسانی تجهیزات آزمایشگاه‌ها و آموزش تکنسین‌های مجرب تأکید کرد و گفت: برای موفقیت در این پروژه‌های ملی، باید تجهیزات به روز و کادر علمی و فنی متخصص فراهم کنیم. اگر این موارد به درستی انجام شود، می‌توانیم شاهد جذب تعداد زیادی از جوانان مستعد از داخل و خارج کشور باشیم.
رئیس فرهنگستان علوم در پایان ضمن تشکر از دکتر افشین برای حضور در این جلسه، افزود: با تنظیم تفاهم‌نامه‌ای با ایشان، گام‌های مؤثری در جهت پیشبرد این پروژه‌ها برداشته خواهد شد.
دکتر مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم در بخش دیگری از سخنانش به مشکلات اساسی در آموزش و پرورش کشور و کاهش اقبال به رشته‌های مهم کشور از جمله گروه ریاضی اشاره کرد و بر لزوم بازنگری در ساختار تحصیلی تأکید کرد.
وی در این زمینه گفت: به رغم تأکیدات فراوان بر جدیت در توجه به آموزش‌وپرورش، شاهد کاهش تمایل داوطلبان به رشته‌های علوم پایه هستیم. به‌عنوان مثال، تعداد داوطلبان کنکور گروه ریاضی تنها حدود ۱۴۵ هزار نفر است، در حالی که داوطلبان گروه تجربی بیش از ۶۰۰ هزار نفر هستند.
رئیس فرهنگستان علوم همچنین به دو نگاه مختلف در خصوص مسیر تحصیلی رشته‌های مختلف اشاره کرد و افزود: یکی از پیشنهادات این است که برای رشته‌های علوم پایه همچون فیزیک، شیمی و ریاضی، مسیر مستقیم تا مقطع دکتری فراهم شود. در مقابل، برخی دیگر معتقدند که رشته‌هایی مانند پزشکی و دندان‌پزشکی باید ابتدا در مقطع کارشناسی ادامه یابند و سپس وارد دوره‌های تخصصی شوند.
رئیس فرهنگستان علوم با اشاره به اینکه این مسائل نمایانگر مشکلات دیرینه در نظام آموزشی و علمی کشور است، گفت: این چالش‌ها نیازمند تفکر جدی، شجاعت در تصمیم‌گیری و آزاداندیشی است. باید از تعصبات حرفه‌ای، صنفی و گروهی عبور کنیم تا بتوانیم تصمیمات متناسب با نیازهای قرن بیست‌ویکم اتخاذ کنیم.
وی در پایان ضمن ابراز آمادگی برای همکاری با معاونت علمی و استفاده از تجربیات این نهاد در حل مشکلات یادشده، افزود: امیدواریم بتوانیم با همفکری و هماهنگی، راه‌حل‌هایی برای این چالش‌ها پیدا کنیم و گام‌های مؤثری در جهت بهبود وضعیت آموزشی و علمی کشور برداریم.
دکتر افشین: لزوم توجه به زیرساخت‌های علمی برای جهش و مرجعیت علمی کشور
دکتر حسین افشین، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، در خصوص وضعیت علمی کشور، به رکود موجود در تولید علم و مقالات علمی با ضریب تأثیر بالا اشاره کرد و گفت: تعداد مقالات باکیفیت چاپ‌شده در سال‌های اخیر کاهش یافته است. برای مثال، تعداد مقالات برتر در سال جاری به ۶ مورد رسیده است، در حالی که در سال‌های گذشته این عدد بسیار بالاتر بود. این نشان‌دهنده کاهش توانایی ما در حضور در مرزهای دانش جهانی است.
وی افزود: این افت علمی از سال ۱۳۹۸ آغاز شده و دلایل مختلفی دارد؛ از جمله مشکلات زیرساختی و عدم توجه کافی به اعضای هیئت علمی. ما باید تمرکز خود را بر پیشرو بودن در علم و چاپ مقالات در مجلات معتبر جهانی قرار دهیم. همچنین، باید تقسیم وظایف دقیق‌تری بین اساتید دانشگاهی انجام دهیم تا بتوانیم هم در پژوهش و هم در توسعه فناوری عملکرد بهتری داشته باشیم.
معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور با اشاره به کمبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی مناسب، اظهار کرد: در بسیاری از دانشگاه‌های کشور، تجهیزات آزمایشگاهی قدیمی هستند. به عنوان نمونه، آزمایشگاه‌های دانشگاه صنعتی شریف که از برترین دانشگاه‌های کشور است، دارای تجهیزاتی است که قدمت آنها به ۴۰ سال پیش بازمی‌گردد. این موضوع باعث می‌شود که دانشجویان و پژوهشگران نتوانند به درستی فعالیت کنند و بعضاً تصمیم به خروج از کشور بگیرند.
دکتر افشین بر لزوم ایجاد آزمایشگاه‌های ملی مدرن تأکید کرد و گفت: یکی از برنامه‌های مهم ما، تأسیس آزمایشگاه‌های ملی مستقل و مجهز در حوزه‌های مختلف علمی است. این آزمایشگاه‌ها می‌توانند به صورت هیئت‌امنایی اداره شوند و خدمات تحقیقاتی به پژوهشگران سراسر کشور ارائه دهند. مدل‌هایی مانند ماکس پلانک در آلمان می‌تواند برای این هدف الهام‌بخش باشد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: برای دستیابی به جهش علمی و مرجعیت علمی، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری مؤثر و ایجاد هماهنگی بین دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و دولت هستیم. این اقدام‌ها می‌توانند زمینه‌ساز تحول جدی در علم و فناوری کشور شوند.
دکتر عاملی: توجه به الهیات علم و ارتباط آن با انسانیت ضروری است
دکتر سعیدرضا عاملی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، با تاکید بر لزوم بازاندیشی در اهداف و ماهیت علم، گفت: یکی از موضوعات مهمی که باید به آن توجه کنیم، این است که علم برای چه هدفی تولید می‌شود؟ امروز شاهد پیشرفتهای علمی چشمگیر در غرب هستیم، اما این پیشرفت‌ها نتوانسته‌اند بسیاری از مشکلات انسانی را حل کنند. به عنوان مثال، تنهایی، یکی از بحران‌های جدی جوامع غربی است که به شدت افزایش یافته است.
وی افزود: یکی از دانشجویان من مستندی درباره مرگ در تنهایی تهیه کرد. این مستند نشان می‌دهد افرادی در خانه‌هایشان فوت می‌کنند و حتی همسایگانشان نیز از مرگ آنها بی‌خبرند تا زمانی که بوی تعفن جنازه‌ها آشکار شود.. این پدیده نشان‌دهنده افزایش ادراک تنهایی در جهان است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به تحقیقی از موسسه گالوپ در سال ۲۰۲۱ گفت: این پژوهش که در ۱۴۲ کشور انجام شد، نشان داد که ۵۱ درصد از مردم در سطوح مختلف احساس تنهایی دارند. همچنین، سبک زندگی تک‌نفره (Single Household) به شدت افزایش یافته است. به عنوان مثال، درصد این سبک زندگی در غرب از ۱۹۶۰ تاکنون به ۳۸ درصد رسیده است. در کشور ما نیز حدود ۷.۲ درصد از خانواده‌ها، تک‌سرپرست هستند که معادل یک میلیون و ۷۰۰ هزار خانواده است.
وی ادامه داد: علاوه بر این، با چالش‌هایی همچون روابط ناسالم، بی‌هویتی، اضطراب‌های شدید و مشکلات انسانی دیگر مواجهیم. در چنین شرایطی، نگاه به ماهیت علم و ارتباط آن با انسانیت اهمیت بسیاری پیدا می‌کند. الهیات علم (Theology of Science) باید به عنوان یک رویکرد جدی مطرح شود، به‌ویژه در کشور ما که در یک نظام اسلامی زندگی می‌کنیم و باید علم را از دیدگاهی عمیق‌تر بررسی کنیم.
دکتر عاملی با اشاره به مشکلات زیرساختی در حوزه علم و فناوری گفت: بسیاری از تجهیزات آزمایشگاهی ما بیش از ۴۰ سال قدمت دارند. این کمبودها نه تنها مانع پیشرفت علمی شده‌اند، بلکه زنجیره کامل فرآیندهای علمی را نیز مختل کرده‌اند. با این حال، حتی اگر این مشکلات حل شود، باید به این سوال اساسی پاسخ دهیم که هدف نهایی علم چیست و چگونه می‌تواند به تعالی انسان کمک کند.
وی در پایان ضمن تاکید بر اهمیت علوم انسانی گفت: علوم انسانی باید محور همه علوم باشد، زیرا موضوع اصلی تمامی دانش‌ها انسان است. از این رو، انتظار می‌رود معاونت علمی و فناوری نیز به این حوزه توجه ویژه‌ای داشته باشد. امیدوارم با این نگاه فراگیر و انسانی که شما دارید، بتوانیم در راستای تحقق اهداف بزرگ‌تر علم و انسانیت حرکت کنیم.
تأکید بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگستان علوم پزشکی در پیشبرد علم و فناوری
دکتر مصطفی قانعی، عضو فرهنگستان علوم پزشکی، در جلسه‌ای به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های همکاری میان معاونت علمی و فرهنگستان‌ها پرداخت و بر لزوم ایجاد ارتباط منسجم‌تر و تعریف مدل همکاری مؤثر میان این نهادها تأکید کرد.
وی با اشاره به تجربیات گذشته در تجهیز پژوهشگاه‌ها گفت در دوره‌ای، تجهیزاتی برای پژوهشگاه‌های مختلف از جمله پژوهشگاه پلیمر و پژوهشگاه زیست‌فناوری خریداری شد. اما به دلیل عدم توجه به تعریف دقیق نیازها و آموزش نیروی انسانی متخصص، این تجهیزات پس از مدتی به‌روز نبودند و از امکانات بخش خصوصی عقب افتادند.
دکتر قانعی با ذکر نمونه‌ای از پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک ادامه داد: تجهیزات پیشرفتهای خریداری شد، اما برنامه‌ریزی نرم‌افزاری و نیروی انسانی لازم برای بهره‌برداری از این تجهیزات فراهم نشد. این تجربه نشان داد که بدون برنامه‌ریزی جامع، اقدامات سخت‌افزاری نمی‌تواند نتایج مطلوبی به همراه داشته باشد.
وی همچنین به تجربیات بین‌المللی اشاره کرد و افزود: در بازدید از مراکز تحقیقاتی مانند مؤسسه فران‌هافر، شاهد بودم که تجهیزاتی پیشرفته همراه با برنامه‌ریزی دقیق برای موضوعات تحقیقاتی استفاده می‌شود. این مراکز علاوه بر تجهیزات، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در نیروی انسانی متخصص داشته‌اند.
دکتر قانعی درباره نقش فرهنگستان علوم پزشکی در پیشبرد علم و فناوری گفت: فرهنگستان‌ها ظرفیت بالایی از اساتید و متخصصان را در اختیار دارند، اما متأسفانه جوان‌گرایی در این نهادها کمتر دیده می‌شود. از سوی دیگر، معاونت علمی با جذب نخبگان جوان می‌تواند از تجربه اساتید فرهنگستان بهره‌مند شود. این ارتباط باید در قالب یک مدل همکاری تعریف‌شده و منسجم شکل بگیرد.
وی تأکید کرد: نمی‌توان صرفاً برای تکریم، از فرهنگستان‌ها بهره برد. باید نگاه کاربردی به این نهادها داشت و از نظرات تخصصی آنها در سیاست‌گذاری‌های علمی و فناوری استفاده کرد.
دکتر قانعی پیشنهاد داد: یکی از راهکارها، ایجاد ارتباط ارگانیک میان معاونت علمی و فرهنگستان‌ها است تا موضوعات پژوهشی و فناورانه با مشارکت این نهادها تعریف شود. همچنین باید نسلی از جوانان متخصص وارد فرهنگستان‌ها شوند تا پویایی این نهادها افزایش یابد.
وی در پایان با اشاره به اهمیت هماهنگی میان بخش‌های علمی و اجرایی گفت: برای تحقق اهداف علمی و فناوری کشور، نیازمند هم‌افزایی و تعریف دقیق مسئولیت‌ها هستیم تا از ظرفیت‌های موجود به بهترین شکل استفاده شود.
تاکید بر نقش بنیاد نخبگان، ضرورت حمایت از دانشجویان دکتری و راهبرد صنعتی کشور
دکتر منصور کبگانیان، عضو فرهنگستان علوم، در جلسه‌ای با تأکید بر اهمیت اقتصاد دانش‌بنیان، به ابتکار مقام معظم رهبری در ایجاد معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری اشاره کرد. وی گفت: این معاونت، به‌عنوان بخشی تأثیرگذار در سطح ریاست‌جمهوری، نقشی کلیدی در پیوند علم، فناوری و اقتصاد دارد.
وی ضمن تشکر از ابتکارات دکتر مخبر و حضور دکتر افشین در این جلسه، افزود: در سال‌های ابتدایی تشکیل این معاونت، گمان می‌رفت که این مجموعه، مشابه وزارت علوم باشد. اما با درایت رهبری، نقش این معاونت در ارتقای اقتصاد دانش‌بنیان و تعامل دانشگاه‌ها و صنایع مشخص شد.
دکتر کبگانیان خواستار نظارت جدی‌تر بر فعالیت بنیاد نخبگان شد و گفت: یکی از وظایف مهم بنیاد، تهیه آمار دقیق از خروج متخصصان و نخبگان کشور است. این خروج شامل افراد با تجربه، مانند متخصصان حوزه نفت، است که هزینه‌های هنگفتی برای کشور به همراه دارد.
وی با تأکید بر تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام بنیاد، از جمله ارائه مسکن به اساتید جوان، افزود: طرح مسکن نخبگان در زمان شهید رئیسی آغاز شد و باید حمایت از دانشگاه‌ها برای واگذاری زمین و تکمیل ساخت مسکن اساتید ادامه یابد.
عضو فرهنگستان علوم همچنین بر ضرورت حمایت مالی از دانشجویان دکتری تأکید کرد و گفت: بسیاری از دانشجویان برای تأمین هزینه‌های زندگی مجبور به کار هستند، درحالی‌که این امر بر کیفیت پژوهش‌هایشان اثر منفی می‌گذارد. رشته‌های پزشکی حمایت بهتری دریافت می‌کنند، اما در سایر رشته‌ها نیاز به تعامل با وزارت علوم و بهداشت برای بهبود وضعیت احساس می‌شود.
دکتر کبگانیان همچنین خواستار توجه ویژه به تدوین راهبردهای صنعتی شد و گفت: یکی از درخواست‌های مستقیم رهبری، تدوین استراتژی صنعتی کشور بود که پس از درگذشت مرحوم دکتر عادل آذر متوقف شد. باید این موضوع احیا و با ظرفیت فرهنگستان علوم پیش برده شود.
وی در پایان به موضوع آزمایشگاه‌های کشور اشاره کرد و تأکید کرد: به جای ساخت آزمایشگاه‌های جدید، باید از ظرفیت‌های موجود در دانشگاه‌ها استفاده و شبکه‌ای یکپارچه ایجاد شود. آیین‌نامه‌ای برای این شبکه وجود دارد که می‌تواند با شناسایی و تقویت توانمندی‌های موجود، به صنعت متصل شود و ارزش افزوده ایجاد کند.
تأکید دکتر صالحی بر تثبیت مدیریت‌های علمی و تقویت فناوری‌های پیشران
دکتر علی‌اکبر صالحی، معاون پژوهشی فرهنگستان علوم، در نشست بررسی نقش فرهنگستان‌ها در توسعه علمی کشور، با اشاره به اهمیت نگاه عملیاتی به حل مشکلات، گفت: رویکرد شما در پرداختن به مسائل کاربردی و راهبردی شایسته تقدیر است و نشان‌دهنده تمرکز بر حل معضلات واقعی است.
وی در ادامه بر تثبیت مدیریت‌های علمی تأکید کرد و گفت: یکی از چالش‌های اساسی ما، تغییرات مکرر در مدیریت‌های علمی است. مدیرانی که عملکرد خوبی دارند باید تا زمانی که توانمند هستند در مسئولیت خود باقی بمانند. مدیریت‌های کوتاه‌مدت، دستاوردهای قبلی را ابتر می‌گذارد و باعث اتلاف منابع می‌شود.
دکتر صالحی به ضرورت تعیین فناوری‌های پیشران نیز اشاره کرد و افزود: کشور به شناسایی و تمرکز بر چند فناوری راهبردی نیاز دارد؛ فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی و فناوری کوانتومی که تحول‌آفرین هستند و می‌توانند سایر بخش‌ها را نیز تحت تأثیر قرار دهند. تجربه موفق پروژه منهتن در آمریکا نشان می‌دهد که چنین رویکردی چگونه می‌تواند موجب همگرایی و پیشرفت در علوم و فناوری شود.
وی درخصوص ساختار آزمایشگاه‌های ملی گفت: در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا، آزمایشگاه‌های ملی مستقل نیستند و ارتباط نزدیکی با دانشگاه‌ها دارند. این مدل باعث می‌شود که هم دانشجویان و هم اساتید از امکانات آزمایشگاهی بهره‌مند شوند و این فضا به یک مرکز پویای علمی تبدیل شود. ما نیز می‌توانیم با تقویت ارتباط بین آزمایشگاه‌های ملی و دانشگاه‌ها به چنین الگویی دست یابیم.
دکتر صالحی همچنین بر لزوم ایجاد فرهنگستان جوان تأکید کرد و اظهار داشت: انتقال حافظه تشکیلاتی و علمی به نسل بعد از ضرورت‌های توسعه علمی کشور است. خوشبختانه اقدامات اولیه برای تشکیل فرهنگستان جوان آغاز شده و جلساتی با حضور نخبگان دانشگاهی در این راستا برگزار شده است.
معاون پژوهشی فرهنگستان علوم در پایان ابراز امیدواری کرد که با تثبیت مدیریت‌ها، تعیین فناوری‌های پیشران و تقویت زیرساخت‌های علمی، مسیر توسعه کشور هموارتر شود.
دکتر نمازی: بسیاری از چالش‌ها فراتر از حوزه‌های علمی هستند
دکتر حسن نمازی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم، در نشست بررسی چالش‌های علمی کشور، به نقش عوامل فراتر از حوزه‌های علمی در حل مسائل اشاره کرد و گفت: بخش عمده‌ای از مشکلاتی که به آنها اشاره شد، ریشه در حوزه‌های خارج از علم دارند؛ با این حال، این مسائل به‌نوعی به علم تخصصی و امکانات مرتبط بازمی‌گردند.
وی با اشاره به محدودیت‌های مالی و تجهیزاتی در عرصه علمی تصریح کرد: کمبود تجهیزات آزمایشگاهی و باشگاهی یکی از مشکلات اصلی است. چه بخواهیم دستگاه‌های جدید وارد کنیم و چه به پیشنهاد دکتر صالحی همین تجهیزات موجود را بازسازی کنیم، در نهایت مسئله به تأمین منابع مالی وابسته است.
نمازی همچنین به مشکلات معلمان و فشارهای اقتصادی آنها اشاره کرد و گفت: یکی از معضلات مطرح، وضعیت اقتصادی معلمان است که گاه برای جبران هزینه‌های زندگی مجبور به فعالیت‌های جانبی مانند کار با تاکسی‌های اینترنتی هستند. افزایش ۲۰ درصدی حقوق معلمان نیازمند تأمین بودجه‌ای چندین هزار میلیارد تومانی است که تحقق آن دشوار است.
وی با اشاره به تأثیر نرخ ارز بر اقتصاد علمی کشور، اظهار داشت: از زمان انقلاب تاکنون، نرخ ارز حدود ۱۱۰ برابر افزایش یافته است. چنین تغییراتی هزینه‌های تأمین تجهیزات علمی و آزمایشگاهی را به شدت بالا برده است. اگر بخواهیم بودجه‌ای متناسب با این شرایط در نظر بگیریم، نیازمند محاسبات و منابع مالی عظیمی خواهیم بود.
نمازی در پایان با تأکید بر لزوم توجه به عوامل اقتصادی و مدیریتی در حل چالش‌های علمی خاطرنشان کرد: بسیاری از مشکلات فراتر از حیطه علم هستند، اما ریشه در مسائل تخصصی، مدیریتی و اقتصادی دارند که باید برای آنها برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام شود.
آیت‌الله محقق داماد: ترویج خرافات در رسانه ملی باعث ضعف دانش الهیات در کشور شده است
آیت‌الله مصطفی محقق داماد، عضو پیوسته فرهنگستان علوم، در سخنانی در نشست بررسی وضعیت علمی کشور، با انتقاد از ترویج خرافات در رسانه‌های کشور، به ضعف شدید دانش الهیات اشاره کرد و گفت: مرز دین و خرافات بسیار نزدیک است و
وی با اشاره به تضعیف بخش‌های مهمی از علوم انسانی، به ویژه علوم دینی، افزود: از ابتدای انقلاب تاکنون، هیچ مدیری به اندازه امروز بر عوام‌گرایی و مخالفت با حقیقت تأکید نکرده است. در حالی که دانش الهیات یکی از ارکان مهم علم در کشور است، امروز این علم در رسانه‌ها به شدت ضعیف شده و حتی بخش معارف اسلامی و هنر هم دچار نابودی شده است.
محقق داماد تصریح کرد: متأسفانه، امروزه کمتر کسی پیدا می‌شود که ثروتش را وقف علم و دانش کند. در گذشته افرادی همچون سپهسالار در این راه گام‌های بلندی برداشتند و موقوفاتی برای توسعه علم ایجاد کردند. این در حالی است که امروز، به دلیل ضعف دانش الهیات و ترویج عوام‌گرایی، چنین اقدامات مثبتی کمتر دیده می‌شود.
وی در پایان با تأکید بر اهمیت دانش الهیات در جامعه و لزوم توجه به آن در رسانه‌ها و مراکز علمی کشور گفت: ضعف در علم الهیات موجب کاهش ارزش دانش در کشور شده است و باید توجه بیشتری به این حوزه صورت گیرد تا از بروز آسیب‌های بیشتر جلوگیری شود.
|