روز نخست از همایش ملی «مسجد و نظم اجتماعی در ایران»، در تالار گفت‌وگوی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران آغاز شد.
غیبت مسجد در سیاستگذاری های اجتماعی
بنابر این گزارش، دکتر سید مجید امامی، دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور به تحلیل و ارزیابی مقالات ارایه شده در همایش پرداخت.
دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور با بیان اینکه ما به هر دلیلی در شرایطی هستیم که چالش‌ها و مسائل مختلفی داریم، اظهار کرد: مشکلات در مورد حاشیه نشینی و بافت فرسوده و دیگر مسائل وجود دارد، اما در این بین از نقش ویژه مسجد غافل بوده ایم چنان که مسجد غایب سیاست های اجتماعی در دو دهه گذشته بوده است.
وی در مورد نسبت مسجد و مسائل اجتماعی، بیان کرد: شاید برای همه شما اتفاق افتاده باشد که در مسجدی حضور داشته باشید و فرد غریبه ای، بلند شود و بگوید به من کمک کنید، من هر وقت این صحنه را می دیدم دچار تضاد می شدم که اگر اینجا مسجد است این شخص اینجا چه می‌کند؟ اگر مسجد قلب مشارکت اجتماعی محله بود نیازمندی در آن باقی نمی ماند و اگر نیازمندی از محله دیگر می آمد مشخص می شد که برای محله دیگر است و علت ارتباط و آشنایی بود که در محله وجود داشت و آدم‌ها از حال هم با خبر بودند.
دبیر شورای فرهنگ عمومی کشور تصریح کرد: ما در تجربه شهرهای ایرانی از مساجد کسانی را داریم که فقط در مجلس ختم و تشییع جنازه به مسجد می‌آیند اما باز هم به دلیل شبکه و ارتباطی که هست از اهل مسجد محسوب می شوند، این با جامعه مسجدی و غیرمسجدی تفاوت دارد، ماجرای مشارکت که در یکی از مقالات اشاره شد بسیار اهمیت دارد.
امامی افزود: مسأله ما نسبت مشارکت افراد جامعه در مسجد است، توجه مقالات در مورد جایگاه مشارکت مسجد در نسبت مسائل اجتماعی و آسیب‌های شهری و اجتماعی بسیار قابل توجه است؛ مسجد به دلیل نسبتش با ایمان و از سوی دیگر جایگاهی که در تاریخ و فرهنگ داشته است، بسیار اثرگذار است، جز مسجد هیچ نهادی نمی تواند به سمت احیای مشارکت در جامعه ایران برود.
دکتر تقی آزاد ارمکی در پنل مسجد و حکمرانی اجتماعی در ایران، طی سخنانی با بیان اینکه مسجد یکی از اساسی ترین موضوعات و فضای میدان فرهنگی اجتماعی است که تقریبا در حوزه اندیشه به آن نپرداخته ایم، اظهار کرد: در مورد مسجد به عنوان یک فضای قدسی و دینی مفروضاتی داریم که در مجموعه کارهایی که انجام می‌شود مورد سوال قرار می‌گیرد. بعضا تصورمان این است که ساماندهی دین در مسجد اتفاق افتاده و مسجد هم عامل ظهور انقلاب اسلامی بوده و اگر دچار اشکالی شده ایم علتش در دور شدن از مسجد است در حالی که بسیاری از این مسائل و نظرات درست نیست.
وی گفت: ما در دوره انقلاب اسلامی به علت فقدان نهادهای دیگر بازگشت به مسجد داشتیم، اما واقعیت آن است که اتفاقی افتاد و به آن توجه نکردیم، به نظر من مسجد یک محل برای بازاندیشی حوزه دینی و سپس مناسبات اجتماعی فرهنگی است که اگر این کانون را نداشتیم احتمالا بسیاری از کارهایی که به لحاظ تاریخی انجام دادیم نبه ثمر نمی نشست.
مسجد پاتوق بازاندیشی اجتماعی است
این استاد دانشگاه افزود: مسجد یک میدان و پاتوق برای بازاندیشی اجتماعی است، اما نمی‌توان در این عرصه با سرعت از مسجد به قدرت و حاکمیت انتقال یابیم، به بیان دیگر مسجد و قدرت، مسجد و دولت به تنهایی مطرح نیستند و نیاز به پاتوق‌های واسط است، برای مثال مسجد با زیارتگاه، مسجد با بازار و... این موارد نهادهای واسطی محسوب می‌شوند که به حوزه اثرگذاری مسجد جان داده اند.
آزادارمکی با اشاره به اهمیت توجه و ساماندهی به دوگانه خدا_جامعه تصریح کرد: در جریان مراسم اربعین یا ماه مبارک رمضان و شب های قدر درهم تنیدگی خدا_جامعه را می‌بینیم اما بعد از آن جامعه و زیست جامعه است، به نظر من مسجد این امکان و ظرفیتِ خدا_جامعه را دارد، ما از این منظر به مسجد توجه نکردیم که مسجد چگونه می‌تواند این دو را به یکدیگر پیوند دهد.
مسجد محل آشتی خدا و جامعه است
عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ادامه داد: مسجد پاسخ خوبی به سکولاریسم می‌دهد، آدم هایی با گرایش‌های متفاوت به مسجد می آیند که اگر پایدار بمانند خوب است، اکثر ایرانیان اهل مسجد هستند، مسجد محل انتقال دین به فرهنگ و فرهنگ به دین است و آشتی خدا_جامعه را می‌شود در مسجد محقق کرد.
همچنین در ادامه دکتر آزاد ارمکی با اشاره به مقالات ارائه شده اظهار کرد: سوال آن است که مسجد کجای جامعه قرار دارد؟ پاسخ آن است که ما یک گونه مسجد نداریم بلکه مساجد مختلفی داریم و علت آن است که با دگردیسی جامعه ایرانی مسجد هم با این رویکرد دگردیسی مواجه شد و به همین دلیل رویکرد اقتضایی که اشاره شد به معنای توجه به شرایط و مقتضیات است که طی آن مسجد ورود می‌کند.
عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران گفت: جامعه ما در عین سنتی بودن بیشتر یک جامعه احساسی و عاطفی است، این ویژگی‌ها منجر به انطباق پذیری های مکرر در جامعه شده است، در این بین مسجد از نظر من باید این قاعده را به رسمیت بشناسد در این صورت مشارکت محقق می‌شود، ما اجازه نداریم در این کشور یک عده را مسجدی و غیرمسجدی بدانیم، ما آدم های این جامعه همه مان کم و بیش مسجدی هستیم و مشارکت هم از دل آن در می آید. مسجد قرار است که به ما اجازه بدهد که با دین سازگاری بیابیم و با این زیست زندگی کنیم. لذا امروز باید از آنچه که داریم، دفاع کنیم.
در ادامه میثم فرخی با موضوع رویکردهای مطلوب خط مشی گذاری حکومت پیرامون مسجد در جمهوری اسلامی ایران به سخنرانی و ارایه مباحث خود پرداخت.
عضو هیأت علمی دانشکده رفاه در این پنل، با اشاره به مفاهیم دولت، حکومت، فرهنگ، سیاستگذاری عمومی و سیاستگذاری فرهنگی اظهار کرد: من عنوان حکومت را برای مقاله انتخاب کردم و در اینجا مراد از حکومت بحث حاکمیت است، در این عرصه دیدگاه های متنوعی وجود دارد، اما آنچه که اهمیت دارد رویکردهای خادمانه، بازدارنده، اقتضایی، نظارتی، حمایتی، ضمانتی، خنثی است.
فرخی گفت: من معتقدم سیاستگذاری در حوزه مسجد جنس متفاوتی از حوزه‌های دیگر فرهنگی هنری دارد، برای مثال این بحث که مسجد نهاد دینی و مذهبی است، اهمیت دارد.
این پژوهشگر ادامه داد: وقتی در مورد تلویزیون و سینما صحبت می کنیم بومی شدن این دو از مباحث اولیه است اما این موارد را در مورد مسجد نداریم و مسجد ذاتا بومی جامعه ماست، مساله دیگر پشتوانه مردمی داشتن نهاد مسجد است که قبل و بعد از انقلاب اسلامی وجود داشته است.
مسجد با فضای جامعه همراه است
فرخی ادامه داد: بنابراین مسجد نهادی است که با فضای جامعه ما همراه است، با این حال در حوزه رویکردهایی که پیش‌تر اشاره کردم، به طور خاص چهار رویکرد را از مسجد می‌توانیم احصا کنیم از جمله رویکرد حمایتی، ضمانتی، اقتضایی و نظارتی .
عضو هیأت علمی دانشکده رفاه تصریح کرد: وقتی در مورد مساجد صحبت می‌کنیم باید تعیین شود که از کدام مسجد سخن می‌گوییم، چراکه از مساجد بین راهی تا مسجد جامع در کشور وجود دارد، اما رویکرد حمایتی که طی آن باید ذیل هرکدام از این مساجد توجه داشته باشیم این است که حکومت در زمینه پیش بینی و اختصاص زمین رایگان به مردم جهت ساخت مسجد مبادرت ورزد، همچنین اختصاص و تامین بودجه برای مساجد، تامین معیشت ائمه جماعات و خدام، مساعدت حکومت در زمینه طراحی و ساخت مسجد و در نهایت مساعدت حکومت در تهیه آمار و سرانه دقیق مساجد نیز باید مورد توجه واقع شود.
اینکه مسجد را از نهاد به سازمان تبدیل کنیم، خطاست
فرخی در ادامه گفت: اگر مسجد را از نهاد به سازمان تبدیل کنیم، بزرگترین خطا است، از سوی دیگر ذیل رویکرد ضمانتی باید قوانین و مقررات توسط حکومت پیرامون مسجد باشد، همچنین رویکرد نظارتی باید در حوزه نرم افزاری و داخل مسجد محقق شود آن هم فقط در حد نظارت یعنی حکومت در مسائل نرم افزاری مسجد، تعیین امام جماعت، هیات امنا و خدام و نظارت بر شورای سیاستگذاری ورود کند.
وی در ادامه ابراز کرد: رویکرد اقتضایی چتر حاکم بر سه رویکرد دیگر است چراکه در این رویکرد مقتضیات زمانی و مکانی مورد توجه قرار می‌گیرد، ضمن اینکه توجه به این مساله اهمیت دارد که ما بعد از پیروزی انقلاب تاکنون در بستر محلات، نهادهای دیگری نظیر فرهنگسراها را ایجاد کردیم، بنابراین باید به رقبای مسجد در بازتعریف نقش مساجد در نظام اسلامی معاصر توجه کنیم.
این پژوهشگر افزود: توجه به گونه شناسی مسجد، توجه به حوزه مساله شناسی مساجد، توجه به جایگاه مراجع تقلید در خط مشی گذاری مساجد، توجه به ظرفیت محله در بازنگری کارکردی مسجد، توجه به ویژگی دینی بودن نهاد مسجد و پشتوانه مردمی داشتن این نهاد جهت سیاستگذاری مطلوب، توجه به دوگانه سیاستگذاری بر مسجد و سیاستگذاری در مسجد و نهایتا توجه به موضوع شبکه اجتماعی مساجد کشور از مسائلی است که ذیل بحث جایگاه مسجد باید مورد توجه قرار دهیم.
در ادامه جواد زاهدی با موضوع نقش مسجد در خط مشی گذاری و حکمرانی فرهنگی به ارائه مقاله خود پرداخت، این مقاله به طور مشترک با محمدحسین رفیعی به رشته تحریر درآمده بود.
زاهدی در ابتدای مباحث خود با بیان اینکه رهیافت ها و کارکردهای مسجد در خط مشی گذاری و حکمرانی فرهنگی از اهمیت بسزایی در پیشرفت جامعه برخوردار است، گفت: اما متاسفانه کشورهای اسلامی از مسجد دور شده و به مسائل کاربردی مسجد نپرداخته اند.
وی ادامه داد: ما می توانیم ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و علمی و اقتصادی را در مورد مسجد مطرح کنیم که هر کدام پیشینه ای دارند؛ مساجد در طول تاریخ ظرفیت‌های مختلفی دارند که در قرآن و روایات به آنها اشاره شده است. در وسایل الشیعه تقریبا ۷۰ باب در مورد مسجد بیان شده است.
زاهدی با بیان اینکه مسجد در زمان پیامبر اکرم(ص) از اهمیت خاصی برخوردار بوده و تمامی مسائل در این مکان مقدس صورت می پذیرفت، گفت: این رویکرد در طول خلافت خلفای دیگر با فراز و نشیب هایی مواجه بود تا زمانی که به انقلاب اسلامی رسیدیم و انقلاب توانست این جایگاه را در جامعه احیا کند.
وی با بیان اینکه مسجد در حکمرانی نقش اساسی دارد، تصریح کرد: مسجد در حکمرانی سیاسی و عرصه تصمیم‌گیری، وحدت اسلامی، تعاونی اجتماعی، اطلاع رسانی نقش آفرین است، همچنین در ابعاد آموزشی نیز مسجد می‌تواند موثر واقع شود چنانکه در طول تاریخ چنین رویکردی را شاهد بودیم و اقتدار و تمدن علمی، توسعه رشته های علم، رشد نهادهای آموزشی محقق شد، در نتیجه مسجد در عرصه فرهنگی، سیاسی، آموزشی و اقتصادی تأثیر گذار است و ذیل آن بر حکمرانی و خط مشی گذاری موثر واقع خواهد شد.
|