نشست افتتاحیه همایش بین المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» با حضور غلامعلی حدادعادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نجفقلی حبیبی عضو هیئت امنای این‌سازمان، حجت الاسلام محمدمهدی ایمانی پور رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، اکبر ایرانی مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و معاونان و مدیران و همکاران سازمان برگزار شد.
ترجمه کلیله و دمنه؛ نشان قدمت ارتباط فرهنگی میان دو ملت
غلامعلی حداد عادل با اشاره به اهمیت پرداخت به موضوع «میراث مشترک ایران و هند؛ نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)»گفت: سابقه روابط فرهنگی ایران و هند به پیش از اسلام باز می‌گردد و شاید بتوان یکی از بارزترین نمونه‌ها و دستاورد این رابطه فرهنگی را سفر برزویه طبیب به هند و ترجمه کتاب «کلیله و دمنه» دانست. گمان می‌رود اولین ترجمه کتاب «کلیله ودمنه» به زبان پهلوی بوده و پس از آن به سایر زبان‌ها ترجمه شده است که نشان می‌دهد ایران، اولین کشوری بود که این کتاب را به زبان دیگری برگرداند و این اثر از زبان پهلوی به عربی و سپس به فارسی ترجمه شده است.
بنیاد سعدی با اشاره به تحولات روابط فرهنگی دو کشور پس از اسلام افزود: روابط فرهنگی در دوران اسلامی تقویت شد و حدود ۷۰۰ یا ۸۰۰ سال، زبان فارسی، زبان مشترک فرهنگی، علمی، دیوانی، درباری مردم هند بود.
طولانی بودن تاریخ گستردگی عرض جغرافیای میراث مکتوب دو ملت
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به ناشناخته بودن گنجینه‌ی کتاب‌ها و نسخه‌های خطی بین ایران و هند گفت: تاریخ هزار ساله زبان فارسی و فرهنگ اسلامی، در هند سبب شد تا در کتابخانه های این کشور گنجینه ناشناخته عظیمی از کتب و نسخ خطی وجود داشته باشد؛ به اعتقاد من طول تاریخ و عرض جغرافیایی این عرصه گسترده است.
حدادعادل با ابراز خرسندی از برقراری تعامل مثبت بین کشورهای ایران و هند، افزود: خوشبختانه در حال حاضر روابط ایران و هند به ویژه در حوزه فرهنگی و سایر عرصه‌ها، مطلوب است. حدود ۱۰ سال پیش در ایران، ۲۰ مؤسسه در حوزه مسائل فرهنگی هند فعالیت می‌کردند و به یاد دارم نظیر این همایش حدود ۱۵ سال پیش در قم به همت حجت الاسلام حسینی اشکوری درباره نسخ خطی فارسی برگزار شد.
عضو پیشکسوت شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به مقاله‌ای جامع درباره اشتراکات فرهنگی ایران و هند گفت: اخیراً مقاله‌ای به قلم آقای عمر خالدی از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده و بزودی با نام راهنمای کتابخانه های دارای نسخ خطی عربی، فارسی و اردو در هند در مجله «پیام بهارستان» چاپ خواهد شد. در این مقاله ۶۰ کتابخانه بزرگ در هند معرفی و منابع مربوط به تحقیق درباره هریک از کتابخانه ها نیز آورده شده است.
فهرست نویسی ۱۰۰ هزار نسخه خطی؛ تخمین وجود ۳۰ میلیون سند
وی افزود: نویسنده این مقاله می‌گوید، تا کنون حدود یکصد هزار نسخه خطی در کتابخانه های هند فهرست نویسی شده است. این رقم نسخه‌های خطی فهرست نشده، نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه های شخصی و نیز اسناد اداری و دیوانی را که به زبان فارسی در کتابخانه ها و مراکز اسناد وجود دارد، شامل نمی‌شود؛ تعداد این اسناد در حدود ۳۰ میلیون سند تخمین زده شده که در کتابخانه های بزرگ هند موجود است.
به گفته رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، کتابخانه های خدابخش، نظام حیدرآباد و رضا رامپور جزو مراکز اصلی نگهداری نسخه‌های خطی فارسی، اردو و عربی هستند.
حداد عادل با بیان آسیب‌هایی که این میراث گران بها را تهدید می‌کند افزود: در حال حاضر در باب نسخه‌های خطی مسائل مختلفی در هند وجود دارد که یکی از این مسائل مربوط به گردآوری این نسخ می‌شود چراکه هم اکنون در خانواده‌های هندی افراد آشنا به زبان فارسی وجود ندارد یا تعدادشان اندک است و معانی کتب را نمی‌دانند و قدر و ارزش آنها دانسته نمی‌شود که در نهایت موجب از بین رفتن این منابع می‌شود. همچنین شرایط نگهداری کتاب در کتابخانه های هند به خصوص کتابخانه های کوچک که تحت نظر دولت نیست، بسیار نامناسب است که به دلیل نبود امکانات مناسب برای نگهداری و حفاظت این کتاب‌ها صدمه می‌بینند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی با اشاره به زمینه‌های مطالعه و بررسی گنجینه نسخ خطی دو کشور گفت: ابعاد مختلف کتاب‌ها از بررسی نوع کاغذ، موارد فنی، خط، زبان، ادبیات، هنر تزئین و کتاب آرایی عرصه گسترده‌ای برای تحقیق و پژوهش وجود دارد.
ضرورت فهرست نویسی نسخ خطی موجود در هند
رئیس بنیاد سعدی، فهرست نویسی را یکی دیگر از جنبه‌های مهم در حفظ و نگهداری نسخ خطی عنوان کرد و افزود: در هند تعداد کتابخانه های که منابع آنها فهرست نویسی نشده است فراوان است و برای انجام آن موضوع دسترس پذیر بودن نسخ خطی مهم است. اما در سال‌های اخیر اگر یک محققی در ایران به یک نسخه خطی در هند احتیاج داشت، باید به هند سفر می‌کرد و مقررات سخت در این کشور موجب شده که دسترسی به این منابع بسیار دشوار به نظر برسد. برای دسترس پذیر کردن نسخ رایزنان فرهنگی کمک شایانی را به پژوهشگران خواهند کرد.
توجه به حفظ میراث مکتوب دو ملت در انقلاب اسلامی ایران
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به برنامه‌های انجام شده در طول انقلاب اسلامی در خصوص حفظ این میراث تاریخی مشترک میان دو ملت به خدمات مرکز نور اشاره کرد و گفت: از کارهایی که در چهل و سه سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران با هدایت مقام معظم رهبری، توسط جمهوری اسلامی ایران در هند صورت گرفت، تأسیس مرکز میکروفیلم نور است و آقای خواجه پیری در این مدت طولانی با مداومت توانست بسیاری از نسخه‌های خطی را شناسایی، گرآوری، خریداری، مرمت، حفاظت و نگهداری کند و امروزه کتابخانه های هند به این مرکز اعتماد دارند و این مرکز در خدمت احیای روابط فرهنگی ایران و هند است.
حدادعادل در بخشی دیگر از سخنان خود به خدمات دانشمندان ایرانی در حوزه ارتباطات فرهنگی دو کشور اشاره کرد و گفت: از میان دانشگاهیان زنده یاد جلالی نائینی، و فتح الله مجتبایی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سرآمدان این حوزه بودند. دکتر مجتبایی سرآمد و سرحلقه هندشناسان ایرانی به شمار می‌رود و بر دیگران از حیث آشنایی با ذخایر فارسی در هند تقدم فضل دارد. او حدود ۵۰ سال پیش از سوی مؤسسه ذاکر الحسین به هندوستان دعوت شد و درباره آثار دینی هندوان که به زبان فارسی ترجمه شده سخنرانی کرد.
علامه امینی از پیشگامان استفاده از نسخ خطی هند
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: از شخصیت‌های حوزوی می‌توان به مرحوم علامه امینی به عنوان یکی از پیشگامان استفاده از نسخ خطی هند اشاره کرد. او حدود ۷۰ سال پیش زمانی که می‌خواست الغدیر را تألیف کند، برای دستیابی به نسخ خطی شیعی در هند، به هندوستان سفر کرد و چندین ماه در این سرزمین مشغول تحقیق و پژوهش بود و احادیث مربوط به تألیف الغدیر را شخصاً استنساخ می‌کرد.
حدادعادل گفت: مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی نیز از اشخاصی بود که عمر خود را وقف این منطقه‌ای کرده بود که آن را خراسان بزرگ می‌نامید و یک سفرنامه ای را به عنوان «سیری در کتابخانه های هند و پاکستان» دارد و در این سفرنامه بیشتر نکته‌هایی که در نسخ خطی دیده است را یادداشت کرده است. عارف نوشاهی نیز با انتشار فهرست نسخه‌های چاپی، خدمت بزرگی به این حوزه کرده است، او وسعت و عظمت این حوزه را نشان داده و مرحوم منزوی نیز با فهرست نسخ فارسی اهتمام ستودنی داشته است.
پیوند فرهنگی ایران و هند غیر قابل انکار است
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، سخنران دیگر این آئین با اشاره به این قدمت تمدنی گفت: وجود ادیان و آئین‌های گوناگون، اقوام به زبان‌های مختلف، آداب و رسوم متنوع سبب شده این سرزمین از تنوع و آمیختگی فرهنگی بسیاری برخوردار باشد و به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران به لحاظ کسوت و تنوع فرهنگی در قامت یک قاره ظاهر شده است. پیوند فرهنگی و ادبی ایران و هندوستان در طول تاریخ همواره استوار و غیرقابل انکار بوده است و با فراز و فرودهای بسیاری در گستره روزگاران استمرار داشته است.
حجت الاسلام محمد مهدی ایمانی پور با اشاره به روابط دو تمدن به ظرفیت هنر و ادبیات اشاره کرد و گفت: شاعران، ادبا و حکماً حلقه اصلی و مؤثر ایران و هندوستان در دوره اسلامی به شمار می‌رفتند، شعر و ادب ایران اسلامی در این عصر به اوج خود رسید و شاعران و هنرمندان بسیاری تعامل فرهنگی و ادبی این سرزمین را در آثار خودشان به تصویر کشیدند و بسیاری از هنرمندان و ادیبان ایران زمین با سفر به هندوستان آثار خوبی از خودشان بر جای گذاشتند که به عنوان نمونه می‌توان به تاج محل اشاره کرد که هنرمندان ایرانی در طراحی آن نقش داشتند.
یک میلیون نسخه خطی در کتابخانه های هند موجود است
رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با بیان اینکه هم اکنون بیش از یک میلیون نسخه خطی در کتابخانه های مختلف هندوستان وجود دارد، افزود: بخش مهمی از تاریخ و گذشته سرزمین هند به ویژه در قرون میانی اسلامی به زبان فارسی تألیف و تدوین شده بود و در بسیاری از دانش‌ها شعر، ادب، نجوم، ریاضیات، طب و معارف اسلامی زبان فارسی نقش پر رنگی داشته و آثار فاخری در این علوم به زبان فارسی تولید شده است. اخیراً نیز در اصلاحیه علوم نظام آموزشی هند که در سال ۲۰۲۰ صورت گرفت زبان فارسی به عنوان زبان کلاسیک هند به رسمیت شناخته شد.
گام ارزشمند در زمینه بررسی ظرفیت‌ها و چالش‌های نسخ خطی ایران و هند
اکبر ایرانی، مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به پیشینه میراث مشترک ایران و هند گفت: این همایش نخستین همایشی نیست که در حوزه میراث مشترک ایران و هند برگزار شده است، اما می‌توان از آن به عنوان اولین گام ارزشمند در زمینه نسخه‌های خطی، چالش‌ها و مباحث مربوط به متون کهن، فهرست نگاری، تحقیق و تصحیح و نسخه شناسی نام برد و در این مسیر خدمات و تلاش فرهیختگانی چون نظیر احمد، امیر حسن عابدی، حسن انوشه و احمد منزوی در زنده نگه داشتن میراث مشترک ایران و هند بر کسی پوشیده نیست و درباره پیشینه میراث مشترک ایران و هند ده‌ها کتاب، صدها مقاله و هزاران نسخه خطی به جا مانده است.
ایرانی با اشاره به سوابق بررسی اشتراکات این دو تمدن افزود: زنده یاد سعید نفیسی اشتراکات تمدنی آریایی‌های هند و ایران را به هفت هزار سال قبل از میلاد می‌دانست و گفته که این حلقه ارتباطی بار دیگر در قرن چهارم مجدداً برقرار شد و حضور ادبی، فرهنگی و هنری ایرانیان در هندوستان رونق دوچندان گرفت. به گفته مرحوم همایی خدمتی که هندیان به فرهنگ نویسی ایرانیان کرده اند، مانند خدمتی بود که ایرانیان به زبان و فرهنگ و ادبیات عرب کرده اند و هندیان بالغ بر ۲۰۰ فرهنگ ادبی در شبه قاره تدوین کردند.
مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به حضور زبان فارسی در شبه قاره هند گفت: قریب به ۸۰۰ سال است که حضور زبان فارسی در شبه قاره هند موجب تولید، تحقیق و تدوین هزاران اثر ادبی، عرفانی، مذهبی و غیره شده است که نمود شاهکارهای ادبی و هنری را در کارهای اکبرشاه می‌بینیم که بالغ بر ۵۰ اثر نفیس مانند شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و غیره نگارگری، خطاطی و طراحی شده است و در نقاط مختلف از موزه‌های جهان پراکنده است.
ایرانی گفت: نخستین مُصححان آثار ادبی که در شبه قاره هند ظهور کردند عبداللطیف عباسی گجراتی مثنوی معنوی را با ۵۰ نسخه تحقیق و تصحیح کرد. تصحیح دیوان سنایی نیز دیگر آثاری است که در عصر صفوی به انجام رسیده است. چاپ کتاب‌ها و متون فارسی و عربی در سال ۱۷۸۱ یعنی حدود ۸۰ سال پیش از ورود صنعت چاپ به ایران صورت گرفت.
این همایش بین المللی در ادامه به بررسی موضوعات «حفاظت، نگهداری و مرمت نسخ خطی» و «فهرست نویسی نسخ خطی»،» هنر کتاب آرایی» و «نسخه پژوهی، متن پژوهی» پرداخت.
همایش «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» ۲۵ بهمن به کار خود خاتمه می‌دهد.
|