به گزارش مرکز خبر شورای عالی انقلاب فرهنگی، دکتر عاملی سخنرانی خود را با عنوان «شناخت هویت ملی ایرانیان» ایراد کرد. وی برجستگی این همایش را نسبت به سایر همایش‌های مشابه در جهان این دانست که نخست، دربارة ایران معاصر است. دوم، با تنوع رویکردها و موضوع‌ها همراه است و تلاش شده است واقعیت ایران انقلاب اسلامی منعکس گردد و از مواجه های دیگری هراسی معطوف به سیاه نمائی ایران انقلاب اسلامی فاصله گرفته است. به گفتة ایشان، بسیاری از همایش‌ها در این‌باره، صرفاً با رویکرد سیاسی و یک‌جانبه‌نگری دیدگاه‌ها برگزار می‌شود و چنین تنوع موضوعی‌ای در آن به‌چشم نمی‌خورد و سوم آنکه همایش بین المللی ایران شناسی از پشتوانه تخصصی مطالعات ایران دانشگاه تهران برخوردار است.
هویت ملی چتر بودن و نبودن یک ملت است. همچنین، نوعی احساس درونی یک ملت را نسبت به خود و هم‌وطنان خود منعکس می‌کند و مای ما ایرانیان را تشکیل می‌دهد. هویت یک ملت متکی بر خصیصه‌های متمایز آن‌هاست؛ به‌نوعی ناظر بر نظام معناشناسی و تمایزهای فرهنگی یک ملت است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی فهم عناصر و مؤلفه‌های «هویت ملی» را یکی از ابعاد مهم شناخت هویت ملی ایرانیان و رسیدن به واقعیت ایران امروز دانست.
این استاد علوم ارتباطات «هویت ملی» را دارای ابعاد مشترک و در عین حال متمایزکننده خواند و افزود: «هویت ملی چتر بودن و نبودن یک ملت است. همچنین، نوعی احساس درونی یک ملت را نسبت به خود و هم‌وطنان خود منعکس می‌کند و مای ما ایرانیان را تشکیل می‌دهد. هویت یک ملت متکی بر خصیصه‌های متمایز آن‌هاست؛ به‌نوعی ناظر بر نظام معناشناسی و تمایزهای فرهنگی یک ملت است.» به گفتة ایشان، اگرچه امروز وجوه مشترک بسیاری میان ملت‌های جهان به‌چشم می‌خورد، عناصر هویت‌بخش ملی عناصری است که حاوی عنصر متمایزکنندة ملت‌هاست که در بسیاری از جوامع این نوع عناصر متمایز کننده تحت تاثیر فضای یکپارچه مجازی و رسانه های جهانی کم رنگ شده است.
دکتر عاملی، هویت ملی را سرمایه‌ای اجتماعی بیان کرد که موضوع مورد توجه جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، اندیشمندان حوزة مردم‌شناسی، انسان‌شناسی و ارتباطات است و از این منظر قدرت و توانایی یک ملت را ارزیابی می‌کند. همچنین، افزود: «ضعیف‌شدن مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی موجب ضعیف‌شدن هویت ملی و حس افتخار عضویت ملی می‌شود و رابطه‌ای علّی و معلولی و رابطه‌ای متقابل میان سرمایة اجتماعی و هویت ملی برقرار است؛ هرچه سرمایة اجتماعی قوی‌تر باشد، هویت ملی قدرتمندتر خواهد بود و حس عضویت و افتخار در عرصة ملی تقویت می‌شود.»
وی از جملة مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی را راستگویی، اعتماد ملی، امید و نشاط ملی عنوان کرد که هویت ملی را تقویت می‌کند، اما مهم‌ترین آن‌ها را نوع رابطة دولت و ملت، و نیز رابطة ملت و دولت دانست و افزود: «هرچه دولت‌ها توجه بیشتری به ملت خود داشته باشند، به‌همان میزان سرمایة اجتماعی تقویت می‌شود.» همچنین، از عوامل مخل رابطة میان ملت و دولت سخن گفت و خاطرنشان کرد: «ازجمله اختلالات مهندسی دشمن و عناصر فعال در خارج از ایران انقلاب اسلامی بر علیه ملت شریف ایران، ایجاد تشویش در اذهان ملت ایران نسبت به خود، و ترویج اسلام‌هراسی، ایران‌هراسی، شیعه‌هراسی است. بدین‌ترتیب، سعی در ایجاد اختلال در نگاه ملت به خود و به دولت خود دارند. خود سیاه انگاری منبعی برای تقویت ناامیدی و اعتماد ملی است»
ضعیف‌شدن مؤلفه‌های سرمایة اجتماعی موجب ضعیف‌شدن هویت ملی و حس افتخار عضویت ملی می‌شود و رابطه‌ای علّی و معلولی و رابطه‌ای متقابل میان سرمایة اجتماعی و هویت ملی برقرار است؛ هرچه سرمایة اجتماعی قوی‌تر باشد، هویت ملی قدرتمندتر خواهد بود و حس عضویت و افتخار در عرصة ملی تقویت می‌شود.
این استاد علوم ارتباطات هویت را محصول ارتباط درونی و بیرونی، با خود و دیگران دانست و آن را عنصری اجتماعی و ارتباطی خواند و گفت: «هویت ملی همواره با تغییر، تطور و تکامل همراه است. گرچه یکی از عناصر مهم هویت استمرار است، این استمرار با بالندگی و تغییرات فردی و اجتماعی توأم است و توانایی‌های منِ فردی و مای اجتماعی را فزونی می‌بخشد.» همچنین، بر فرایندهای اجتماعی و ارتباط ملت‌ها با یکدیگر در شکل‌گیری هویت تأکید کرد. وی اهمیت مسئلة هویت را در دنیای امروز، به دلیل افزایش عوامل مخرب بهویت عنوان کرد و ادامه داد: «دوفضایی‌شدن جهان و ظهور اینترنت و فضای مجازی و ارتباطات فرامحلی عواملی است که جنبة خاص‌گرایی هویت را با ابهام توأم ساخته است. از طرفی، در رقابت‌های جهانی، جنگ‌های سخت به جنگ‌های نرم تبدیل شده است. در جنگ نرم، تأثیرگذاری بر هویت اجتماعی‌ـ ملی، به‌خصوص دربارة ایران انقلاب اسلامی، هدفی کلیدی برای جبهه دشمنان ایران شده است.» به گفتة ایشان، موضوع هویت ملی اجتماعی و فردی موضوعی است که برای همة کشورهای جهان مهم است، به‌طوری‌که بسیاری از پایان دورة هویت ملی سخن می‌گویند، چراکه هویت ملی کنده شده و بدل به هویتی متأثر از هویت‌های غالب جهانی شده است، و حتی زبان ملی و زبان های محلی که عنصر هویت‌بخش معنایی مهمی است، تضعیف شده است.
از عوامل مخل رابطة میان ملت و دولت سخن گفت و خاطرنشان کرد: «ازجمله اختلالات مهندسی دشمن و عناصر فعال در خارج از ایران انقلاب اسلامی بر علیه ملت شریف ایران، ایجاد تشویش در اذهان ملت ایران نسبت به خود، و ترویج اسلام‌هراسی، ایران‌هراسی، شیعه‌هراسی است. بدین‌ترتیب، سعی در ایجاد اختلال در نگاه ملت به خود و به دولت خود دارند. خود سیاه انگاری منبعی برای تقویت ناامیدی و اعتماد ملی است»
نگریستن به هویت ملی به‌لحاظ فلسفی بخش دیگر سخنان دکتر عاملی بود. از این منظر، هویت را مفهومی مشکک، دارای تدرج، و توأم با تغییر خواند و سخنان خود را با برشمردن مؤلفه‌های اثباتی هویت ملی ایران پی گرفت و با ذکر این مهم که مؤلفه‌های سلبی و ناشایستی نیز در هویت ملی ایرانیان وجود دارد که عظمی ملی برای اصلاح آن لازم است، تأکید خود را بر تبیین مؤلفه‌های مثبت و تعین‌بخش و ارزشمند هویت ملی ایرانیان گذاشت و از شش عنصر شاخص سخن گفت که به فهم لایه‌های عمیق جامعة ایرانی کمک خواهد کرد. همچنین، به‌طور کلی، فرهنگ قرآنی، سیرة پیامبر (ص) و سنت اهل بیت (ع) را دارای نقش کانونی در روحیات و شخصیت تاریخی ایرانیان برشمرد و بر پررنگ‌بودن مؤلفه‌های محوری اسلام در آن و در جامعة ایرانی تأکید کرد و نمود بارز آن را در شعر و ادبیات فارسی و فرهنگ مقاومت در مقابل ظلم دانست.
دوفضایی‌شدن جهان و ظهور اینترنت و فضای مجازی و ارتباطات فرامحلی عواملی است که جنبة خاص‌گرایی هویت را با ابهام توأم ساخته است. از طرفی، در رقابت‌های جهانی، جنگ‌های سخت به جنگ‌های نرم تبدیل شده است. در جنگ نرم، تأثیرگذاری بر هویت اجتماعی‌ـ ملی، به‌خصوص دربارة ایران انقلاب اسلامی، هدفی کلیدی برای جبهه دشمنان ایران شده است.
دبیر شورای انقلاب فرهنگی، اولین عنصر را در هویت ملی ایرانیان با سبقة تاریخی، عنصر «عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی» برشمرد. وی آن را فرهنگی ریشه‌دار و تاریخی در فرهنگ ایرانی دانست که به‌طور حتم حماسة عاشورای حسینی با ماهیت ظلم‌ستیزانة خود همواره این ویژگی را در ایرانیان تقویت کرده است و ادامه داد: «عاشورا نماد بودن های شکوفای ایرانیان است که هر سال و در مراسم‌های مختلف تکرار می‌شود. همچنین، در اربعین حسینی، جمع بزرگ ایرانیان، تا پیش از همه‌گیری کرونا، 80 کیلومتر را با پای پیاده و با زمزمة حسین‌خواهی و عدالت‌خواهی بر لب طی می‌کردند.» دکتر عاملی به پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1395 اشاره کرد. در این پیمایش، بیشتر پاسخگویان بر آرمان‌های سیاسی مبارزه با ظلم در برابر استکبار تأکید داشتند. 45/9 درصد پاسخگویان با حمایت از مستضعفان جهان موافق و 18/5 درصد کاملاً موافق، 5 درصد کاملاً مخالف و 9/2 درصد مخالف بودند. حتی دربارة امر مخاطره‌آمیزی همچون آزادی قدس، در مجموع بیش از 60 درصد موافق یا کاملاً موافق بودند و 26/2 درصد نظری نداشتند که ممکن است به‌دلیل عدم شناخت یا مخاطرات زندگی بوده باشد.
اولین عنصر را در هویت ملی ایرانیان با سبقة تاریخی، عنصر «عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی» برشمرد. وی آن را فرهنگی ریشه‌دار و تاریخی در فرهنگ ایرانی دانست که به‌طور حتم حماسة عاشورای حسینی با ماهیت ظلم‌ستیزانة خود همواره این ویژگی را در ایرانیان تقویت کرده است و ادامه داد: «عاشورا نماد بودن های شکوفای ایرانیان است که هر سال و در مراسم‌های مختلف تکرار می‌شود.
دومین عنصر در هویت ملی ایرانیان را «اسلام‌گرایی و دین‌گرایی» عنوان کرد. وی ضمن انتقاد از نادیده‌انگاشته‌شدن این عنصر از نگاه افراد در خارج از ایران، به پیمایش‌های خود در استان تهران اشاره کرد که 7910 نفر در آن شرکت داشتند و 70 درصد آنان را جوانان تشکیل می‌دادند. اعتقاد به توحید در 99/61 درصد، اعتقاد به نبوت در 98/6 درصد، باور به معاد در 99/2 درصد، باور به عدالت در 99/1 درصد، باور به امامت و ولایت در 97 درصد، اعتقاد به تولی و تبری در 93/9 درصد وجود داشت. دکتر عاملی تأکید کرد: «باور به اسلام در خودآگاه و ناخودآگاه جامعة ایرانی عنصری هویت‌بخش است.» طبق پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1395 نیز با سؤال‌هایی ریزتر دربارة دین‌گرایی، از جمله پاسخ به این سوال که: «در انجام‌دادن امور مهم زندگی چقدر به خدا توکل می‌کنید؟» بیش از 89 درصد زیاد و خیلی زیاد را انتخاب کردند. همچنین، در پاسخ به سؤال «چقدر به خدا احساس نزدیکی می‌کنید؟» 35/9 درصد زیاد و 42/9 درصد خیلی زیاد را انتخاب کردند. سؤال «آیا با این عقیده موافق‌اید که اعمال خوب و بد انسان در آخرت محاسبه می‌شود؟» نیز با نزدیک به 86 درصد پاسخ زیاد و خیلی زیاد همراه شد. باور و ارادت به اهل بیت نیز بیش از 87 درصد پاسخ زیاد و خیلی زیاد را در پی داشت.
«اسلام‌گرایی و دین‌گرایی» عنوان کرد. وی ضمن انتقاد از نادیده‌انگاشته‌شدن این عنصر از نگاه افراد در خارج از ایران، به پیمایش‌های خود در استان تهران اشاره کرد که 7910 نفر در آن شرکت داشتند و 70 درصد آنان را جوانان تشکیل می‌دادند. اعتقاد به توحید در 99/61 درصد، اعتقاد به نبوت در 98/6 درصد، باور به معاد در 99/2 درصد، باور به عدالت در 99/1 درصد، باور به امامت و ولایت در 97 درصد، اعتقاد به تولی و تبری در 93/9 درصد وجود داشت. دکتر عاملی تأکید کرد: «باور به اسلام در خودآگاه و ناخودآگاه جامعة ایرانی عنصری هویت‌بخش است.»
«مردم‌گرایی و احترام به دیگری» سومین عنصر بود که در تبیین هویت ملی ایرانیان مطرح شد و دکتر عاملی آن را عنصری مهم و قدرتمند در جامعة ایرانی خواند. تحریم‌ها و افزایش نرخ تورم و کم‌رنگ‌ترشدن سفرة مردم شاید به‌ظاهر نشان از توجه کمتر مردم به دیگری باشد، ولی مطالعات اجتماعی این امر را تایید نمی کند. مردم گرایی و احترام به دیگری یک سرمایه تاریخی فرهنگی در ایران است. ادبیات ایران مملو از توجه به دیگران و اجتناب از آزار دیگران حتی پیش از ورود اسلام در ایران و در دوران پارسیان است. دکتر عاملی به فرازهای از بیانات امام علی (ع) اشاره کرد که انصاف‌دادن در آنچه دوست می‌دارید یا ناخوشنود می‌دانید را مشی زندگی توصیه کرده است. دکتر عاملی انصاف را نوعی تبادل موقعیت خواند و تناصفی است که خود را به‌جای دیگری قرار دهیم. همچنین، به فرمان ایشان به مالک اشتر نخعی اشاره کرد که فرمودند: «محبت‌آمیز حقوق دیگران را رعایت کن. چونان حیوانی درنده مباش که خوردنشان را غنیمت شماری، زیرا آنان دو گروه‌اند یا هم‌کیشان تو هستند، یا همانندان تو در آفرینش.» دکتر عاملی برپایة این فراز امام علی (ع) محبت به دیگران را، صرفهنظر از مسلمان‌بودن یا نبودن آنان، امری انسانی و ارزشی متعالی در اسلام بیان کرد. همچنین، به پیمایش پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال 1395 اشاره کرد که 23/6 درصد افراد به پرسش «در اوضاع فعلی آدم فقط باید به فکر خودش باشد.» پاسخ کاملاً مخالف و 39/7 درصد پاسخ مخالف داده بودند. همچنین، در سنجش سرمایة اجتماعی کشور در ایران، در پاسخ به سؤال «داشتن خیرخواهی در قبال گروه‌های مختلف اجتماعی»، 85/3 درصد به اعضای خانواده پاسخ زیاد، 12/7 درصد پاسخ متوسط، و 2/1 درصد پاسخ کم را دادند؛ در قبال همسایه و آشنایان نیز 35/6 درصد پاسخ زیاد، 49/9 درصد پاسخ متوسط و 14/5 درصد پاسخ کم را دادند. دکتر عاملی توجه به مردم را در تمامی اجزای زندگی ایرانیان از قدیم مشهود خواند و به مقولة های معماری ایرانی مورد نظر مرحوم پیرنیا اشاره کرد و گفت یکی از عناصر مهم معماری ایرانی «مردم‌واری» بوده است که در بازار و ساختمان‌ها عمومی و مشائات و توجه به فراخ‌بودن آن دیده می‌شود.
تحریم‌ها و افزایش نرخ تورم و کم‌رنگ‌ترشدن سفرة مردم شاید به‌ظاهر نشان از توجه کمتر مردم به دیگری باشد، ولی مطالعات اجتماعی این امر را تایید نمی کند. مردم گرایی و احترام به دیگری یک سرمایه تاریخی فرهنگی در ایران است.
دکتر عاملی «خانواده‌گرایی» را عنصر چهارم هویت ملی ایرانیان و مهم‌ترین عنصر اجتماعی در ایران دانست. بنا به سنجش سرمایة اجتماعی کشور، 85/3 درصد خیرخواهی زیاد نسبت به اعضای خانواده و 81/1 درصد مسئولیت‌پذیری زیاد را گزارش کردند. 80/4 درصد میزان گذشت نسبت به اعضای خانواده را زیاد، و 77/3 درصد صداقت در قبال خانواده را زیاد می‌دانستند. این در حالی است که 85 درصد مردان متأهل در انگلستان با زنی غیر از همسر خود ارتباط دارند. دکتر عاملی از سرایت این فرهنگ به جامعة ایرانی ابراز نگرانی کرد که نشانه‌های آن افزایش آمار طلاق و رسوخ فرهنگ متجدد غربی در کشور است و افزود: «سنت اجتماعی در ایران بر پایة وفاداری به همسر و فرزندان استوار است و در بیشتر خانواده‌ها حضور جدی دارد.» در پیمایشی دربارة وضعیت فرهنگی و اجتماعی در ایران در سال 1396، 88/6 درصد اعتماد به خانواده را خیلی زیاد عنوان کردند. در پیمایش دیگری در سال 1397، تنها 5/5 درصد نسبت به خانواده اظهار نارضایتی کردند. این پیمایش در سال 1381 نیز انجام شد که تفاوت اندکی داشت (5 درصد). البته، گاه افراد به دلیل حفظ صیانت خانواده ممکن است نارضایتی خود را آشکار نکنند. دکتر عاملی مراقبت از فرزند را در میان ایرانیان صرفاً در کودکی و اعضای خانواده را منحصر به پدر و مادر و فرزند ندانست، بلکه نظام خویشاوندی را عنوان کرد متشکل از پدربزرگ و مادربزرگ، و دایی و خاله، و عمو و عمه و خانواده‌های آنان.
مؤسس دانشکدة مطالعات جهان دانشگاه تهران «پیشرفت‌گرایی، تجددخواهی و همکاری‌های بین‌المللی» را عنصر پنجم هویت ملی ایرانیان خواند. دکتر عاملی در بیان قدمت آن، به دانشگاه جندی‌شاپور در دورة شاپور اول اشاره کرد که در قرن پنجم از اندیشمندان سایر سرزمین‌ها و پزشکان نصرانی از آسیای صغیر برای همکاری دعوت کرد و گروهی از آنان نیز به ایران مهاجرت کردند. این افراد کتاب‌هایی از طب و فلسفه را با خود آوردند و دانشمندان ایرانی و غیرایرانی علوم خود را با هم تبادل می‌کردند.
دکتر عاملی «خانواده‌گرایی» را عنصر چهارم هویت ملی ایرانیان و مهم‌ترین عنصر اجتماعی در ایران دانست. بنا به سنجش سرمایة اجتماعی کشور، 85/3 درصد خیرخواهی زیاد نسبت به اعضای خانواده و 81/1 درصد مسئولیت‌پذیری زیاد را گزارش کردند. 80/4 درصد میزان گذشت نسبت به اعضای خانواده را زیاد، و 77/3 درصد صداقت در قبال خانواده را زیاد می‌دانستند. این در حالی است که 85 درصد مردان متأهل در انگلستان با زنی غیر از همسر خود ارتباط دارند. دکتر عاملی از سرایت این فرهنگ به جامعة ایرانی ابراز نگرانی کرد که نشانه‌های آن افزایش آمار طلاق و رسوخ فرهنگ متجدد غربی در کشور است و افزود: «سنت اجتماعی در ایران بر پایة وفاداری به همسر و فرزندان استوار است و در بیشتر خانواده‌ها حضور جدی دارد.»
همچنین ایشان به جایگاه ایران در رتبه بندی های مقالات علمی بر پایة نمایة «وب‌آوساینس» در سال 2020 اشاره کرد که رتبة ایران در منطقه (با 56248 مقاله) در جایگاه اول و در جهان در جایگاه پانزدهم بود. بعد از ایران، ترکیه (با 49025 مقاله)، عربستان (با 30258 مقاله که لزوماً فعالیت افراد این کشور نیست) و مصر (با 24492 مقاله) قرار داشتند. همچنین، در اسکوپوس، در سال 2019، ایران (با 54671 مقاله) جایگاه اول در منطقه و جایگاه پانزدهم را در جهان احراز کرد. پس از ایران ترکیه (با 29044 مقاله)، عربستان (با 29040)، و پاکستان (با 21787 مقاله) قرار داشت. داده‌های هفت پایگاه استنادی وب‌آوساینس نیز حاکی از آن بود که در سال 2020، ایرانیان 19863 اثر را با همکاری مؤلفان دیگر کشورها تألیف کرده‌اند که نسبت همکاری علمی و جهانی ایران را 35/3 درصد نشان می‌دهد.
دکتر عاملی نیز در پیمایش خود در ایران، با 393 پاسخگو در پاسخ به سؤال «احساس افراد نسبت به ایران» به آمار 48 نفر با بیان «فرهنگی خسته‌کننده»، 180 نفر با بیان «بهترین است، اگر از کشورهای پیشرفته درس بگیرد.»، 120 نفر با بیان «ایران پیشرفته بهترین است.» و 45 نفر با بیان «بهترین فرهنگ ملی است.» رسید. این 300 نفر (180+120) به عنصر پیشرفت و نوسازی و تقویت ایران اشاره داشتند. دکتر عاملی گفت: «ایران در گذشته امپراتوری بزرگی بوده است و امروز نیز بر محور انقلاب اسلامی، قدرتی جهانی است و داشته‌های فراملی بزرگی دارد. این جهانی‌بودن و در جهان بودن توجه به عنصر پیشرفت را در فرهنگ جامعة ایران تقویت کرده است.»
همچنین ایشان به جایگاه ایران در رتبه بندی های مقالات علمی بر پایة نمایة «وب‌آوساینس» در سال 2020 اشاره کرد که رتبة ایران در منطقه (با 56248 مقاله) در جایگاه اول و در جهان در جایگاه پانزدهم بود. بعد از ایران، ترکیه (با 49025 مقاله)، عربستان (با 30258 مقاله که لزوماً فعالیت افراد این کشور نیست) و مصر (با 24492 مقاله) قرار داشتند. همچنین، در اسکوپوس، در سال 2019، ایران (با 54671 مقاله) جایگاه اول در منطقه و جایگاه پانزدهم را در جهان احراز کرد. پس از ایران ترکیه (با 29044 مقاله)، عربستان (با 29040)، و پاکستان (با 21787 مقاله) قرار داشت. داده‌های هفت پایگاه استنادی وب‌آوساینس نیز حاکی از آن بود که در سال 2020، ایرانیان 19863 اثر را با همکاری مؤلفان دیگر کشورها تألیف کرده‌اند که نسبت همکاری علمی و جهانی ایران را 35/3 درصد نشان می‌دهد.
و «علم‌گرایی و دوستی با عقلانیت» ششمین عنصری بود که دکتر عاملی در تبیین هویت ملی ایرانیان از آن سخن گفت. دکتر عاملی فرهنگ ملی ایران را در این مقوله بی‌نظیر خواند و افزود: «صد در صد والدین در جامعة ایرانی آرزوی پیشرفت در علم را برای فرزندان خود دارند و در سبد خانواده‌های ایرانی هزینه برای علم و دانش فرزندان بیشترین جایگاه را ندارد.» این عنصر سابقة هزار ساله در ایران دارد و کهن‌ترین پایگاه تفکر علمی پیش از پیدایی حوزة علمی آتن، انجمن‌های فلسفی و علمی مغان ایرانی بوده است. مغان یا همان روحانیان دورة مادها، علوم ریاضی و نجوم را از بابل و سایر سرزمین‌های همسایة ایران آموختند و به گسترش آن پرداختند. اولین شهر دانشگاهی در جهان- جندی‌شاپور و ربع‌رشید- نیز متعلق به ایرانیان بوده است.
دکتر عاملی به پژوهشی در سال‌های 1375 تا 1378 اشاره کرد که مسعود چلبی انجام داد. وی در این پژوهش نشان داد که 60 تا 70 درصد پاسخگویان تمایل به خردورزی دارند. افراد در ارزیابی حکمرانان، حکمرانی مبتنی بر علم و تخصص و عقلانیت را برتر می‌دانند. 70/6 درصد از پاسخگویان به دانش روز اعتماد داشتند و 67/8 درصد نیز در زندگی روزمره اهل حساب و کتاب بودند.
«صد در صد والدین در جامعة ایرانی آرزوی پیشرفت در علم را برای فرزندان خود دارند و در سبد خانواده‌های ایرانی هزینه برای علم و دانش فرزندان بیشترین جایگاه را ندارد.» این عنصر سابقة هزار ساله در ایران دارد و کهن‌ترین پایگاه تفکر علمی پیش از پیدایی حوزة علمی آتن، انجمن‌های فلسفی و علمی مغان ایرانی بوده است.
دکتر عاملی در نتیجه‌گیری سخنان خود سرمایة اجتماعی ایران را قدرتمند دانست و افزود: «این شش عنصر هویت ملی ایرانیان بر هیجانات اجتماعی و احساسی لحظه‌ای استوار نیست. این‌ها خصوصیاتی ریشه‌دار و تاریخی و ماندگار است. از همین‌روست که بدان هویت اطلاق می‌شود. هویت امری است که استمرار دارد و متمایزکننده است. این شش مؤلفه در عمق فرهنگ ایرانی و هویت ایرانی‌ـ اسلامی رسوخ یافته است. لذا، شناخت عمیق ایران از روی تظاهرات به‌دلیل کمبود یا رفتاری مناسبتی، فهم درستی از ایران نیست. ایران امروز را باید از روی مؤلفه‌های عمیق آن شناخت.»
دبیر شورای انقلاب فرهنگی افزود: «عدالت‌خواهی و اسلام‌خواهی، نگاه و توجه به دیگری منشأ پیروزی انقلاب اسلامی ایران و مشارکت مردم بود. و چه زیبا بود فوج جمعیتی که به استقبال امام رفت و جمعیت بزرگ‌تری که در ارتحال امام او را بدرقه کرد. تشیع پیکر سردار سیلمانی نیز حکایت از روحیة ایرانی و توجه آن به قهرمان دارد. قهرمان در فرهنگ ایرانی کسی است که مسلمان است و با ظلم مبارزه می‌کند. کسی است که در مبارزة با ظلم هیچ تبعیضی را روا نمی‌دارد. کسی است که نگاه پدرانه به جامعه دارد و خود را برای دیگری فدا می‌کند.» توجه مردم ایران به سردار سلیمانی یک نوع بازخوانی هویت مردم ایران بود.
به گفتة دکتر عاملی، این عناصر شش‌گانه معرف تمامی عناصر هویتی ایران نیست ولی شناخت آن هم برای فهم داخلی و هم برای درک دیگران از ایران یاری‌‌رسان خواهد بود تا در ورطة اشتباه پیش نروند و ادامه داد: «مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان معرف وجود سرمایة انسانی و سرمایة اجتماعی قدرتمند است. سرمایة اجتماعی را نباید در اعتماد مقطعی به دولت ارزیابی کرد. سرمایة اجتماعی دارای عناصر ریشه‌داری است، اگرچه سیاست‌های نظام حکمرانی در مقاطع مختلف ممکن است موجب ضعف یا تقویت برخی از این عناصر شود.»
دکتر عاملی به پژوهشی در سال‌های 1375 تا 1378 اشاره کرد که مسعود چلبی انجام داد. وی در این پژوهش نشان داد که 60 تا 70 درصد پاسخگویان تمایل به خردورزی دارند. افراد در ارزیابی حکمرانان، حکمرانی مبتنی بر علم و تخصص و عقلانیت را برتر می‌دانند. 70/6 درصد از پاسخگویان به دانش روز اعتماد داشتند و 67/8 درصد نیز در زندگی روزمره اهل حساب و کتاب بودند.
القاهای هراسناک از فرهنگ سیاسی ایران و انقلاب اسلامی بخش دیگری از سخنان دکتر عاملی بود که آن را نوعی تبعیض اجتماعی خواند و افزود: «نگاه بیرونی نسبت به جمهوری اسلامی ایران و انقلاب اسلامی ایران همواره در مسیر دیگری‌هراسی بوده است. دیگری‌هراسی سنت جدیدی نیست و در بین جنگ جهانی اول و دوم نیز در مورد ژاپن انجام شد و بعدها دربارة اتحاد جماهیر شوروی به کار گرفته شد. امروز، در سطح وسیعی با محوریت نظام سلطة جهانی امریکا و صهیونیسم، اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی و ایرانی‌هراسی دنبال می‌شود.»
دکتر عاملی ایرانیان را در طول تاریخ نماد محبت خواند. در شرایط بعد از جنگ جهانی، رباعیات خیام در اروپا جزو پرفروش‌ترین کتاب‌ها بود. وی با معرفی نسخه‌ای از رباعیات خیام به زبان فارسی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و عربی، افزود: «خیام از آن نظر اهمیت یافت که با زبان رمزآلود خود دربارة عشق و محبت سخن می‌گفت. حافظ بزرگ است چون سراسر سخن از عشق و محبت گفته است. مولوی بزرگ است چون با عنصر عرفان و زبانِ توجه عمیق به دیگری شناخته می‌شود.» دکتر عاملی به حکایت مولوی از فردی سخن گفت که در جلوی خانة خود بوتة خاری کاشته بود و خار آن به پای رهگذران می‌رفت. با بزرگ‌شدن این بوته آزار رهگذارن از خارهای این بوته نیز فزونی یافت. به گفتة دکتر عاملی، «مولانا با زبان نصیحت و مذمت دربارة صاحب این بوتة خار سخن می‌گوید:
«خاربن در قوت و برخاستن خارکن در پیری و در کاستن»
«خار همان نفس امارة فرد است که هر روز بزرگ‌تر و صاحب آن هر روز ضعیف‌تر و پیرتر می‌شود. عرفان مولانا بر مهار نفس متکی است. نفس به‌منزلة اژدهای درنده‌ای است که اگر مهار نشود، گرچه در دوران یخ‌زدگی و در فضای سردسیری اژدهایی یخ‌زده و بی آرار است، اما همین که به فضای گرم و به قدرت و به‌توانایی‌های اجتماعی برسد به اژدهایی خطرناک تبدیل می‌شود.»
«عدالت‌خواهی و اسلام‌خواهی، نگاه و توجه به دیگری منشأ پیروزی انقلاب اسلامی ایران و مشارکت مردم بود. و چه زیبا بود فوج جمعیتی که به استقبال امام رفت و جمعیت بزرگ‌تری که در ارتحال امام او را بدرقه کرد. تشیع پیکر سردار سیلمانی نیز حکایت از روحیة ایرانی و توجه آن به قهرمان دارد. قهرمان در فرهنگ ایرانی کسی است که مسلمان است و با ظلم مبارزه می‌کند. کسی است که در مبارزة با ظلم هیچ تبعیضی را روا نمی‌دارد. کسی است که نگاه پدرانه به جامعه دارد و خود را برای دیگری فدا می‌کند.» توجه مردم ایران به سردار سلیمانی یک نوع بازخوانی هویت مردم ایران بود.
سخن آخر دکتر عاملی این بود که: «این مؤلفه‌ها در فرهنگ ایرانی با فرهنگ قرآن، و با فرهنگ اهل بیت (ع) و سیرة پیامبر(ص)، با شعر و با ادبیات، با عرفان، با آموزة معلمان دلسوز و علمای حکیم همواره تشویق شده است. لذا، این القاهای هراسناک از ایران، هویت ایران نیست. هویت ایران را نباید زیر لایة هراس پنهان کرد. هویت ایران را با همین شش مؤلفة بزرگ بشناسیم که منعکس‌کنندة سرمایة اجتماعی ایرانیان است.»
دکتر عاملی از دکتر محمد سمیعی، دبیر علمی همایش مطالعات ایران معاصر و رئیس دانشکدة مطالعات جهان، و دکتر زینب قاسمی‌طاری، دبیر اجرایی همایش، تشکر و قدردانی کرد.
|