نشست نقد و بررسی نخستین نمایشگاه مجازی قرآن کریم روز گذشته، هفتم تیر، با حضور مدیران این نمایشگاه، تعدادی از خبرنگاران حوزه فعالیت‌های قرآنی، فعالان قرآنی بسیج دانشجویی و جمعی از دانشجویان دغدغه‌مند وضعیت امور قرآنی در سالن اجتماعات شهید تقوی ایکنا برگزار شد.
در ابتدای این نشست مرتضی خدمتکار، مدیر اجرایی نمایشگاه، ضمن ارائه گزارشی از این دوره، گفت: برگزاری نمایشگاه‌های مجازی، در دنیا پدیده نوظهوری است. همچنین نمایشگاه مجازی با نمایشگاه فیزیکی و مسابقات قرآن، که سال‌ها تجربه ارزشمند آن را داریم، متفاوت است. لذا باید در مورد آنچه اتفاق افتاده است گفت‌وگو کنیم.
مدیرکل دفتر تبلیغ و ترویج معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی افزود: برای اینکه تصویر روشنی از رویدادهای مجازی فرهنگی جهان به دست آوریم و بر مبنای آن طراحی مناسبی برای نمایشگاه مجازی قرآن داشته باشیم، یک کار مطالعاتی را شروع کردیم و یک تیم خبره در این حوزه مسئولیت پذیرفتند تا تمام رویدادهایی که در دنیا به صورت مجازی برگزار می‌شود، مورد بررسی قرار گیرد و با توجه به شناختی که از آن رویدادها به دست آمد، به طراحی نمایشگاه مجازی پرداختیم.
اجرای ۴۰ درصد ایده اصلی
خدمتکار بیان کرد: در داخل کشور تجربه برگزاری نمایشگاه مجازی در سطح ملی و با مخاطب قابل توجه را نداشتیم و تنها تجربه نمایشگاه مجازی کتاب را داشتیم. با توجه به نتیجه مطالعات، به خاطر برخی ملاحظات مدیریتی که از شرایط برگزاری نمایشگاه وجود داشت(نزدیک بودن به زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری)، حدود ۴۰ درصد آنچه را طراحی کرده بودیم اجرا شد و ترجیح دادیم که ریسک نکنیم و باید یک بررسی دقیق و کارشناسانه درباره نمایشگاه مجازی قرآن داشته باشیم.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین حسین سلیمانی، مدیر بخش محتوایی نمایشگاه مجازی، با اشاره به اینکه هیچ ارتباط کاری و سیاسی با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ندارد، گفت: مسئله مهمی که می‌تواند به عنوان یادگاری در دست وزارت ارشاد و دولت دوازدهم قرار بگیرد این است که بخش کوچکی از آن چیزی که سال‌ها در عرصه فرهنگ دغدغه صاحب‌نظران بوده، از طریق نمایشگاه مجازی اتفاق افتاد و آن خدمت مردم به مردم و تسهیل‌گری در فعالیت‌های فرهنگی است. به جای اینکه حاکمیت و دولت‌ها ورود کنند، مجموعه‌های مردمی را وارد عرصه کنند تا اگر یک مجموعه مردمی کار خوب و اثربخشی انجام می‌دهد، به نحوی آن را به دست مردم برسانند.
مهم‌ترین اتفاق نمایشگاه مجازی چه بود؟
سلیمانی افزود: یکی از نگرانی‌هایم به عنوان یک فعال فرهنگی این بود که این فهم در دولت آینده هم وجود دارد یا خیر؟ آیا دولت آینده می‌تواند تسهیل‌گری کند؟ وقتی تلاش می‌کنید لایه‌های مردمی را تقویت کنید، بدنه شما را رد می‌کند. در مجموعه وزارت ارشاد افرادی اعتقاد داشتند که مخاطب به سمت مجموعه‌های مردمی سوق داده نشود و بخش دولتی کارها را انجام دهد و به تولید محصول بپردازد تا به عنوان رقیب بخش مردمی حضور داشته باشد. مهم‌ترین اتفاقی که افتاد تقویت مجموعه‌های مردمی در هر لایه بوده است. در مجموعه‌هایی که معرفی شدند برخی از آنها ثبت نشده بودند. غیر از این اتفاق در بحث رسانه‌ای هم به اندازه‌ای که توانستیم، تلاش کردیم که همین مجموعه‌ها در رسانه‌ها معرفی شوند.
سلیمانی تصریح کرد: مسئله مهم‌تر این است که منابع هم از لایه مردمی به سمت افراد و مجموعه‌ها می‌رود، نه اینکه منابع به سمت بلاعوض بودن هزینه شود. بر اساس توافق با مجموعه‌های مردمی، اعلام شده بود به هر میزان که مخاطب از آموزش‌های مجازی آنها در نمایشگاه قرآن بهره‌مند شود، هزینه آن از سوی دولت پرداخت خواهد شد، یعنی هزینه‌ها را غیرمستقیم پرداخت می‌کردیم. هر کسی که می‌خواهد در حوزه فرهنگی کار کند، قطعاً باید به تسهیل‌گری اعتقاد داشته باشد و به گونه‌ای عمل کند که مجموعه‌های مردمی حضور بهتری داشته باشند. رویکرد کلی نمایشگاه در بخش محتوایی حمایت از مجموعه‌های مردمی بود و حداقل بالای ۹۰ درصد حمایت‌ها در بخش محتوایی از همین مجموعه‌های مردمی بوده است و نیز حدود هشت مجموعه از بخش دولتی بودند و بقیه ذیل مجموعه‌های مردمی قرار داشتند.
ظرفیت‌های قرآنی در خدمت انس عموم با قرآن نیست
بر اساس گزارش ایکنا، امیر ادیبی، مسئول مرکز قرآن و عترت سازمان بسیج دانشجویی، به عنوان منتقد نمایشگاه مجازی قرآن گفت: از فروردین‌ماه سال قبل، مرکز قرآن و عترت بسیج دانشجویی براساس رویکرد مسئله‌محوری و استفاده از ظرفیت نخبگان و اندیشه‌ورزی در زمینه قرآن شکل گرفت. بر اساس پژوهشی، در برنامه‌ریزی‌های خود به یک طرح کلان رسیدیم و آن این بود که مبتنی بر بیانات امامین انقلاب در زمینه انس با قرآن به شدت در کشور دچار خلأ هستیم و ظرفیت‌های تبلیغی و ترویجی عظیمی وجود دارد که یک نمونه آن نمایشگاه قرآن است و با وجود این ظرفیت و تخصیص بودجه، مردم با قرآن مأنوس نیستند.
وی به شکل‌گیری هسته مطالبه‌گری ذیل هسته‌های مسئله‌محور در بسیج دانشجویی اشاره کرد و افزود: یکی از جنبه‌های مطالبه‌گری جلسات نقد و نظر است تا از دستگاه‌ها، مبتنی بر وظایف آنها، در جهت اصلاح فرایندها و روندها مطالبه‌گری شود. ناگزیر به برگزاری نمایشگاه مجازی در چنین شرایطی بودیم و بازخورد مطلوبی از آن حتی در بین فعالان قرآنی و به طور عام‌تر مردم مشاهده نشد و زحمات دست‌اندرکاران نمایشگاه به نمایش گذاشته نشد.
ادیبی بیان کرد: سایت نمایشگاه جذابیت چندانی برای مخاطب نداشت تا به بخش‌های مختلف ورود کند. خلأ دیگری که بنده به چشم دیدم این بود که نمایشگاه برخلاف گفته‌ها مردمی نبود و بخش مردمی نتوانست با نحوه برگزاری نمایشگاه ارتباط برقرار کند و این باعث می‌شود که صرف بودجه و زحمات به چشم نیاید. ما چاره‌ای نداریم جز اینکه حتی‌المقدور از ساختارسازی و نهادسازی در زمینه قرآن جلوگیری کنیم و نسخه شفابخش انس با قرآن کریم در زمینه نهادها و دستگاه‌های متولی قرآن کریم این است که بیشتر فضا را مردمی کنند و اجازه دهند که نهادها و مؤسسات مردمی در صحنه حضور داشته باشند، به عنوان مثال خیلی خوب می‌شد اگر در طراحی پلتفرم نمایشگاه از ظرفیت‌هایی همچون بسیج دانشجویی استفاده می‌شد.
وی در پایان به برگزاری جشنواره «ایده‌های شیرین» از سوی بسیج دانشجویی اشاره و اظهار کرد: در این جشنواره ایده‌های بسیار زیادی دریافت شد که می‌توانست در برپایی بهتر نمایشگاه کمک‌کننده باشد.
در ادامه این نشست حق‌بین، مشاور رئیس نمایشگاه مجازی قرآن، با اشاره به اینکه موافق کم‌رنگ بودن بخش مردمی در نمایشگاه است، گفت: تجربه برگزاری برنامه‌های مجازی در دنیا محدود به سمینارهای تخصصی بوده است. نمایشگاه فرانکفورت نیز، که بزرگترین نمایشگاه و رویداد فرهنگی در حوزه کتاب است، با توجه به نداشتن تجربه مجازی دچار مشکل شد. برگزاری نمایشگاه مجازی قرآن حاصل تجربه زیست در دوران کرونا بوده و تجربه کمی برای برپایی این قبیل رویدادها وجود داشته است. باید مصادف شدن زمان برپایی نمایشگاه با نزدیک شدن به ایام انتخابات را هم مد نظر قرار دهیم که بخشی از وظیفه اصحاب رسانه معطوف به آن شد.
گزارشی از حضور نمایشگاه در رسانه‌ها
در ادامه جواد نصیری، مدیر روابط عمومی نخستین نمایشگاه مجازی قرآن، در پاسخ به نقدهای مطرح‌شده در مورد کم‌رنگ بودن تبلیغات رسانه‌ای نمایشگاه گفت: قطعاً تمام آنچه مجموعه طراحان و دست‌اندرکاران نمایشگاه مجازی قرآن در ذهن داشتند در نخستین دوره اجرا نشد. با توجه به ظرفیت کار مجازی در کشور و نیز برخی مضیقه‌هایی که به صورت سیستمی و سازمانی وجود داشت، مجبور شدیم که کار را محدودتر برگزار کنیم و در نهایت نمایشگاه با رویکرد حداقلی اما با توان خوبی پیش رفت.
وی افزود: در روابط عمومی نمایشگاه، یک سیاست واحد خبری را پیگیری کردیم و مجموعه فکری که در عقبه کار رسانه‌ای نمایشگاه وجود داشت، این بود که مجموعه‌های مردمی را به خود مردم معرفی کنیم. به دنبال این نبودیم که به طور مرتب از معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد سخن بگوییم. استقبال از برخی مؤسسات مردمی به حدی بود که به عنوان مثال یک مؤسسه فعال در حوزه مشاوره در ایام برگزاری نمایشگاه موفق شد که به اندازه چند ماه به مراجعه‌کنندگان خود نوبت اختصاص دهد. بخش‌های مختلفی که در نمایشگاه حضور داشتند اغلب غیرستادی و غیردولتی بودند، لذا سیاست رسانه‌ای ما معرفی این بخش‌ها بود و برنامه‌های متعدد رادیویی، تلویزیونی و اخبار منتشر شده در خبرگزاری‌ها اغلب متعلق به معرفی این مجموعه‌ها بود.
نصیری اظهار کرد: بخش اول فعالیت ما در روابط عمومی مربوط به رسانه‌های صوتی و تصویری بود. در هشت شبکه رادیویی برنامه‌هایی از پخش آنونس نمایشگاه تا مصاحبه با مدیران بخش‌ها و مؤسسات نمایشگاه را شاهد بودیم. همچنین در پنج شبکه سراسری تلویزیونی به صورت مشخص برنامه‌سازی‌های متعددی صورت گرفت. در ۱۴ شبکه استانی نیز گفت‌وگوها و برنامه‌هایی در مورد نمایشگاه تولید شد و مجموعاً در شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی حدود ۱۵۰ گفت‌وگو، برنامه و اطلاع‌رسانی با موضوع نمایشگاه صورت گرفت. در شبکه قرآن و معارف سیما نیز ۱۰ برنامه زنده حدود ۲۵ دقیقه‌ای به روی آنتن رفت و در رادیو قرآن و رادیو معارف نیز هر روز برنامه زنده پخش شد.
مدیر روابط عمومی نخستین نمایشگاه مجازی قرآن تصریح کرد: در حوزه تبلیغات محیطی نیز تبلیغاتی انجام شد که از جمله آنها تبلیغات سطح شهر با همکاری سازمان زیباسازی شهرداری تهران بود. با همکاری معاونت فرهنگی مترو نیز تبلیغات متنوعی در ایستگاه‌های مختلف صورت گرفت. در فضاهای فرهنگی متعلق به خود وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز تبلیغات محیطی انجام شد. در حوزه خبرگزاری‌ها و سایت‌های خبری و تحلیلی نیز یک ستاد خبری تشکیل شد که به تولید اخبار و ارسال برای خبرگزاری‌ها پرداخت. در سایت نمایشگاه نیز حدود ۷۰ گزارش، مصاحبه و خبر از بخش‌های مختلف تولید و بارگذاری شد. در رسانه‌های اصلی کشور همچون ایکنا، ایرنا، فارس، تسنیم، ایسنا، مهر و... نیز بیش از ۳۰۰ مورد بازنشر اخبار نمایشگاه را داشته‌ایم.
نصیری به شکل‌گیری یک کارویژه در فضای مجازی اشاره و اظهار کرد: با برخی سلبریتی و اینفلوئنسرهای فعال در حوزه دینی و فرهنگی ارتباط برقرار شد و به بازنشر تبلیغات نمایشگاه در صفحات شخصی خود در فضای مجازی پرداختند؛ از جمله ورزشکاران، فوتبالیست‌ها، بازیگران و مجریان رادیو و تلویزیون. برگزاری نشست خبری نمایشگاه نیز با حضور گسترده اصحاب رسانه‌ها برگزار شد و در ادامه مراسم افتتاحیه با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی بازتاب خوبی داشت. در شبکه شاد و مجموعه همراه اول و سامانه‌های پیامکی بانک‌ها اطلاع‌رسانی خوبی انجام شد. قصد ارائه آمار عجیب و غریب را ندارم، چراکه نه می‌توانم اثبات کنم و نه منتقدان می‌توانند آن را نفی کنند، اما با توجه به شرایطی که کشور در فصل برگزاری نمایشگاه داشت، فضای کار رسانه‌ای خوب بود.
نصیری در پایان به برگزاری جلسات هم‌اندیشی متعدد برای انعکاس مطلوب اخبار نمایشگاه گفت: برای کار رسانه‌ای در حوزه قرآن با سختی‌های زیادی مواجه هستیم. بارها در برنامه‌های رادیویی از نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری سؤال کرده‌ام که چرا حتی یک کلمه در مورد قرآن صحبت نکرده‌اند؟ چرا چنین موضوعی مطالبه‌گری نمی‌شود؟ حوزه مطالبه‌گری قرآنی به غیر از دو شبکه رادیو و تلویزیونی شبیه معجزه شده است. چرا باید برای معرفی فعالیت‌های قرآنی در کشور با مشکل مواجه باشیم؟
قرآن جزء اولویت فعالیت‌های حوزه فرهنگ نیست
در ادامه این نشست مرتضی خدمتکار، مدیر اجرایی نخستین نمایشگاه مجازی قرآن تأکید کرد: مطمئناً فعالان حوزه قرآن و عترت به خاطر تعلق خاطری که به این حوزه دارند علاقه‌مندند که در ایام برگزاری نمایشگاه یا رویدادهای قرآنی دیگر، یک جریان عمومی با محوریت آن رویداد در کشور شکل گیرد و حرف اول آن ایام همان موضوع باشد و این خواسته همه ماست، اما در زمان نمایشگاه بحث کرونا و انتخابات نیز وجود داشت. اگر در سطح عمومی جامعه یک نظرسنجی در مورد موضوعات قرآنی انجام دهیم، با وجود باور همه مردم به قرآن، قرآن اولویت چندم مردم خواهد بود؟ باید با توجه به واقعیت‌ها وضعیت موجود را بسنجیم. سپس می‌توانیم ارزیابی درستی داشته باشیم. بنابر این قرآن مسئله اول تا پنجم حوزه‌های مختلف فرهنگی نیست و این موضوع دغدغه ماست و ما نیز مطالبه‌گریم و از این جهت گلایه‌هایی وجود دارد.
در ادامه یاسر ساجدی، مدیر بخش فناوری اطلاعات نخستین نمایشگاه مجازی قرآن کریم، نیز به بیان برخی نکات پرداخت و گفت: بخش فناوری اطلاعات دو مأموریت عمده داشت، موضوع اول بحث زیرساخت‌های سخت‌افزاری و موضوع دوم زیرساخت نرم‌افزاری بود. در بحث سخت‌افزاری زیرساختی که فراهم شده بود، تاب‌آوری مراجعه میلیونی کاربران را داشت و نه تنها مشکلی از این حیث وجود نداشت، بلکه اگر تعداد مراجعه‌کنندگان بیش از رقم اعلام‌شده بود، مشکلی به وجود نمی‌آمد. در بخش نرم‌افزاری نیز دو بخش فروش و محتوایی را داشتیم. در بخش فروش زیرساختی که در نمایشگاه کتاب طراحی و اجرا شده بود مورد استفاده قرار گرفت و در بخش محتوایی نیز طراحی جدید صورت گرفت؛ به این شکل که یک هسته مرکزی و یک سامانه پیش‌بینی شده بود که سامانه آزمایشی بود. از طریق این سامانه، مخاطبان به سرویس‌های متعددی که تعریف شده بود هدایت می‌شدند تا خدمات را دریافت کنند. در این هسته مرکزی بحث احراز هویت و تعیین سطح دسترسی انجام می‌شد. خدماتی که سرویس‌ها ارائه می‌دادند، طبیعتاً از سوی بخش مردمی انجام شده بود به عنوان مثال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سامانه جدیدی را در حوزه آموزش قرآن طراحی نکرده بود، بلکه کاربر با توجه به نیازش، به سمت سامانه‌های آموزش مجازی موجود در بخش مردمی هدایت می‌شد. یک‌سری خدمات هم در بخش ویژه به مخاطب ارائه می‌شد و سامانه‌هایی مشخصاً کار قرآنی نمی‌کنند، بلکه کار فرهنگی انجام می‌دهند و می‌توانستند در این ایام خدمت ویژه‌ای را به کاربران ارائه دهند. پلتفرم‌هایی همچون «فیدیبو» در این دسته قرار داشتند و خدماتی را در ایام نمایشگاه ارائه دادند.
ساجدی به موضوع جذابیت سایت نمایشگاه نیز اشاره و اظهار کرد: با کمک دو اپراتور اصلی تلفن همراه در ۲۱ اردیبهشت برای حدود ۴۰ میلیون نفر پیامک نمایشگاه مجازی قرآن ارسال شد و فقط ۱۵۶ هزار کاربر بر روی لینک دریافت‌شده کلیک کرده و وارد نمایشگاه قرآن شده بودند، در حالی که هیچ تبلیغی دقیق‌تر از تبلیغ پیامکی نیست. در حوزه تبلیغات پیامکی میانگین مراجعه حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد است، اما در نمایشگاه مجازی قرآن رقم بسیار کمتر از حد معمول بوده است و این نشان می‌دهد که مخاطب برای مراجعه به سامانه نمایشگاه انگیزه‌ای نداشته است.
ثبت ۶ میلیون ریکوئست از ۱۵۶ هزار کاربر
وی با تأکید بر اینکه بحث جذابیت سایت و ماندگاری کاربر در آن گام و مرحله دوم پس از انگیزه داشتن آنها برای مراجعه به سایت است، گفت: از بین ۱۵۶ هزار کاربری که از طریق لینک پیامکی وارد سایت شده‌اند شش میلیون «ریکوئست» به سمت سامانه نمایشگاه ارسال کرده‌اند، یعنی کاربر پس از ورود به نمایشگاه بلافاصله خارج نشده، بلکه پس از زمان قابل توجهی ماندگاری از سامانه خارج شده است. این نشان می‌دهد که سامانه از جذابیت برخوردار بوده که توانسته کاربران را در سایت نگه دارد.
بر اساس گزارش ایکنا، از این نشست حسین صفری، مدیر بخش فروش نخستین نمایشگاه مجازی قرآن گفت: بعد از تجربه نمایشگاه کتاب تهران، که مجری آن مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران بود، بلافاصله بحث برگزاری نمایشگاه مجازی قرآن، که حساسیت‌های خاص خود را داشت، مطرح شد. وقتی وارد نمایشگاه مجازی قرآن شدیم، حدود ۱۵۰ اشکال را از ناشران، مردم و مخاطبان مختلف در حوزه نمایشگاه مجازی کتاب احصا کردیم و در زمان برگزاری نمایشگاه قرآن بیش از نیمی از آنها برطرف شد.
وی به رصد نمایشگاه‌های مختلف استانی، ملی و بین‌المللی از سوی مؤسسه مجری نمایشگاه مجازی کتاب و بخش فروش نمایشگاه قرآن اشاره کرد و افزود: زمانی که نمایشگاه‌ها مجازی شد موظف بودیم که در آنها حضور داشته باشیم و بسیاری از نمایشگاه‌هایی که ادعای بسیار بالایی داشتند، نتوانستند شکل مجازی خود را برگزار کنند. نمایشگاه فرانکفورت با چندین بار تعویق این کار را انجام داد و نمایشگاه بلونیا صراحتاً اعلام کرد که شکست خورده است. ضمن اینکه این نمایشگاه‌ها پیوست فروش هم نداشته و تنها بحث نمایش را داشتند. وقتی بحث فروش به نمایشگاهی اضافه می‌شود، هفت مجموعه درگیر می‌شوند، از جمله ثبت احوال، بانک، پست و ناشران.
صفری به اقدام تحسین‌برانگیز پست جمهوری اسلامی ایران در همکاری برای ارسال کتاب‌های خریداری‌شده اشاره و تصریح کرد: فعالیت پست در حدی بود که سازمان پست جهانی از این اقدام سازمان پست ایران قدردانی کرد. برای بخش فروش یک مرکز پاسخگویی تعریف شده بود که نزدیک به ۵۰ نفر از ساعت ۱۰ تا ۲۴ پاسخگوی مخاطبان بودند و در این مدت بالغ بر ۵۰۰ هزار تماس ورودی داشتیم که عدد قابل توجهی است.
مدیر بخش فروش نخستین نمایشگاه مجازی قرآن کریم بیان کرد: اتفاقی که در این دوره رخ داد این بود که کتاب‌های بارگذاری‌شده از سال ۱۳۹۲ به بعد قابل ارائه بودند، اما برای خدمت بیشتر به مخاطبان، کتاب‌های مرجع قبل از سال ۱۳۹۲ نیز اجازه فروش پیدا کردند. همه اقدامات و تمهیدات در نظر گرفته شده بود تا هر ناشری حتی اگر یک عنوان کتاب هم تولید کرده است، بتواند وارد نمایشگاه شود. اگر بخواهیم مشکلات فقدان مطالعه مردم را بررسی کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که یک دلیل آن نبود توزیع کتاب است و در نمایشگاه توزیع کتاب از عدالت نسبی برخوردار است.
خرید ۹ هزار نفر از نمایشگاه مجازی قرآن
وی با ذکر اینکه نزدیک به ۹ هزار نفر از نمایشگاه مجازی قرآن کتاب خریده‌اند، گفت: این تعداد خریدار بالغ بر ۱۵ هزار سفارش را ثبت کرده‌اند که آمار قابل تأملی است. ضمن اینکه سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان کتاب فروخته شد. همه اینها در شرایطی است که اگر بخواهیم یک نمایشگاه را رصد کنیم، قبل از هرچیز باید زمان و مکان آن رویداد را بررسی کنیم. زمان برگزاری نمایشگاه قرآن، زمان تخصصی و مناسب آن نبود. با تمام این تفاسیر تلاش کردیم به صورت تلفنی برای افرادی که دسترسی به اینترنت نداشتند از طریق همیاران خرید، سفارش‌هایی را ثبت کنیم. ناشران استان‌های تهران، قم و خراسان رضوی بیشترین حضور را داشتند و مخاطبان تهران، قم و اصفهان هم بیشترین خرید را انجام دادند. در این دوره کتاب به روستاهای دور افتاده هم رسید، در حالی که این موضوع در نمایشگاه فیزیکی امکان‌پذیر نبود. با توجه به اینکه تمهیدات ویژه‌ای پیش‌بینی شده بود، قطعا نقص‌هایی وجود داشته که جدی است و باید برطرف شود، اما هزینه کتاب ۲۰ درصد تخفیف داشت و دریافت آن رایگان بود. ما یک مجمع مشورتی داشتیم که با حضور بزرگان صنف نشر برگزار می‌شد و آنها بر این موارد تأکید می‌کردند.
|